De Revisor. Jaargang 6

[p. 36]

Han Singels
Het moment
Foto's met commentaar, genoteerd door Max Pam

Han Singels is 37 jaar. Hij is free-lance fotograaf en werkt onder meer voor het weekblad De Groene. Zijn specialiteit is de politieke fotografie. Hij fotografeert zelden voor dagbladen omdat de aard van zijn werk zich daar weinig toe leent. De hierbij afgedrukte foto's maakte hij in 1977 voor de afdeling Nederlandse Geschiedenis van het Rijksmuseum. Singels vindt het moeilijk ergens binnen te lopen, een foto te nemen en weer te vertrekken. Dat neemt niet weg dat ook hij als reportage-fotograaf afhankelijk is van het moment. Anders dan de trekvogel keert het moment niet meer terug. ‘I missed a good shot’, zei een eenarmige Engelse fotograaf woedend tegen hem, toen zij op reportage waren in Portugal tijdens de dagen van Spinola. Het is de woede over de onherhaalbaarheid. Het gevecht daartegen is de opgave van de fotograaf.

1. Hoewel de foto niet scherp is, behoort hij tot mijn lievelingsfoto's. Ach, Wiegel dat is de vleesgeworden bevestiging van een vooroordeel.
De foto is genomen op het moment dat Van Agt en Wiegel snel een kabinet in elkaar hebben gesleuteld. Zij staan op het punt verder te praten over het regeerakkoord, terwijl zij gefotografeerd worden door een fotograaf van Elsevier die een plaat nodig heeft voor een kleurenomslag. Dat duurt even, want het maken van kleurenfoto's neemt altijd meer tijd in beslag. Zij staan wat onhandig te wachten, totdat Wiegel tegen Van Agt een grap over Den Uyl maakt. Ik weet niet meer welke grap, want het is heel moeilijk fotograferen en luisteren te combineren.
Ik wist alleen dat er een reactie zou komen en inderdaad valt Van Agt van het lachen bijna gillend voorover. Zijn hand voor zijn mond; er zit iets van schaamte in, iets van ‘óóóóh, Hans!’ Ik moest van achtereen tafel aan komen rennen, maar dat gebaar van Van Agt zit er nog in. Het is een foto van twee kwajongens, die het leven niet echt serieus nemen. En dat was in feite toch tekenend voor de coalitie tussen CDA en VVD - het is geen serieuze onderneming.

[p. 37]

2. Dit is een foto die meer zegt over de fotograaf dan over Den Uyl. De fotograaf die hier op zijn knieën ligt is Nick Morelis. Het is een aardige, maar wat serviele man, die de ene maand foto's voor de PvdA en de volgende maand voor het CDA maakt. Hij is ook bereid aan het verzoek van politici te voldoen, om een foto af te staan, of toe te sturen. Als fotograaf moet je daarbuiten blijven. Je mag eigenlijk geen persoonlijke relatie met de politici hebben. Dan ontstaat er een voor-wat-hoort-wat-situatie.
Van Agt heeft Morelis ook een keer aangesproken. Van Agt zei: ‘Joh, ik heb van de rijwielfabriek een nieuwe fiets gehad, kun je mij niet even komen fotograferen?’
In zijn werkkamer waar op tafel vele ongelezen dossiers liggen, kruipt Van Agt op zijn fiets, maar bedenkt zich dan. ‘Wacht even’, zegt hij, ‘ik moet eerst nog even de pijpen in mijn sokken doen’. En dan fietst hij een rondje om de tafel. Ik vind dat je aan zo-iets niet mee mag doen, als je hem niet tegen de achtergrond van zijn werktafel fotografeert, maar alleen het plaatje maakt van Van Agt op een fiets.

3. Van Agt groet de arbeiders van een scheepswerf. Hij is eerst in de tekenkamer van de fabriek geweest, hij heeft daarna een masker opgezet en heeft een lasapparaat mogen vasthouden. Geen van die situaties was interessant.
Totdat hij bij het vertrek buiten een paar arbeiders passeert en dan op een meter afstand uitbundig gaat staan zwaaien. Het brede armgebaar van iemand die zo weer is vertrokken. Zijn gedrag is niet echt onoprecht, naar mijn gevoel. Maar anderen denken daar vaak anders over; de foto wordt bij voorkeur door de vakbonden afgedrukt om hun leden te laten zien hoe Van Agt tegenover dat eigenaardige fenomeen van de arbeider staat.

[p. 38]

4. Op deze foto zie je Den Uyl die woedend naar Wiegel wijst. Het gebeurde onmiddellijk na het grote debat tussen Den Uyl, Wiegel en Van Agt, dat werd uitgezonden door Den Haag Vandaag. Voor de uitzending was de afspraak gemaakt dat Den Uyl, Wiegel en Van Agt in eerste instantie niet op elkaars opmerkingen zouden ingaan, maar eerst de vragen van het panel zouden beantwoorden. Het programma was nauwelijks begonnen, of Wiegel reageerde op een uitspraak van Den Uyl. Op zijn beurt wilde Den Uyl daarop Wiegel van repliek dienen, maar hij kreeg toen op zijn donder van Ton Planken.
Den Uyl was razend en op de foto maakt hij zijn gevoelens kenbaar aan Joop van Os, terwijl Wiegel een gezicht trekt van ‘wat kan mij dat nou schelen, waar maakt die man zich in godsnaam druk over’. Dat is een moment dat weinig voorkomt. Zelden zijn de controverses zo zichtbaar. De echte ruzies spelen zich altijd binnenskamers af, die krijg je als fotograaf nooit te zien.

5.De foto van de drie dassen
De foto van de drie dassen. Toen ik hem maakte had ik niet gezien dat Andriessen, Kruisinga en Terlouw dezelfde das om hadden. Dat ontdekte ik pas bij het afdrukken en het vreemde is dat veel mensen die de foto zien ook niet onmiddellijk opmerken dat de heren dezelfde das dragen. Daar moeten zij eerst op geattendeerd worden. Ik denk dat het te maken heeft met politieke fotografie, die een andere inhoud moet hebben. In die zin klopt de foto ook niet en werkt verwarrend. De foto suggereert dat iemand als Terlouw eigenlijk bij dezelfde partij behoort als Andriesen en Kruisinga en dat is zowel feitelijk als inhoudelijk niet het geval.

[p. 39]

6. Deze foto die gemaakt is in de nacht dat Den Uyl bekend maakte dat zijn kabinet was gevallen, is een voorbeeld hoe de fotografen zèlf als onderdeel van de foto zijn gebruikt om het beeld te versterken.
Den Uyl komt de Kamer binnen en gaat achter de regeringstafel zitten. Je hebt twee luttele minuten om een foto te nemen. Terwijl de kamerbewakers niets anders trachten te doen dan de fotografen weg te slaan, holt de horde fotografen op hem af. Het is een wanorde die over iedereen heengolft. Er wordt geduwd, geraust. Je wordt meegezogen in de zenuwachtige stroom van mensen. Daar heb ik zelf ook last van. Als je op een gegeven moment niet de rem erop zet, loopje ook mee.
Bij deze foto heb ik me aan die maalstroom weten te onttrekken. Ik ben heel rustig aan de andere kant van de regeringstafel gaan staan. De nadruk die ogenschijnlijk van Den Uyl naar de fotografen is afgeleid, werkt juist zeer versterkend.

7. Dit is een foto van Haya van Someren, gemaakt tijdens een bijeenkomst van de VVD in de grote zaal van de RAI. Haya is zojuist door Hans Wiegel lovend toegesproken, misschien wel in verband met haar houding in de Eerste Kamer in zake de abortus-wetgeving. En toen hij klaar was ging iedereen staan en begon te klappen.
Je neemt alles waar door de lens en knipt. Je ziet dat ze gaat staan en dat is bijna huiveringwekkend: dat zij als een triomfator de handen boven haar hoofd samenbalt.
Maar die vrouw is in zo'n emotionele verwarring dat de handen naar beneden zakken en het hoofd naar achteren gaat. Iedere politicus reageert weer anders op een zaal vol mensen. Den Uyl begint ruw van zich af te slaan; hij wil het applaus als het ware wegwerpen. Maar de broer van de VVD'er Rietkerk, de lijsttrekker van de Reformatorisch Politieke Federatie wordt tijdens een applaus helemaal overwoekerd door zenuwtics. Dan gaan zijn ogen krom staan en zijn neus trekt helemaal naar binnen. Dat is een zeer eng gezicht.

[p. 40]

8. Deze foto is later ook wel ‘De nederlaag van Van Thijn’ genoemd. Hij is genomen in de nacht dat werd onderhandeld over de definitieve zetelverdeling in het tweede kabinet Den Uyl. Aanvankelijk zou de verdeling 8-7-1 zijn, maar Van Agt verzette zich daar tegen. Die nacht is er toen een andere formule uit de bus gekomen: 7-7-2.
Wat er precies boven besproken is, weet je niet op het moment dat je de foto maakt. Van Thijn staat beneden aan de trap en wat je niet kunt zien, is dat hij vragen beantwoordt van journalisten. Tegelijkertijd komt Van Agt de trap af en op dat moment gebeurt er iets vreemds. In zijn hand heeft Van Agt een heel groot elastiek, waarmee hij even blijft spelen, alsof het een zweepje is. En toen zette hij zijn voeten uit elkaar en maakte voor het publiek beneden aan de trap een hele diepe buiging. Daarop haalde hij zijn broek op, die kennelijk was afgezakt. Dat alles maakte op iedereen onmiddellijk de indruk van: hij wil laten zien, dat hij alles eventjes heel goed geregeld had.
Van Agt had zijn slag geslagen en hij voelde zich absoluut niet gegeneerd om dat te laten zien.

9. Vlak voor het begin van het Grote Debat was ik in de schminkkamer van de NOS achtergebleven. Den Uyl en Wiegel waren al op weg naar de studio en op dat moment liep Van Agt naar het kraantje, haalde zijn kam te voorschijn, hield hem onder de kraan en begon zijn haar te kammen. Den Uyl is niet meer dan gemiddeld ijdel, maar Van Agt is zeer ijdel. Er hangt een hele haar-cultus rond hem.
Op het moment dat Van Agt naar het kraantje loopt, begint er als fotograaf iets in je te gloeien, te zingen. De opwinding: nou gebeurt het! Haar kammen doet iedereen, maar bij Van Agt is het een ritueel. Van achteraf moet hij het eerst helemaal recht leggen en dan precies naar voren kammen. En als dat naar bevrediging is gebeurd, moet het met de rand van de kam worden opgeschoven: Tsjoek... hopla!
Het nemen van de foto moet snel gebeuren, wat bij spiegels extra moeilijk is omdat die een fout dieptepunt hebben. De foto is ook onscherp. Je moet als fotograaf heel primair reageren en ik heb bij mijzelf wel eens bemerkt dat je juist op het kritieke moment aan de grond genageld kan blijven staan:
‘I missed a good shot’. Ik wist bijvoorbeeld een paar jaar geleden dat minister Harry van Doorn bij de opening van de Rijksacademie met verf zou worden bekogeld. Ik was erop voorbereid en stond op een tafeltje. Op het moment dat het gebeurde was ik zo overdonderd, ik vond het ook zo laf om iemand een plastic zak met verf in het gezicht te smijten, dat ik helemaal vergat te fotograferen.

[p. 41]

10. Op deze foto wist Wiegel dat er achter zijn rug iets gebeurde; hij wist alleen niet precies wat.
Bij Wiegel heb je niet veel geduld nodig om een gek gezicht te fotograferen. Op welke manier je hem ook fotografeert, hij vertoont altijd een grimas.
Door die bolle ogen en dat affiche dat opgevouwen is geweest, krijgt de foto iets gedeformeerds, dat heel typerend is voor de VVD.
Het opvallende is dat VVD'ers altijd precies doen wat ik wil, wat ik in hen zie. Bij de verkiezingen zijn zij bereid voor je ogen een lucifersdoosje of een oude tramkaart in de stembus te gooien. PvdA-politici, of gewoon zo'n aardig iemand als Van der Lek, vertegenwoordigen nooit precies een beeld. Zij zijn geen karikatuur, terwijl VVD'ers zich, soms heel bewust, altijd als een karikatuur gedragen.

11 De toekomst van Nederland
Een foto genomen op de landdag van het GPV, waar Jongeling als voorzitter afscheid nam. Het is geen politieke foto, misschien omdat het een van de weinige geposeerde foto's is, die ik heb gemaakt. De foto laat twee lieve mensen zien, een beetje naïef, verbaasd dat juist zij zijn uitverkoren om gefotografeerd te worden.
De foto is veelzeggend, maar het is geen politieke foto, omdat elke aanwezigheid van het politieke conflict ontbreekt. Het is meer een huiselijke foto van een politicus van een huiselijke partij.

[p. 42]

12. Hier zien wij de oude Drees, bijgestaan door zijn zoon, in ontmoeting met Aantjes. Het tafereel speelde zich af tijdens de onthulling van een borstbeeld van Gerbrandy.
Aantjes wordt door de jonge heer Drees voorgesteld aan de oude heer Drees. De oude Drees is echter stokdoof en daarom roept de jonge Drees: ‘Pa, Aantjes!!!’.
Aan de muur hangt een statieportret van Winston Churchill; als dat op de foto zichtbaar was geweest, was het een modelfoto geworden. Je kunt erom lachen, maar de foto drukt ook het ontzag uit van de zoon, een waardeloze politicus, voor Willem Drees sr, vadertje Staat. De zoon moet ook bukken om bij het oor te komen. ‘Kijk mijnheer Aantjes, dit is mijn vader, over wie u zoveel gehoord hebt’.

13. Op deze foto is Den Uyl, om verwarring te voorkomen, samen met Veringa die naast hem zit, informateur.
Van Thijn onderhandelt op deze foto namens de PvdA.
De foto laat een zeer belangrijk moment zien. De avond tevoren had Van Agt gezegd dat hij de politiek zou verlaten, als zijn persoon een obstakel zou zijn bij de totstandkoming van een nieuw kabinet. De volgende dag wachtte iedereen af wat er zou gebeuren, want vooral voor de PvdA zou het een enorme opluchting zijn als Van Agt het bos werd ingestuurd.
Vlak voordat de heren begonnen te vergaderen, gebeurde er iets dat fotografen vrijwel nooit te zien krijgen.
Veringa wilde Van Agt een paar vragen stellen. Gewoonlijk gebeurt dat vooraf per telefoon, maar er was iets misgelopen.
Veringa begon daarom met Van Agt te fluisteren en Den Uyl was daar uiteraard zeer nieuwsgierig naar. Het is een foto van wantrouwen en na afloop van de zitting schijnt Den Uyl ook tegen Van Thijn te hebben geroepen: ‘Hier klopt iets niet. Wij worden belazerd’.
De foto is van achteren genomen, in tegenstelling tot die welke in de kranten hebben gestaan. Ik heb nooit de neiging om tegen fotografen te zeggen dat zij uit het beeld moeten gaan. Op deze manier krijgt zo'n foto ambiance, anders waren het weer mannen in een lege kamer geworden.

[p. 43]

14. Heb je ooit iemand zo weinig vrolijk in zo'n vrolijke situatie zien verkeren? Het speelde zich af in het begin van de verkiezingscampagne. Van Agt zou een deel van Noord-Holland bezoeken. Hij is zojuist met een boot in Volendam aangekomen en is op weg naar het gebouw waar hij een toespraak zal houden.
Voor hem loopt een majorette-corps. Naast hem de lokale burgemeesters, die dit alles prachtig vinden omdat iets van de roem op hen afstraalt. In het begin begreep Van Agt niet hoe hij zich moest gedragen. ‘Ach mijnheer Van Agt, zet u even dit petje op’, of ‘Ach mijnheer Van Agt, snijd even een stuk paling’. Van Agt deed aanvankelijk alles en dorst niets te weigeren. Die foto drukt uit hoe hij lijdt onder de mallotigheid, waarvan hij kennelijk zelf het middelpunt is geworden.

15. Deze foto is genomen op de gieterijen van Werkspoor.
Het is het beeld van de ontmanteling van een fabriek.
De foto heeft mijn voorkeur, want hij heeft iets ouderwets. Hij verwijst naar de foto's die zijn genomen in de crisisjaren van 1930. Het is een geposeerde foto van een Nederlander met twee Turken. ‘Dit is Europa’, zei de Hollander. Voor mij houdt de politieke fotografie niet op bij de Tweede Kamer. De wetgeving in de Tweede Kamer dwingt je de fabrieken in te gaan. Dat is noodzakelijk als een toelichting op abstracte besluiten.