De Revisor. Jaargang 6

[p. 127]

[Boekbesprekingen]

De spiegel der natuur of een les in biologie

I

De kleine recensie, die Maarten 't Hart onlangs in NRC-Handelsblad aan de opnieuw verschenen vertaling van Yourcenars ‘Gedenkschriften van Hadrianus’ wijdde, besluit hij aldus: ‘Hoe het ook zij, het is een werk van grote schoonheid, een roman die je betovert als Le Tombeau de Couperin van Ravel.’ Dat is een zin, die, vind ik, in een recensie niet thuishoort, omdat hij, behalve voor 't Hart zelf die de toevallige associatie had, geen enkele zinnige informatie bevat dan alleen deze, dat het boek 't Hart aan Ravel deed denken. De zin suggereert echter via de betovering een verband tussen boek en muziek. Maar welk? Niet de tijd van onstaan, noch het onderwerp; misschien het feit, dat het in beide gevallen om een soort grafmonument gaat; misschien hebben boek en muziek hoofsheid gemeen, of beschouwelijkheid. Ik weet het niet, ik moet raden. Een recensent dient meningen of standpunten te formuleren, liefst met een voorbeeld geadstrueerd, en geen raadsels op te geven. Wijst zo'n zin niet een beetje op de behoefte om in kort bestek zoveel mogelijk weet jes te etaleren, onduidelijk gelegitimeerd door de suggestie, dat het zou gaan om een vergelijkbaarheid, zoals enkele regels eerder, en begrijpelijker, de vergelijking van Yourcenar met Cavafis een overeenkomst vaststelt? De overeenkomst tussen Yourcenar en Ravel echter ligt in een persoonlijk-associatief vlak en is daarmee volstrekt toevallig. Waarom niet een strijkkwintet van Mozart genoemd of een cellosuite van Bach? Het is maar wat je het eerst te binnen schiet of wat je het laatst hebt gehoord.

II

In 't Harts roman ‘Een vlucht regenwulpen’ is het aantal natuurobservaties opvallend groot: de natuur is nadrukkelijk aanwezig. Ten dele zijn het biologische of ornithologische observaties - een les in biologie -, ten dele zijn het natuurervaringen die een samenhang, een verband suggereren tussen natuur en mens, tussen natuurgebeuren en menselijke - of moet ik hier zeggen: persoonlijke? - situatie, tussen binnenwereld en buitenwereld: de spiegel der natuur. Ik ga op zoek naar de qualiteit van die samenhang, geleid door een wantrouwen, dat het, evenals bij die tussen Yourcenar en Ravel, meer gaat om een suggestie van samenhang dan om een werkelijk doordachte, dus meer om een accidenteel-persoonlijke (de hoofdpersoon Maarten is bioloog), dan om een van algemene strekking. Met andere woorden: is hier sprake van een roman in de traditie van de 19e eeuwse natuurroman - Stifter, Gotthelf of Hardy bijvoorbeeld - of is hier sprake van een boek dat een min of meer toevallig specialisme thematiseert, zoals Elsschot dat met het advertentiebedrijf deed of Bordewijk met het deurwaarderschap, geen natuurroman, maar een biologenroman, zoals er op een ander niveau ook doktersromans zijn. Hoewel specifiek als verschijnsel kan het advertentiebedrijf tot parabel voor bepaalde vormen van menselijk gedrag worden gemaakt. Dat kan het biologisch specialisme ook, doch met dien verstande, dat daarbij dan altijd de natuur betrokken is, een grootheid met een lange traditie in de literatuur, zodat een biologenroman van meet af aan aan heel andere, en misschien veel algemenere verwachtingen en vooronderstellingen bij het publiek appelleert dan een roman over het advertentiebedrijf. Want een hoe grote rol de reklame in ons leven ook speelt, basaal en bepalend voor de menselijke ervaringswereld is deze - nog - niet. Gezien de betekenis van de natuur in ervaringswereld en literatuur is de vraag onvermijdelijk of de natuurwaarneming in ‘Een vlucht regenwulpen’ tot louter biologische waarneming is gereduceerd, zodat het waargenomene in geen andere relatie tot de mens staat dan een zuiver biologische, of dat de waarneming leidt tot een inzicht in of reflectie over een zinvolle samenhang tussen natuur en mens, zoals dat bij Stifter of Gotthelf het geval is. De vraag of de biologische observatie zich beperkt tot het vaststellen van overeenkomstige gedragspatronen als territoriumdrift of nesteldrang, zonder meer; of leidt de waarneming tot een besef van een het empirisch waarneembare te boven gaand zinvol verband van hogere orde?

In de klassieke natuurroman of in natuurlyriek gaat het niet om biologische observaties. Natuurbeschrijvingen zijn vehikels voor ideeën die in de verschijnselen worden aanschouwd, van waaruit dan weer het menselijk leven wordt geinterpreteerd en begrepen. (Wat een strikt biologische benadering van de natuur op haar manier ook en adaequaat kan doen.) Een voorbeeld. In een klein gedicht geeft Goethe zijn ‘Herbstgefühl’ (zo luidt de titel) gestalte. Hij roept de druiven bij zijn venster toe, te rijpen, voller te worden, waartoe de hele natuur, ‘der Mutter Sonne Scheideblick’ en ‘des holden Himmels fruchtende Fülle’, bijdraagt: ‘Und euch betauen, ach! aus diesen Augen der ewig belebenden Liebe vollschwellende Tränen.’ Deze vollschwellende Tränen zijn het menselijk aequivalent voor de volle vruchten: mens, zon, hemel en vruchten staan in het als zinvol ervaren verband van rijpen en vruchtdragen en weer opnieuw tot leven komen door de kracht van een ‘ewig belebende Liebe’ in alle dingen. De mens spiegelt zich in de natuur en de natuur in het mensenbestaan. Geschouwd wordt de idee van een rijpingsproces, van waaruit Goethe ook het menselijk leven als een rijpingsproces en daarmee als zinvol en doelgericht begreep.

Een verre echo van deze eenheidsidee vind ik terug bij 't Hart: ‘Vreemd dat ik de natuur altijd wilde rijmen met mijn leven.’ Doch in de rode wouwen en in de waterspreeuw herkent hij geen idee, zij herinneren hem slechts aan zijn eigen eenzaamheid van het moment (op veel plaatsen verklaart het boek zichzelf). Daarmee krijgen de vogels, hoe uitvoerig bijvoorbeeld de waterspreeuw ook beschreven wordt, geen symbolische functie. Zij staan genoteerd als ornithologische waarneming, waaraan eenzaamheidsgevoelens van de schrijver al te nadrukkelijk worden vastgekoppeld, en zelfs een Fop I. Brouwer-achtig lesje over nestkastjes ontbreekt niet. Thematisering dus van de biologenhabitus, maar met een daarboven uitgaande menselijke hang naar het grote verband. En alleen zo kan ik de tittel ‘Een vlucht regenwulpen’ begrijpen.

Elseviers vogelgids vertelt mij, dat de regenwulp zich van de gewone wulp onderscheidt door een geringere grootte, door een relatief kortere, iets minder gebogen snavel en overlangs gestreepte kruin. Geringer de grootte, relatief korter de snavel - het lijkt mij, ongeoefend

[p. 129]

vogelwaarnemer, bijzonder moeilijk om vanuit een kamer (en niet eens van vlak voor het raam) in de schemering (‘de parelgrijze lucht wordt langzaam donkerder in de loop van de middag’) aan een over het rietland vliegende troep vogels, zo ik ze al als wulpen zou herkennen, te zien, dat het de zeldzame regenwulpen zijn in plaats van de gewone. Dat kan alleen een specialist. Maarten ziet de regenwulpen als hij aan het bed van zijn moeder zit, hij ziet ze op het moment dat zij sterft. ‘Aan het eind van de middag richt ze plotseling haar hoofd even op en twee korte zuchten ontsnappen haar en haar hoofd glijdt opzij en op hetzelfde moment zie ik een vlucht regenwulpen voorbijgaan boven het donkere riet. Regenwulpen zijn zo zeldzaam, zo bijzonder dat ik naar het raam toe wil rennen om ze beter te kunnen zien, maar ik doe het niet, ik denk alleen maar: ze is gestorven op het moment dat de regenwulpen overkwamen en die gedachte troost me, vreemd genoeg.’

Deze vlucht regenwulpen figureert in de titel van het boek, wordt daarmee tot een centraal moment en, in de literaire traditie, tot een symbool, dat de lading van het boek dekt. De vraag is nu waar dit symbool voor staat, voor welke idee, voor welke visie, die het symbool nodig heeft om meedeelbaar te zijn. Natuursymboliek kent een lange traditie. Een vlucht vogels in een bepaalde situatie: dat wijst op hoger hand, op de wil der goden, op geluk of ongeluk. Of op toeval. Maar dan is er geen sprake van een betekenis, die niet ook anders uit te drukken is: dat twee gebeurtenissen soms gelijktijdig plaats vinden; de vogelvlucht is dan geen symbool of verwijzing meer, maar een van die toevallige gebeurtenissen zelf. En wat is het troostrijke daarvan?

In een interpretatie van samenhang tussen menselijk leven en natuurgebeuren kunnen vogels ook het symbool zijn voor de naar God opstijgende ziel. ‘Men troost ons, zeggend: Gods barmhartigheid/reikt verder dan zijn wet. Dan kan niet zijn,/dat, toen Sebastiaans lichaam werd vermist, / een vogel werd gezien, rechtstandig, wit, / heendrijvend met gestrekte hals naar zee.’ (Nijhoff)

Op het moment dat zijn moeder sterft ziet Maarten de vlucht zeldzame regenwulpen boven het riet. Het unieke gebeuren van moeders dood wordt gespiegeld in de zeldzame verschijning der vogels; het unieke moment binnen wordt - waarom en hoe kan dat? - begeleid door het unieke moment buiten. Natuur en mens naderen elkaar in een moment suprème heel erg dicht en voor Maarten is dat een troost. Een troost om wat en door wat?

Er zijn twee mogelijkheden. In de eerste plaats zou het een troost van de samenhang der gebeurtenissen kunnen zijn. In dat geval zouden de regenwulpen het symbool zijn voor een hogere werkelijkheid, bijvoorbeeld Gods barmhartigheid of, minder christelijk, de idee van een wereldgeest, die zich in de niet-toevallige samenloop der gebeurtenissen in natuur en mensenleven openbaart. In geloof of idee gaat het erom, dat er meer is dan dit: deze laatste zucht, dit opzijvallend hoofd - een werkelijkheid, waarin de laatste adem en de vlucht regenwulpen geen coïncidentie zijn, doch met elkaar samenhangen in een betekenisvolle gelijktijdigheid, een hogere werkelijkheid, die zich in die gelijktijdigheid manifesteert; en dat is een troost. Maarten moet echter van de ouderlijke orthodoxie niets hebben en van een natuuridee is, in zoverre Maarten in de andere natuurwaarnemingen uitsluitend eigen momentane privé-gevoelens projecteert, ook geen sprake. Symbool voor een troostende samenhang der dingen zijn de regenwulpen dus niet of hoogstens een verre, doch ongereflecteerde en daarmee een artistiek problematische echo daarvan.

Wat als tweede mogelijkheid overblijft is de coïncidentie van het tegelijk. In dit moment suprème van dood en vogelvlucht laat de schrijver gebeuren, waarvan zijn Maarten altijd droomt: hij laat de natuur rijmen met het leven. Nota bene: de natuur met het leven en niet omgekeerd. Bij een slecht humeur kies ik regenweer en op een huwelijksdag laat ik de zon stralen. Daar zit niets achter, het is decor, het betekent niets. De literaire truc van de regenwulpen suggereert iets wat er niet is: want welke troost kan er nu van een toeval uitgaan als dat naar niets verwijst? wat toeval nooit doet: het verwijst slechts naar zichzelf. Maar van die gestileerde uniciteit gaat wél de suggestie van betekenis uit: de regenwulpen zijn een leeg symbool, lege traditie of nostalgie, constructie rondom een hunkering, maar geen artistieke idee.

Het literair symbool heeft de potentie, de diversiteit der gebeurtenissen en de tegenstrijdigheden van het leven onder één noemer te brengen en wel zo, dat die diversiteit en tegenstrijdigheden opeens inzichtelijk worden vanuit een bepaalde, d.w.z. door het symbool bepaalde invalshoek. Zo de regenwulpen al symbool zijn, zouden zij staan voor de mogelijkheid, de natuur te laten rijmen met het leven. Dat is een uitsluitend literaire mogelijkheid. Het symbool is dan een literair middel om een literaire werkelijkheid mogelijk te maken. Inteelt dus - om het biologisch te zeggen.

De troost, die de schrijver Maarten laat ervaren, is de unieke vervulling van zijn behoefte, de natuur te laten rijmen met zijn leven. Wat is deze behoefte, psychologisch gezien, anders dan een nooit overwonnen behoefte aan natuurgeborgenheid, restbestand uit een eenzame jeugd, een behoefte, die de natuur ziet als een vluchtoord, ver van de mensen en de volwassenheid, boos allebei. Behalve wetenschappelijk is Maartens relatie tot de natuur heel kinderlijk: zelfs van moeders sterfbed zou hij naar het raam willen vluchten om de wulpen te zien, die hem afleiden van de ernst van dit doodgaan van haar aan wie hij toch het meest is gebonden, en die in staat zijn hem direct te troosten. Hij zou willen vluchten - en misschien zit daar de eigenlijke betekenis, ver van alle symboliek, van de titel van het boek, in dat woordje vlucht: het vluchtdomein der natuur.

Opvallend kinderlijk is dan ook Maartens reactie op het Zwitserse hooggebergte, dat hij vanaf een terras in Bern in de verte ziet. ‘De wolken bewogen in opwellende tranen. Dat waren dus de bergen! Dat waren dus de bergen!’ Hoewel de bergen anders blijken te zijn dan hij ze van ansichtkaarten kent - hij heeft ze nooit eerder gezien zelf -, ligt in het woordje ‘dus’ besloten, dat deze herkenning en daarmee vooral ook de ontroering is voorgeprogrammeerd. Bij de regenwulpen weende hij niet, noch bij de waterspreeuw. De bergen representeren dus in zijn verwachtingspatroon iets uitzonderlijks. Hij ziet ze als door de zon beschenen toppen in de verte. En van hun ‘verheven dreiging’ (Stifter?) kan hij zijn ogen niet afhouden. Niet zijn wetenschappelijke, maar zijn ontroerde ogen. In die toppen manifesteert de natuur zich kennelijk op een andere wijze dan in vogels. En hij schaamt zich voor dat kijken, zoals hij zich vroeger schaamde om naar Martha te kijken - een associatie, die, gezien een hier niet nader te onderzoeken verband tussen het religieuze en het sexuele in Maartens belevingswereld (zie ook het hoofdstuk Kerkgang), wijst op het ‘goddelijke’ van de bergen. Het is onoirbaar, dat kijken: zo kijk je niet naar een meisje, zo niet naar de bergen, ‘'k Sla d'oogen naar 't gebergte heen,/van waar ik dag en nacht/des Hoogsten bijstand wacht’, zal een psalm zijn die Maarten uit den treure kent. Symbool dus voor goddelijke majesteitelijkheid? Misschien licht hier even iets op van de achtergrond van Maartens

[p. 131]

behoefte, de natuur met zijn leven te laten rijmen: het verlangen om met een goddelijkheid in de natuur in het reine te komen, met een Voorzienigheid, die ook de regenwulpen langs het venster leidde, met een uiteindelijke eenheid, die de grond is van alle dingen, waarvan de bergtoppen het gevoelsmatig begrepen symbool zijn: deus absconditus, de verborgen of de afwezige God.

Volstrekt dubbelzinnig is Maartens relatie tot de natuur. Zij is object van observaties, waarin subjectieve gevoelens, vooral die van eenzaamheid worden geprojecteerd; maar daarnaast staat het ontzag voor het grootse in de natuur. Studieobject en halfbesefte openbaring: maar ongereflecteerd leidt deze natuurrelatie noch tot de herkenning en vormgeving van een idee, noch tot een absolute afwijzing daarvan, een ambiguïteit die misschien voor het levensbesef van veel lezers karakteristieker is dan een extreme ontkenning van de symbolische waarde van natuurverschijnselen geweest zou zijn. Ergens tussen 19e eeuwse (literaire) natuurromantiek en een vaag besef van een ‘grond der dingen’ enerzijds en zakelijk biologisme anderzijds, louter verschijnselen waarnemend, maar met de religieuze hunkering achter die verschijnselen een eenheid te mogen ontwaren - het is deze ongereflecteerde halfslachtigheid die leidt tot die typische ontroering van opwellende tranen (en sentimenteel is, wie niet bij zijn eigenlijke gevoelens kan komen) - een ontroering die nergens thuis is en artistiek ontoereikend, omdat zij iets suggereert wat geen body krijgt, doch vaag voelen blijft, zoals de betovering, die de schakel vormt tussen Yourcenar en Ravel.

De natuur als troost. ‘Natuur is voor tevredenen of legen’, schreef de moderne Bloem. Of voor de depressieven, zei een vriend laatst: al wie in zijn werk en / of zijn geloof is gefrustreerd, rijdt op zondag naar de drentse of veluwse hei om daar bij een ven ‘das einfache Leben’ te bespiegelen: de gevoelskitsch van een Ernst Wiechert, de lege natuurcultus van de welvaartsmens, die het gevoel heeft, dat hij ‘eigenlijker’ leeft als hij zelf gebreide truien van geitewol aanheeft en die troost zoekt in het eten van zonder kunstmest en slakkedood opgekweekte slakropjes. Al doet de zondagsrijder misschien geen biologische waarnemingen - hoewel ook dat op het levensprogram van menig intellektueel staat -, en al is Goethes idee, dat mens en natuur innig met elkaar verbonden zijn in een rijpingsproces van vruchtdragen, afsterven en weer tot leven komen, hem, de altijd jeudige, vreemd geworden (of verre echo), de gedachte, die ik geen idee wil noemen, dat de natuur altijd nog iets beters en mooiers en zuiverders zou zijn dan de mensenwereld van verstedelijking, frustraties en angst voor volwassenheid en dood, is ook voor hem de motivatie, troost te zoeken bij wat slechts schijntroost biedt; ook de ongerepte natuur zwijgt, zelfs op het moment suprème van de regenwulpen: zij verwijzen naar niets.

III

In een de natuur ‘zersiedelnd’ bungalowdorp bij een grote stad woont Peter Handkes ‘Linkshändige Frau’. Zij ziet de dennen gespiegeld in de grote vensters van haar woning. Zo - alleen zo. Zij brengt zichzelf in kaart door te tekenen: zichzelf, d.w.z. haar op een ligstoel uitgestrekte onderbenen, haar voeten, de voorwerpen in de kamer, dan misschien de gespiegelde dennen - niet deze zelf.

Haar zoontje, Stefan, bekijkt het hooggebergte in een fotoboek. Eronder staat: ‘Spätherbst vor der Kulisse der Berge: Auch urn diese Zeit noch locken, wenn das Wetter mitmacht, die Gipfel.’ Hij vraagt haar, wat dat betekent. Metafysica? Sport. Klimreken decor. Als het weer meewerkt.

Die Frau: ‘Ich bin mit Stefan heute in der Stadt gewesen. Er versteht mich nicht: die Bankhochhäuser, die Tankstellen, die U-Bahnstationen findet er nämlich wunderbar.’

Der Verleger: ‘Vielleicht gibt es da wirklich eine neue Schönheit, die wir noch nicht sehen können. Ich liebe die Stadt auch. Von der Dachterrasse des Verlagshauses sehe ich bis zum Flughafen hin, wo in der Ferne die Flugzeuge landen und aufsteigen, ohne dass man sie hort. Das gibt ein zartes Bild, das mich im innersten belebt.’

Moet een boek mijn nostalgie voeden of mij een nieuwe schoonheid tonen, die mij ‘belebt’ als eens Goethes Liebe? En wat is schoonheid anders dan de verzinnelijking van het ware? - mijn werkelijkheid, al kost het mij moeite die te aanvaarden. Kunst troost als zij nieuwe beelden van nieuwe schoonheid vindt ín de werkelijkheid waarin we leven en niet bezijden. Handkes geluidloze vliegtuigen zijn oneindig veel poetischer dan Maartens bergen.

Een denneboom is immers niets anders dan decoratie voor mijn zojuist uit de grond gestampt huis?

C.O. Jellema