De Revisor. Jaargang 5

[p. 67]

[Gemengde gevoelens]

Wordt er nu wel of niet gezoend?

‘Dan maar geen zoen van de juffrouw!’ is de titel van een artikel van Mevr. J. Fortuin, in het nummer over Vrouw en Literatuur van de Revisor. De subtitel luidt: ‘Feministische literatuur, feministische wetenschap?’ Titel heeft uitroepteken, subtitel vraagteken.

Wat verwacht een bladerend iemand die zich, enigszins voorgenietend, een voorstelling probeert te maken van de lectuur die volgt? Een wetenschappelijke verhandeling? Nou nee, daartegen pleit dat uitroepteken. Verder raden: een felle afwijzing van de juffrouw, die blijkt geen echte juffrouw te zijn, gezien het vraagteken dat aan de subtitel is toegevoegd. Zou het dan een retorische vraag zijn? Gecombineerd met de afwijzing van de zoen moet de lezer een hartstochtelijk ‘nee’ veronderstellen.

Er staat dus eigenlijk: feministische literatuur is geen literatuur en feministische wetenschap is geen wetenschap. Deze uitspraak komt echter voor rekening van de lezer, schrijfster hanteert het vraagteken en stelt zich bij voorbaat onder de veilige hoede van de twijfel.

Maar ze wil geen zoen! Dat wil zeggen: ze denkt dat juf wel geen zoen zal geven als die merkt hoe stout het leerlingetje is.

Nu verwachten we dat we zullen worden ingelicht over juf met die literatuur en die wetenschap van haar. En welgemoed gaat de lezer door. Over juf gaat het vooralsnog niet. Leerlingetje begint met een verhaaltje. Over zichzelf. Ze had een oerervaring: turend door oma's spleetje sloeg ze exercerende moffen gade en doet de ontdekking van haar leven: slechte moffen bleken plotseling huilmoffen te zijn. Zielig dus, konkludeert leerlingetje heel kien. Als zij huilde kreeg ze altijd een koekje en, heel slim, had ze dat ervaren als een beloning. Want als je je best deed, kreeg je ook een koekje. Huilende moffen zijn geen slechte moffen. De grote mensen hadden gejokt, al had ze die leugen wel geloofd en had ze de moffen de verkeerde weg gewezen als het onwaarschijnlijke geval zich voordeed, dat ze 't kleine, bijdehande ding daarnaar vroegen. Dan was ze in de gelegenheid geweest een verzetsheldje te zijn. Nu kan de lezer gerustgesteld zijn. Als verzetsheldje zit het kleine ding goed. Dan is het voldoende veilig om mee te delen dat ze, in die tijd al en zo jong al, konkludeerde dat er goede en slechte moffen waren. Geen geringe prestatie voor een kleuter! Wel drie zoenen waard! Ware het niet, dat een volwassene ons hiermee konfronteert in een irrelevante kontext.

Nog meer zoenen is ze waard. 't Lastige, vragende dreumesje behaalde succes na succes. Maar toch had ze leren twijfelen; al had ze braaf de antwoorden gegeven met proefwerken en beurten, dogma no 1 was geschapen, het axioma van de twijfel. En zowaar, een betere basis voor haar karakter was niet mogelijk. Twijfel als truc, niet als methode natuurlijk. Verdrietig werd ze dus niet van die twijfel, integendeel, blij werd ze ervan. ‘Wat heeft dat nu te maken met literatuur of wetenschap, al of niet feministisch’, vraagt schrijfster retorisch. ‘Niets’, denkt de lezer, maar reeds staat er gebiedend ‘Alles’. De enige konklusie die de lezer had getrokken, was dat de schrijfster veel zoenen heeft verdiend. Ook al zou de nog te beschrijven juf die niet geven, de lezer weet nu wel beter.

Na dat ferme ‘Alles’, waarachter in gedachten zeker een uitroepteken geplaatst moet worden, volgt er een variatie op het tema ‘vraagteken’: ‘Want al zullen er geen afdoende antwoorden mogelijk zijn...,’ waarmee de schrijfster onder de veilige paraplu van de twijfel zit, voor de derde maal; ‘er zijn wel vele praktische, menselijke gegevenheden waar je niet omheen kunt.’ In zijn algemeenheid even waar als nietszeggend. Maar wel een warme gedachte, zo op het eerste gezicht, door die ‘menselijke gegevenheden’. ‘Een muur is een muur en als je hem niet ziet loop je erop kapot’, vindt schrijfster. Hier krijgt de lezer een duidelijk beeld van gevaar voorgeschoteld. En: ‘schadevrij’ wil schrijfster door het leven. Er moeten kennelijk belangen verdedigd worden, anders stel je niet zulke waanzinnige eisen aan ‘het leven’. Daarom eist ze betrouwbare informatie over ‘de werkelijkheid’ en een zo groot mogelijke precisie van literatuur en wetenschap. De lezer vraagt zich hier af of die ‘schadevrijheid’ betrekking heeft op meningen die de schrijfster niet prijs wil geven; of wil ze helemaal niets prijsgeven? Door haar manier van poneren en, verderop, insinueren, om daarna het rookgordijn van de twijfel te leggen, is ze volkomen veilig. Laten we nagaan hoe schrijfster haar doel verwezenlijkt. ‘Aan geloof heb ik niets, ik wil feiten en verbanden’, eist ze. Nu, dat zou de lezer ook graag willen. Maar dan wel de in de titel gesuggereerde verbanden. Want aan wie stelt de schrijfster nou eigenlijk die eis, aan zichzelf of aan anderen?

Maar misschien wordt dat duidelijk in het volgende hoofdstuk, onder het opschrift ‘Verstand en Gevoel.’

Verhaal no 2 volgt. Over schrijfster's vader. Een technicus, altijd bezig op hoog verstandelijk nivo met als tegenhanger emotionele of woedende uitvallen, als de constructie niet klopte. Na verloop van tijd vond hij altijd wel een oplossing ‘geen ideale maar wel een werkbare’. Schrijfster kijkt deze kunst van hem af. Bovendien wordt ze voortdurend aangespoord om toch vooral na te denken: ‘Nadenken, Joop, eerst nadenken, en dan nog eens nadenken, en dan pas doen’. ‘Wie is Joop?’, denkt de lezer eerst. ‘De schim van Joop ter Heul? O, nee, Johanna is de naam, Joop dus.’

Goed, we gaan naar de scene van de zusters met de aardappelzakken. Tema: niet alleen denken ten eigen bate, maar ook voor anderen. Vader repareert de kapotte fiets van één van beide dames. Aardige man, die papa, denkt de lezer. Uniek, die papa, denkt Joop: ‘Waarom stapte mijn vader wel en een ander niet af?’, vraagt ze trots (op papa) en geïrriteerd (op ieder die niet afstapte). Tja, Joop, waarschijnlijk niet om jou een gevoel van superioriteit te bezorgen voor de rest van je leven. Jouw verklaring: ‘Waarschijnlijk omdat zijn gevoel volschoot met meelevendheid, die hem geen moment tot solidair meejammeren en klagen verleidde’, is duidelijk een door de nu volwassen geworden schrijfster verzonnen verklaring. Want laten we de zin eens nader beschouwen. Gevoel dat met meelevendheid volschoot. Meelevendheid is een gevoel, Joop, en gevoel verbind je altijd met iets of iemand, jezelf incluis. In vaders geval had je gewoon vast kunnen stellen: ‘vader kreeg medelijden. ‘Gevoel’ wordt hier voorgesteld als een altijd aanwezige, diffuse toestand. In het verhaal laat vader zien, dat hij het belang van iemand anders laat prevaleren boven zijn eigen belang. Nu gaan spontane uitingen zelden gepaard met redeneringen. Helemaal niet als ze, stilzwijgend of openlijk, door de omgeving worden goedgekeurd. Een redenering is meestal nodig om jezelf en/of anderen te overtuigen. Vader kon helpen, dus hij hielp. Iemand, die dat niet kan, zal of doorlopen of, misschien, verleid worden tot solidair meejammeren en klagen om uiting te geven aan zijn gevoel van machteloosheid. Verstand kan in dienst gesteld worden van een gevoel. Dat gevoel kan ook voorschrijven om ‘schadevrij’ door het leven te gaan. Meestal vergt een op dat gevoel gebaseerd gedrag wel een redenering, desnoods een kromme. Soms

[p. 69]

kan het verstand niet aan de eisen van een bepaald gevoel voldoen, dan kan er een konfliktsituatie ontstaan. Soms ook zijn er tegenstrijdige gevoelens, ook weer met bepaalde gevolgen voor het gedrag van de personen die daaraan onderhevig zijn. Het was Joop's taak geweest om een beschrijving te geven van dit subtiele samenspel van diverse gevoelens en het verstand. Het enige wat Joop doet is zich denigrerend uitlaten over een niet nader genoemde groep. De lezer krijgt pas laat in het betoog enig idee wie bedoeld worden in de zin ‘die hem geen moment tot solidair meejammeren en klagen verleidde.’ Stemmingmakerij, dus, tegen een object waarvan het gedrag nog nauwelijks is omschreven.

Vervolgens suggereert Joop, dat haar gevoel en verstand met elkaar verstrengeld zijn aan de hand van het verhaal over Oswin. Hoe kan de schrijfster instemmen met zijn verhaal over ‘de’ zinloosheid van ‘het’ leven en toch voelen, dat ‘het’ leven niet zinloos is. Dan stelt ze: ‘Denken en voelen waren, toen al, veel meer de ineensluitende komponenten van mijn kontaktlijnen met de mensen en de dingen’. Is dat nu solidair meejammeren en klagen?, vraagt de lezer zich af. Nu voelt de schrijfster ook wel, dat al die onzin wel wat versterking kan gebruiken en we worden vergast op ‘een rijpere, intellektuelere variatie van dit gesprek’. Hetzelfde tema, dat wel. Maar om het korrekte standpunt van Bergman's ‘mijn zinloosheid’, dat hij een van zijn figuren in de mond legt, aan te duiden als een ‘variatie’, dat is te vaag uitgedrukt. In ieder geval leidt die ‘variatie’ tot de suggestie van een overeenkomst tussen het gevoelsleven van Marianne, een figuur uit Bergman's film, en van Joop: ‘Is het toeval dat Johan en Oswin, mannen, en Marianne en ik, vrouwen, hoewel met variaties toch ongeveer een gelijke ervaring hebben?’

Hier wordt plotseling gelijkheid geclaimd, natuurlijk al twijfelend, dus als de schrijfster zou aangesproken worden op een dergelijke uitlating, zou ze er altijd onderuit kunnen komen door te zeggen dat het een veronderstelling is. Die gelijkstelling dient ook alleen maar om Joop's claim meer kracht bij te zetten, nl. dat haar gevoel en verstand een eenheid vormen.

Bergman's vrouwenfiguren zijn mannen-vrouwen, citeert Joop Nouchka van Brakel. Dat is een verwerpelijk begrip zolang het Joop's stand punt zou kunnen ondermijnen: ‘mij heeft hij niet bedacht, en ik ben toch ook echt’, vindt Joop. Vervolgens wordt Marianne geëlimineerd, daar ze, opeens, toch heel veel van Joop verschilt. Na de lezer door al haar claims, én op gevoel én op verstand, in de waan gebracht te hebben dat ze op beide gebiedeneen autoriteit is, acht Joop de tijd gekomen om weer eens vinnig uit te halen. Naar wie blijft voorlopig onduidelijk. Naar aanleiding van het begrip ‘mannen-vrouw’, heet het opeens: ‘Achter de begrippen mannen-vrouwen, vrouwen-vrouwen, mannen-mannen en vrouwen-mannen zit de veronderstelling dat de kategoriale overeenkomsten groter zijn dan de verschillen.’ Joop vindt alleen in geval van nood dat er kategoriale overeenkomsten zijn. Ze hanteert, een eind verderop, het begrip ‘mannen-vrouw’ zelf om haar redenering te ondersteunen, nl. na haar ‘wetenschappelijk’ onderzoek suggereert ze dat Bergman wellicht meer van vrouwen weet en zijzelf, als mannen-vrouw, meer van mannen weet. Joop gooit de propagandisten van gelijkheid het verwijt voor de voeten, dat ze niet alleen biologische gelijkheid durven te veronderstellen, maar ook nog beweren dat ze gevoel hebben als gemeenschappelijk kenmerk. Het gaat om personen die Joop aanduidt als ‘de dames’. De lezer is werkelijk benieuwd of ‘de dames’ zich evenveel moeite zullen getroosten om aan te tonen, dat hun gevoelsleven beter ontwikkeld is dan bij mannen, als Joop zoëven gedaan heeft. Waarlijk, een frappante overeenkomst tussen Joop en ‘de dames’. Wat let je, Joop, sluit je aan.

Edoch, de dames deugen niet! Ze verenigen zich! ‘Vereend in het verzet tegen de moffen, pardon, mannen,’ zegt Joop. Huilmannen neemt Joop onder haar hoede, andere mannen wijst ze de verkeerde kant op, d.w.z. wijst ze de deur. Dit mag de lezer best veronderstellen,

Amsterdams geïllustreerd Politienieuws

daar ze verzuimt mee te delen wat haar selektiekriteria waren bij haar ‘wetenschappelijk’ onderzoek naar het ‘verschil’ tussen mannen. Maar eerst moet de lezer nogmaals van Joop worden overtuigd: ‘Ben ik wel vrouws genoeg?, vraagt ze zich af voor ze met haar onderzoek begint. Welzeker, denkt de lezer, vrouws is Joop zeker: gemenstrueerd, geaborteerd, gebaard, het kan weer niet beter! Maar ‘genoeg’, voor wie of voor wat? Om bij ‘de dames’ te worden toegelaten? Had je liever afgevraagd ‘Ben ik wel wetenschappelijk genoeg?’, Joop. ‘Doordat er in mijn explorerend seksualiteits-veldonderzoek slechts één vrouw in de steekproef terecht kwam, ikzelf, kan ik haar niet met anderen vergelijken.’ Had je veld dan uitgebreid, Joop. Of doe anders geen ‘seksualiteits-veldonderzoek’.

De gevoelens van de meeste vrouwen zijn Joop vreemd, sterker, ze schokten haar. Nu, verschil met ‘de dames’ blijkt niet uit Joop's verhaal. En ook uit de eerste ‘werkhypothese’ blijkt dat haar onbekendheid met vrouwen haar niet verhindert in één adem een uitspraak te doen over mannelijke en vrouwelijke seksualiteit, ze vindt nl. ‘dat er tussen alle individuele personen, pardon, mannen, zodanig grote verschillen zijn... etc...’ dat het ontwerpen van een profiel van de mannelijke seksualiteit een even onwerkelijk gemiddelde zou opleveren als die fameuze vrouwelijke vaginale orgasmie.’ Dit laatste kan je niet afleiden, Joop. Zelfs al noem je je konklusie een ‘werkhypothese’, om veiligheidsredenen. Nu is een onderzoek naar verschillen al heel dankbaar werk. Je hoeft dan niet eens af te bakenen wat je nu precies gaat onderzoeken. Trouwens, hoe kwam de schrijfster aan haar mannelijk materiaal? Kortom, was de steekproef representatief?

Het vertoon van wetenschappelijkheid heeft echter niet nagelaten indruk te maken. Ook al ontzegt de schrijfster zich het genoegen haar ‘werkhypothesen’ ‘konklusies’ te noemen, de lezer weet nu wel beter! Hij zal dan ook stellig niet instemmen met Joop's kokette: ‘maar kind, zo kom je nooit aan konklusies toe!’ In de eerste plaats zal hij iemand van 41 niet met ‘kind’ aanspreken, in de tweede plaats weet hij zeker dat Joop's ‘werkhypothese’ nooit zal veranderen, dus eigenlijk een conclusie is omdat haar geloof in de onderlinge menselijke verschillen voordeliger voor haar is dan het geloof in overeenkomsten. Voor elk geloof zijn wetenschappelijke bewijzen aan te dragen, ook voor geloof in gelijkheid. Wie zullen er nu uitgaan van verschillen tussen de mensen? Kennelijk mensen als Joop. Mensen die schadevrij door het leven willen. Mensen aan wie schade is toe te brengen, omdat ze veel bezitten.

De kombinatie van Joop's betweterigheid met haar z.g. twijfel, d.w.z. de omgeving haar stellingen laten geloven, alsmede haar vertoon van borg te staan voor mensen van wie ze iets te verwachten heeft, heeft er voor gezorgd dat ze een bepaalde positie veroverde.

[p. 71]

Als andere personen, pardon, vrouwen, precies hetzelfde claimen, wordt Joop razend. De teneur van al haar verhaaltjes is, dat zij toch wel door bijzondere eigenschappen is uitverkoren om haar positie in te nemen. Intussen is de schrijfster de groep waarvoor ze borg staat niet zo welgezind als men op grond van dit alles zou mogen verwachten; dat die groep veel verstand heeft, wil ze wel toegeven, dus babbelt ze kinderlijk met paps, Oswin en de wetenschap mee. Maar vinnig haalt ze uit naar het woord ‘relatie’, een afgekloven begrip, vindt ze. Ja, dat past wel in de denkwereld van mensen die zichzelf uniek vinden, denkt de lezer.

Maar het kan nog erger: ‘Een bepaald storende faktor in mijn onderzoek naar de seksualiteit was de hebbelijkheid van vele neukers om over hun zieleleven te gaan praten’. Niettemin levert deze storende faktor werkhypothese no. 2 op: van de mannen met wie men seksuele betrekkingen aanknoopt verkrijgt men intiemere informatie dan van anderen.’

Dit moet werkelijk een bijzondere ervaring zijn voor Joop, vandaar ook dat ze het een ‘storende faktor’ noemt. Storend voor wat of voor wie?, vraagt de lezer zich af. Niet voor het verkrijgen van wetenschappelijke resultaten, al is de suggestie van wetenschappelijkheid hier overdreven en misleidend. Storend, misschien, omdat het vermoeden gerechtvaardigd kan blijken te zijn, dat mannen een ziel, dus gevoel bezitten?

De werkhypothese wordt dan ook meteen ten eigen bate benut, door hem toe te passen op Bergman's visie op vrouwen, die, als vrouwenman, wel dicht bij de waarheid moet zitten met zijn kreatie van Marianne, i.e. Joop. De lezer is werkelijk doodmoe, maar nu zet hij door. ‘Werkelijkheid en ideologie’, leest hij. Joop's belang en andermans belang, interpreteert hij.

‘Film en literatuur en de menswetenschappen staan in één of andere betrekking tot de menselijke werkelijkheid,’ stelt Joop. Nu heeft ze die wetenschap wel net te schande gemaakt. Maar Joop bedoelt met haar uitspraak: Bergman heeft gelijk en ik heb, dus, ook gelijk. ‘Bovendien stijgen ze uit boven cliché opvattingen,’ vindt Joop. Laten we Bergman er verder maar buiten houden, maar om werkhypothese no 1 en 2 uit te laten stijgen boven cliché opvattingen, waarheden als koeien, nog te afgekloven voor de borreltafel, ja, dat is weer zo'n staaltje van Joop's misplaatste eigenwaan.

‘Van nieuwe dingen worden ideologieën zenuwachtig,’ projecteert Joop. Jij raakte al geïrriteerd door werkhypothese no 2, Joop, omdat die, althans voor jou, nieuw was. Laat staan van nieuwe ideologieën die proberen bestaande machtstructuren te veranderen. Die mensen, die tot nog toe weinig gelegenheid hadden zich te laten horen, krijgen nu ook een kans. Daarom mag jij ook iets zeggen, Joop, vanwege een gunstiger klimaat voor vrouwen, want een andere reden kan de lezer niet bedenken, dat hij met een dergelijk geschrijf wordt gekonfronteerd.

‘Ideologieën willen geen twijfel, maar zekerheid,’ klaagt Joop, die weer net doet of de overeenkomst met haar eigen methoden haar niet opvalt (zekerheid wensen voor zichzelf, anderen opzadelen met twijfel). ‘Er is socialistisch realisme, racistisch realisme en tegenwoordig is daar seksistisch realisme bijgekomen,’ vindt Joop, die voor geen enkele analogie haar hand meer omdraait. Het duizelt de lezer, en hij zou graag willen, dat Joop de relatie voor hem duidelijk maakte. Maar ze heeft wel iets anders te doen. Ze slaat aan het citeren uit Hanneke's van Buuren's artikel in Te elfder Ure: ‘Feministische literatuur moet aan de ene kant nu autonoom en mondig maken...’ etc. We zouden van Joop een opmerking verwachten die duidelijk maakt, waarom dit niet mogelijk is. Maar, nee! ‘Moet. Moet. Moet.’ raast Joop in hysterisch staccato. Weerleg ze toch, Joop! Je bent zo briljant! Joop citeert verder.

Hanneke weigert, in haar artikel, te definiëren wat feministische literatuur is. Men zou denken dat Joop en Hanneke nu wel snikkend van blijde herkenning in elkaars armen zouden vallen.

Hanneke preludeert op de massa's vrouwen die zich Morgen in de feministische gelederen zullen scharen. En nu reeds belooft ze haar liefde aan iedere nieuwkomeling. ‘Wij houden van je’, besluit het citaat. Joop is werkelijk buiten zichzelf! ‘Het lijken de Jesus People wel.’ ‘Die staan ook van me te houden. En lopen me daarbij voor de voeten.’ Ja, dat gaat een beetje op prostitutie lijken, als het waar is, tenminste.

‘Maar wat zegt Vrouwe Hanneke nu eigenlijk?’ vraagt Joop zich eindelijk af. Daar zitten we al 4 pagina's lang op te wachten, dat je dat eens meedeelt, Joop! Nu, het voornaamste verwijt is dat Hanneke zoen- en omhelsplannen heeft. Uit te delen aan allen die zich keren tegen de sekse-vijand. ‘Seksistisch realisme, dat wil ze!’ tiert Joop. Kortom, Mama Hanneke stelt teveel kondities voor ze een zoen wil geven, vindt Joop. Hanneke's zielsterreur smoort het twijfelen; Hanneke twijfelt er niet aan dat Joop nou maar eens haar twijfeltrucs ten dienste moet stellen van misdeelde Zusters. Maar Joop wil schadevrij door het leven.

‘Moeder laat de meisjes niet lekker kliederen,’ klaagt Joop. En dat doet ze zo graag, tot in de wetenschap.

Toch roept ze wanhopig de Grote Moeder aan voor alle door Moeder vergeten groepen.

Een wereldomspannend komplot is het, dat Hanneke op touw zet, begrijpt de lezer. Hanneke's trawanten gaan met geprefabriceerde meningen de wereld in en moeten, moeten, moeten die weer aan haar voeten neerleggen. Kortom, Joop op wereldschaal.

Maar toch doet ze lekker niet mee. Want al zijn mannen storende faktoren, masculinistische rotstreken halen ze toch niet uit! Had werkelijk maar wat orde in de chaos gebracht, Joop! Wat moet de lezer nou met je ziekelijk preoccupatie met het woord ‘moeten’. Nee, een zoen van de lezer krijg je evenmin, maar dat doet er misschien niet toe, die had je jezelf al in ruime mate gegeven!

Trinette Janssen