De Revisor. Jaargang 5

[p. 55]

M. Kappers den Hollander
The battle of the breeches

In De Revisor IV/6, De strijd om de broek, gewijd aan Vrouw & Literatuur ontbrak in de reeks Der Kampf um die Hosen, La dispute pour la culotte, en La lotte per i calzoni, een overzicht van het Engelse taalgebied. Deze omissie wordt hiermee goedgemaakt.

De geschiedenis van de Engels-Amerikaanse vrouwenliteratuur is vooral de geschiedenis van de roman. De eerste Engelse beroepsschijfsters vinden we in het Engeland van de achttiende eeuw, nadat Samuel Richardson met Pamela, or Virtue Rewarded (1740) de brievenroman als genre geïntroduceerd heeft. Het enorme succes van Pamela valt onder meer te verklaren uit de opkomst van een Engelse Middle Class waarvan de geletterde vrouwen gedwongen thuiszaten en door het achteruitlopen van de huisindustrie niet bijster veel meer om handen hadden. Uit brieven en dagboeken van deze vrouwen blijkt dat zij veel lazen en dat zij zich langzamerhand bewust begonnen te worden van hun geïsoleerde positie in de maatschappij. De ontwikkeling van de roman als burgerlijk-literaire vorm en de eveneens burgerlijke beweging voor de emancipatie van de vrouw vallen in de achttiende eeuw dan ook samen.

De ‘scribbling women’ van de gegoede burgerij (en hun dienstmaagden) identificeerden zich maar al te graag met Pamela, die haar pogingen om een man en een fortuin te strikken en toch haar eer te bewaren in brieven en dagboeken heet van de naald bijhoudt. Hun eigen literaire aspiraties moesten zij eveneens in brieven en dagboeken kwijt zien te raken; de literatuur was een mannenzaak, een onderdeel van de Philosophie en Philologie van ‘geletterden’ waarvan vrouwen werden geacht niets af te weten. Toen met Pamela de brief tot literair genre verheven werd kregen vrouwen dan ook literair hun grote kans. De carrière van Fanny Burney, de eerste professionele romanschrijfster, toonde aan dat een vrouw met schrijven geld kon verdienen; het geld dat zelfs de meest begerenswaardige bourgeoise nodig had om aan de man te komen, en dat ze nog dringender nodig had als dat niet lukte. Schrijven werd voor vrouwen een daad van emancipatie: een mogelijkheid om aan de dwang van een huwelijk-uitfinanciële-overwegingen te ontkomen. Het verlangen om zich van dit juk te bevrijden is in de vrouwenroman een blijvend thema geworden, van een zo weinig revolutionair schrijfster als Jane Austen of de meer radicale Charlotte Brontë en George Eliot tot Kate Chopin rond de eeuwwisseling en Doris Lessing en Margaret Drabble in onze tijd. Omdat literair begaafde vrouwen in Engeland en Amerika in de roman ook een lang ontbeerde uitlaatklep vonden voor hun sociale en politieke bewogenheid is de vrouwenroman vanaf het begin sterk didactisch getint geweest. Een vrouwelijke variant van ‘The Great Tradition’ die de criticus F.R. Leavis in 1948 voor de Engelse roman als ‘moral tale’ vaststelde zou lopen vanaf Fanny Burney, Jane Austen, Charlotte Brontë en George Eliot naar Mary McCarthy, Doris Lessing, Margaret Drabble en Alison Lurie. Buiten deze traditie vallen dan wel heel grote namen, zoals die van Emily Brontë en Virginia Woolf.

De positie van vrouwen in Engeland en Amerika heeft de ontwikkeling van de roman als verhalend proza, geschreven in de moedertaal, met menselijke verhoudingen als onderwerp, ongetwijfeld sterk beïnvloed. Vrouwen leerden Engels, geen Latijn en Grieks; door het gedwongen thuiszitten hadden zij veel gelegenheid om persoonlijke relaties te observeren. Bovendien hadden zij zich in brieven en dagboeken geoefend in het schrijven van proza; sinds de ‘novels’ van Aphra Behn en de brieven van Lady Mary Wortley Montagu in de zeventiende eeuw bestond er al zoiets als een traditie van ‘vrouwenproza’. De roman is dan ook het enige literaire genre waaraan vrouwen en mannen kwantitatief en kwalitatief op gelijke voet hebben deelgenomen. Ondanks Ann Bradstreet, Emily Dickinson, Elizabeth Barrett Browning, Christina Rossetti, Edna St. Vincent Millay, Marianne Moore, Elizabeth Bishop en Sylvia Plath geldt dat niet voor de poëzie, en nog veel minder voor de toneelliteratuur, waar Lilian Hellman, alle ‘women's theatre groups’ ten spijt, nog steeds op eenzame hoogte staat. De negentiende eeuw, waarin de bloei van de vrouwenroman en de sociale vooruitgang van vrouwen ongeveer gelijke tred hielden, is door Virginia Woolf terecht ‘the epic age’ van de vrouwenliteratuur genoemd. In A Room of One's Own (1929) verdiepte zij zich in het veelbesproken vraagstuk van de relatie tussen literatuur en sekse, een thema dat de Amerikaanse Ellen Moers in Literary Women (1977) weer opneemt. Dit werk, dat het verdient om in één adem genoemd te worden met A Room of One's Own, richt zich juist op deze ‘epic age’ en verschaft ons daarover broodnodige informatie. T.S. Eliot had in zijn essay ‘Tradition and the Individual Talent’ (1919) het belang van de imitatie in de literatuur benadrukt: de traditie van het zich toeëigenen en assimileren van eerdere bronnen kan leiden tot een nieuw en uniek literair werk. Wie zou eraan twijfelen dat ook de vrouwenliteratuur een dergelijke traditie kent? ‘Masterpieces are not single and solitary births’, schreef Virgnia Woolf tien jaar na Eliot; een halve eeuw later kon Moers die uitspraak met feiten staven. ‘Wherever literary women achieve real distinction with an apparently new departure, there is a female literary model of

[p. 57]

less distinction in their past’, schrijft zij: de voorbeelden van grote schrijfsters zijn andere (vaak minder grote) schrijfsters geweest, zowel wat hun werk als wat hun persoonlijkheid en levensstijl betreft.

Virginia Woolf betreurde het dat ‘women writers (are) severely handicapped by the absence of a female tradition’. Zij kon niet vermoeden dat sommige negentiende-eeuwse schrijfsters zo sterk door hun voorgangsters en tijdgenoten beïnvloed zijn dat er sprake is van een soort ‘literaire incest’ (in de hevige briefwisselingen tussen Emily Dickinson en Elizabeth Barrett Browning bijvoorbeeld). Elkaars werk lezen en brieven aan elkaar schrijven was de enige manier waarop de schrijfsters van koloniaal Amerika en Victoriaans Engeland met elkaar contact konden houden: literaire salons hielden zij niet, club en pub waren voor hen gesloten.

Ellen Moers toont aan dat heel vaak ‘the extraordinary woman depended on the ordinary woman’: Jane Austen las meest onbeduidende society-romannetjes, maar produceerde zelf juweeltjes van sociale komedie. Talloze onleesbare ‘factory novels’ gingen vooraf aan Elizabeth Gaskell's Mary Barton, A Tale of Manchester Life (1848). Emily Dickinson bewonderde de gedichten van Elizabeth Barrett Browning, terwijl deze weer ondersteboven was van de romans van Charlotte Brontë en Mrs. Gaskell. Charlotte Brontë stak niet onder stoelen of banken dat ze het werk van Jane Austen niet kon waarderen, maar moedigde wel Mrs Gaskell aan om te schrijven. George Eliot en Harriet Beecher Stowe beschouwden Madame de Staël en George Sand als hun lichtend voorbeeld, en vormden op hun beurt eenzelfde soort inspiratie voor Gertrude Stein, van wie de uitspraak stamt dat ‘women writers are for each other a sounding board to send back the sound that they are to make inside’.

Waar de Victoriaanse schrijfsters zich nog moesten beperken tot schriftelijke contacten kregen latere generaties meer bewegingsvrijheid: Edith Wharton ontmoette collegaas in Amerika en Europa, Gertrude Stein had haar Parijse kring van ‘expatriate writers’, Virginia Woolf de Bloomsbury groep. Bovendien begonnen vrouwen vastere voet in de pers te krijgen: ze gingen zelf drukken en redigeren (Virginia Woolf en de ‘Hogarth Press’) en essays, literaire kritieken en boekbesprekingen schrijven. Sinds Edith Wharton met Henry James optrok hebben veel schrijfsters juist het gezelschap van mannelijke schrijvers gezocht; soms werden zij (levens) partners: Zelda en Scott Fitzgerald, Jean Rhys en Ford Madox Ford, Katherine Mansfield en John Middleton Murry, Mary McCarthy en Edmund Wilson, Sylvia Plath en Ted Hughes, Caroline Blackwoord en Robert Lowell.

‘We think back through our mothers’, schreef Virginia Woolf, die het betreurde dat er van deze traditie op papier zo weinig terecht was gekomen. Gelukkig valt er in dat opzicht nog wel wat te reconstrueren: juist de laatste tijd worden veel dagboeken en brieven van vrouwen uit de vorige eeuw alsnog gepubliceerd. De ‘feminist presses’ die als paddestoelen uit de grond geschoten zijn brengen herdrukken van volkomen vergeten schrijfsters als Kate Chopin, Charlotte Perkins Gilman en Willa Cather. Andere schrijfsters zijn weer in de belangstelling gekomen door de opbloei van de vrouwenroman en het Feminisme van de Tweede Golf: Christina Stead, Rosamund Lehmann, Dorothy Parker, Jean Stafford, Elizabeth Bowen. En misschien is het interessantste fenomeen van de zestiger jaren wel dat oudere en zelfs bejaarde schrijfsters, aangemoedigd door de hernieuwde belangstelling voor hun werk, opnieuw zijn begonnen te schrijven: Jean Rhys, Tillie Olsen, Barbara Pym. Vrouwenromans zijn zowel voor lezeressen als voor schrijfsters altijd belangrijk geweest omdat vrouwenlevens nergens anders zo diepgaand verkend zijn. Zoals Annie Romein-Verschoor zei is de vrouwenroman een nog nauwelijks aangeboorde, maar zeer rijke bron van informatie voor historici, antropologen, sociologen, psychologen en sexuologen over wat vrouwen beweegt en door de eeuwen heen bewogen heeft (Freud zei aan het eind van zijn leven dat dit altijd een raadsel voor hem was gebleven: waarschijnlijk las hij nooit vrouwenromans).

Virginia Woolf vond veel Victoriaanse vrouwenliteratuur te opruiend: de toon van woedend protest bedierf Jane Eyre (1847) voor haar, en zij spoorde haar eigen tijdgenoten aan om niet in dezelfde fout te vervallen. ‘Do not dream of influencing other people’ vermaande zij, maar toch was het juist die droom waarvan veel achttiende- en negentiende-eeuwse schrijfsters vervuld waren. Sociale bewogenheid is de drijfveer van de grote moralisten in de vrouwenliteratuur van George Eliot tot Doris Lessing, en sociale bewogenheid is ook de drijfveer van hun heldinnen.

Toen in koloniaal Amerika gezocht werd naar een wettelijke status voor de vers-geïmporteerde negerslaven werd o.a. de rechtspositie van vrouwen als model gebruikt. Als rechtvaardiging diende het Negende Gebod, dat vrouwen, dienstknechten en ander bezit (vee) op één lijn stelt. John Stuart Mill vestigde in The Subjection of Women (1869) de aandacht op de parallel tussen de knechting van slaven en van vrouwen, een parallel die tot in de beeldspraak van de negentiende-eeuwse vrouwenroman is doorgedrongen (lees er Jane Eyre maar eens op na). Charlotte Brontë vond dat je aan Uncle Tom's Cabin (1852) kon aflezen dat Harriet Beecher Stowe in het slavenlot haar eigen lot herkende. Deze schrijfster verschafte de ‘epic age’ van de vrouwenliteratuur in Amerika zijn ‘Iliad of the Blacks’, zoals Elizabeth Barrett Browning dat voor Engeland zou doen met haar poëtisch epos van de literaire vrouw Aurora Leigh (1857). Beide schrijfsters correspondeerden druk over de afschaffing van de slavernij, en Elizabeth Barrett Browning protesteerde in haar gedichten tegen de ellende van het proletariaat in haar eigen land (kinderarbeid, prostitutie en mensonterende arbeidsomstandigheden).

Die tendens van negentiende-eeuwse schrijfsters in Amerika en Engeland om hun verontwaardiging over de eigen sexuele onderwerping te ‘vertalen’ in een aanklacht tegen de onder-

[p. 59]

drukking van andere rassen of sociale klassen werd ingegeven door de Victoriaanse verheerlijking van de filantropie. ‘The Christian Lady's Magazine’ verkondigde dat het deugdzamer was om iets voor anderen te doen dan om te proberen je eigen lot te verbeteren. Zo had Harriet Martineau kritiek op Mary Wollstonecraft (Vindication of the Rights of Woman, 1792) omdat die in leven en werk voor zichzelf als vrouw was opgekomen. Zelf verdiepte Martineau zich in haar fictie in de gevolgen van de economische crisis van de jaren veertig voor het Engelse proletariaat - dezelfde crisis die Marx en Engels aanzette tot hun economische analyses. Mrs Gaskell schreef er een roman over, de eerste fabrieksroman die de tand des tijds zou doorstaan: Mary Barton, or a Tale of Manchester Life (1848). Het is interessant dat de eerste ‘factory novels’ alle door vrouwen geschreven zijn, ook in Amerika, waar in 1861 Life in the Iron Mills van Rebecca Harding Davis verscheen. De zusjes Brontë leefden zo geïsoleerd en hadden zo'n excentrieke opvoeding gehad dat zij enigszins konden ontsnappen aan de Victoriaanse moraal en origineler werk afleverden (zoals Emily haar Wuthering Heights, 1847). Maar Charlotte Brontë schreef bijvoorbeeld ook Shirley (1849), waarin de rebellie van Jane Eyre lijkt te zijn overgenomen door de fabrieksarbeiders in de mills van Yorkshire. George Eliot was tenslotte de eerste die na Harriet Beecher Stowe over rassendiscriminatie schreef; haar roman Daniel Deronda (1876) valt het Britse anti-semitisme aan.

De ‘epic age’ in de vrouwenliteratuur van Engeland en Amerika viel samen met de strijd van vrouwen tegen hun eigen onderdrukking, zoals de opbloei van de vrouwenroman in de zestiger jaren van deze eeuw samenvalt met de politieke organisatie van ‘The Women's Liberation Movement’. De eerste protestperiode in de vrouwenroman werd niet zoals Virginia Woolf meende afgesloten met het verlenen van het vrouwenkiesrecht: wij weten nu dat de geschiedenis zich heeft herhaald. Zoals de eerste suffragettes hun politieke mondigheid ontdekt hadden in de strijd tegen de slavernij, zo komt het Amerikaanse Feminisme van de Tweede Golf voor een belangrijk deel voort uit de strijd om de burgerrechten voor negers: het vechten voor de rechten van anderen had beide generaties ervan bewust gemaakt dat zij er zelf niet veel beter aan toe waren. Deze wisselwerking vind je ook in de nieuwe vrouwenroman, in het bijzonder in het werk van Doris Lessing die het vrijheidsstreven van haar Rhodesische heldinnen verbindt met de vrijheidsstrijd van de zwarte bevolking van Zuidelijk Afrika. Het interesseert Lessing niet alleen hoe mannen en vrouwen samen kunnen leven, maar ook hoe volkeren dat kunnen doen. In de romans van zwarte Amerikaanse schrijfsters als Gail Jones en Toni Morrison vind je steeds het thema terug van de dubbele onderdrukking van de zwarte vrouw als ‘the slave of slaves’, ‘the nigger of the world’; hetzelfde thema als in het werk van Buchi Emecheta, een zwarte immigrante van het Gemenebest die in Engeland woont en werkt.

Het is voor vrouwen altijd erg riskant geweest om werk te publiceren dat het stereotiepe beeld van de afhankelijke en volgzame vrouw aantast. Sinds het publieke misbaar toen Currer Bell (Charlotte Brontë) en George Eliot (Mary Ann Evans) hun pseudoniemen opgaven is er niet veel veranderd: Kate Chopin kon nog getroffen worden door een publikatieverbod omdat zij in The Awakening (1899) de heldin die haar gezin in de steek liet niet veroordeelde, terwijl Mary McCarthy en Doris Lessing veel te lijden gehad hebben van vijandige kritiek op hun al even subversieve The Group (1962) en The Golden Notebook (1963). Virginia Woolf, die in haar loopbaan veel succes en aanmoediging ondervond, benadrukte toch steeds hoeveel extra handicaps schrijfsters van oudsher hadden moeten overwinnen; zij vatte deze samen in haar beroemde uitspraak over de noodzaak van ‘five hundred a year and a room with a lock on the door.’ Aan dat laatste heeft het schrijfsters altijd ontbroken; niet alleen Jane Austen, die braaf haar schriftjes bedekte als er bezoek kwam, of Mrs Gaskell, die moest bedelen om de studeerkamer van manlief te mogen gebruiken, maar ook Woolf's eigen tijdgenoten: Katherine Mansfield die bij elke verhuizing in de woonkamer of de keuken terechtkwam terwijl de studeerkamer steevast voor John Middleton Murry bestemd was: Katherine Anne Porter die dertig jaar over Ship of Fools (1962) deed omdat er steeds weer iemand anders kwam binnenvallen, die haar aandacht opeiste. En een recent voorbeeld is Buchi Emecheta, die haar roman Second-Class Citizen (1975) opdroeg aan haar vijf kinderen, omdat die tijdens het schrijven ervan voortdurend aan haar rokken hadden gehangen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de Engelse en Amerikaanse vrouwen de (oorlogs)industrie in-gepropagandeerd. Toen hun mannen van het front terugkeerden en hun baan en rol als hoofd van het gezin weer opeisten, lieten zij zich weer even gedwee naar de keuken en de kinderkamer dirigeren. De vijftiger jaren was de tijd van ‘the natural role of women’ (minstens drie kinderen); het begrip ‘feminisme’ was een anachronisme geworden, een woord dat vage herinneringen opriep aan suffragettes en vrouwenkiesrecht. Maar in diezelfde vijftiger jaren pleegde Barbara Pym haar rustig verzet tegen de sociale discriminatie van vrouwen die ‘hun natuurlijke bestemming’ niet gevonden hadden (Excellent Women, 1955) en publiceerde Doris Lessing haar scherpe analyse van een huwelijk-uit-conventie en de konsekwenties daarvan - Martha Quest (1952), A Proper Marriage (1954) en A Ripple from the Storm (1958).

In 1963 verschenen Betty Friedan's The Feminine Mystique en Doris Lessing's The Golden Notebook, beide over wat Joke Smit ‘de onvrede bij de vrouw’ zou noemen. Aan het begin van datzelfde jaar had Sylvia Plath, vlak na het verschijnen van haar eerste en enige roman The Bell Jar, zelfmoord gepleegd. De namen van deze vrouwen zijn in feministische kringen legendarisch geworden. The Feminine Mystique was het begin

verder lezen op p. 65