De Revisor. Jaargang 5

[p. 14]

H. Verveer
De sporen
fragment

Zijn step is roodgelakt, opvallend krasloos en uit praktische overwegingen voorzien van verlichting (koplamp, dynamo, achterlicht). Dag na dag rijdt hij door de eeuwenoude straten (nu modder en hoog opgeschoten gras, een spreeuw die aan een worm trekt), achtervolgd door schrille kinderstemmen; een mobiele bron van inspiratie voor hen, die trager van beweging zijn, hoewel vaak sneller van geest. Een slijpsteen op een step.

Wanneer ik hem zie, beginnen mijn benen van vermoeidheid te trillen. De pen neem ik weer op met een gevoel van moedeloosheid, alsof ik na een vreugdeloze dag vol ellende met de weinige kracht die me rest, te krappe laarzen los moet trekken.

Zijn aktieradius is groot. Op de dijken buiten het dorp kom je hem tegen, knersend met de steenslag en ook zie je hem heel klein in de polders langs de rivier, die tot aan de horizon reiken en waar de kinderen hinkelen en tikkertje doen, of, pang-pang roepend, rovertje, en vlotten bouwen van drijfhout en lege olieblikken. In vreemdsoortige houdingen van een twijfelachtig evenwicht blijven ze staan, wanneer hij voorbijgaat: een verspreid panoptikum van vlees en bloed. Hij slaat er geen acht op, hij is verhit, gehaast en altijd in beweging.

Hoe ongewoon het lijkt (wie immers, zou je zeggen, droomt - al is het alleen maar in zijn jeugd - niet van de Khyberpas of van Tenochtitlàn, en wie is nooit, 's avonds na het eten van zes uur, samen met een vriend vertrokken om in Amerika fortuin te maken) reislust is het niet. Van rekreatie is geen sprake; zijn steppen is arbeid, geen spel. Wie hem waar ook tegenkomt, steekt traag de hand op - geestdrift is hier van den boze - of roept (gedempt) ‘Heu Marcus’. Maar Marcus ziet niets, hoort niets (weet niets) en ga je om welke reden ook voor hem staan, dan bekoop je dat met je ballen, want zonder aanziens des persoons rijdt hij er recht op in.

In een drassig landschap, donkergroen zover je kijkt, moet de afzet krachtig zijn en voortdurend zuigkracht overwinnen. De voet is een stepvoet, extra dik gezoold en beslagen met een ijzertje, dat tikt op de weg en in de polders halve maantjes achterlaat met drie putjes; halve maantjes met putjes, kilometers lang, sporenrijen die elkaar in een veelvoud van hoeken kruisen en snijden, sommige nog vers, andere vervaagd, zodat ze niet langer hun herkomst verraden.

Twee stadse ornithologen, met dicht boven de ogen staande ruithoeden en een kijker op de borst, besluiten - gewaarschuwd door Schip - tot de aanwezigheid van uitheems gevogelte, de grote gele giek misschien (Pycnonotus Barbarus) of de Isabelklauwier (Larius Isabellinis). Een dag lang vogelkijken in hinderlaag levert niets op. (Uit de verte ziet men de hoeden als een andere vreemde diersoort over de dijkranden schuiven, maar er is niemand om het te melden.)

Van Walm, die toevallig in de buurt is, wijst hen op de ijzertjes. ‘IJzertjes’, zegt hij, ‘ijzertjes onder een schoen’. De heren vertrekken geforceerd lachend, de ogen nu geheel onder de hoed verscholen. Als blinden schuifelen ze naar de bushalte, waar ze worden opgewacht door armwiekend grut van nog niet schoolgerechtigde leeftijd.

De kinderen in Schips klas tekenen met het ruim voorhanden zijnde kleurkrijt een grote variëteit aan buitenissig gedierte op het bord. De muren van zijn huis worden evenmin ontzien; de opschriften verraden, tot Schip ze met veel moeite wegborstelt (manuele vaardigheden liggen hem niet), in hun bont geïllustreerde woordrijkheid, hoewel gepaard aan een kinderlijk gebrekkige spelling, een bijna volwassen gevatheid, die alom de lachlust wekt.

Ieder heeft, naar men beweert, zijn eigenaardigheden. Schips natuur doet hem snel in extremen vervallen. Waar een ander de situatie nog eens zou bezien, heeft hij zijn konklusies al getrokken. Hij keert zich voorgoed van het luchtruim af en blijft vogelloos achter. Denkend aan ij-

[p. 15]

zertjes graaft hij zijn kuilen.

Via de openstaande serredeuren verdwijnt in het halfduister van de laatzomernacht geruisloos een uitputtende kollektie aviofauna, staand of zittend, soms in volle vlucht en spanwijdte op eikehouten voetstuk geplaatst, met naam en toenaam in Latijn en Nederlands. Al na korte tijd verstomt de natuur en beziet bewegingloos het onverwacht geweld, dat Schip, die in zijn tuin flink theatraal tekeer gaat, ontketent. Patrijzen en fazanten verdwijnen ondergronds, kwartels en een giervalk, toren- en boomvalken (de slechtvalk ontbreekt). Eindeloze soorten watervogels gaan dezelfde weg, gevolgd door haviken, sperwers, een ruigpootbuizerd en een adelaar. Wat merels, mussen en spreeuwen vullen de onderlinge gaatjes. In andere kuilen loost hij verhakte grenenhouten vitrines, en boeken (rijk geïllustreerd, abundantly of lavishly illustrated, richement illustré) zoals Verwey en Van Oordt, Eykman en Huybrechts, Evans, Spinelli en bibliofiele edities van Gøranson en Brehm; verder katalogi, schetsboeken, nachtkijkers en dagkijkers, laarzen, een pet met oorkleppen, een buks, een jachtgeweer (dubbelloops Johnson), een stilleven met eenden en weitas, en twee dozen houtwol.

Ergens diep in de polder blaft door de stilte een hond. Alle kleuren lijken lichter van tint, neigen naar het melkachtig wit van een winterdag die niets brengt dan sneeuw. Schip zit op de verveloze bank in zijn tuin, de handen met de palmen naar boven gekeerd op zijn knieën, en kijkt naar de grond alsof daar heel wat te zien is. Het gebladerte komt zacht en schuivend in beweging.

Dezelfde dag wordt een overdadige hoeveelheid professionele fotoapparatuur bezorgd, die in alle openbaarheid door de voordeur het huis wordt binnengedragen (frazjiel, roept Schip tegen assisterende zesdeklassers). Vanaf die tijd gaat hij, aanvankelijk onwennig, en moeizaam uit verstrikking in de vele leren riemen ontkomend, waarbij hij de ledematen in verschillende richtingen strekt en buigt, door het dorp met om de hals wat kamera's die als evenzovele stenen op zijn buik neerhangen. Hij is een zwaarbeladen mens en op zijn gezicht, rond en zachtroze, altijd voorzien van een pluisje watten of een pleistertje, dat die ochtend vroeg een scheerwondje heeft gedicht, altijd geschramd en beschadigd, vaak bebloed - op zijn gezicht staat, tussen dat alles door, te lezen dat het vooralsnog niet meevalt en een vogelkijker lichter is, in zijn ogen twijfel omtrent de ingeslagen weg.

Maar hij hervindt, na wat overdreven enthousiasme, snel het evenwicht. Eigenhandig - staand op de begraven resten van zijn vroegere leven - timmert hij een klein karretje met naar boven openslaand deksel, op twee wielen van een oude step. Een zesdeklasser trekt het aan een scharnierende disselboom voort en reikt ook op Schips bevel de verschillende onderdelen aan. Zacht klikkend gaan ze door het landschap, in weer en wind: man, kind en karretje.

Het is slechts intermezzo. Schip ziet na een week al in, dat vier kamera's te veel is. Twee telelenzen blijken te voldoen. Het karretje wordt afgeschaft en de scholier ontslagen. Schip gaat voortaan alleen. Ontmoetingen zijn niet te vermijden. Thuis heeft hij een donkere kamer ingericht met, hoewel hij vrijgezel is en niemand hem zal storen, een rood lampje boven de deur en een bordje, waarop ‘camera obscura’ staat.

Tussen een verdorde geranium en het raam leunt een achteloos getand stuk karton: ‘niet storen’. Het rode lampje brandt. 's Nachts lijkt het wel alsof zijn huis in vlammen staat.

Schip wil van vogels niets meer weten.

‘Sprekend die van een giek’, zegt hij. Hij zweet en kijkt vanuit de kraag van zijn jas naar me op.

Minimale eis is nu een knik. Verschil van mening is verraad. Maar ik zwijg en maak een vaag gebaar.

‘Ik had het kunnen zweren’, probeert hij nog eens, terwijl hij met zijn vingertoppen de putjes betast.

‘Tja’, zeg ik. Ik kijk weg over de rivier, de haren in mijn ogen. Ik heb honger.

Wat men zich niet herinneren wil, vergeet men snel, maar zelden volledig. Soms duiken de schandelijkste momenten uit een mensenleven op en staan weer helder voor de geest. Met toegeknepen ogen en opeengeklemde tanden zie je het aan, terwijl je achteraf, als je je handen openvouwt, geen idee hebt waarom.

Schip heeft er dagwerk aan. Zelden heeft iemand foto's gemaakt, die ongewild zo rijk zijn aan vogels. Overal komen ze tevoorschijn, in de straat, in dakgoten, in bomen en gewoon in de lucht. Een stipje hier en een vlekje daar. ‘Torenvalk’, mompelt hij tegen wil en dank.

Hij ontwikkelt, zoekt en telt. Het wordt een obsessie. Is er eindelijk op een foto geen vogel te zien, dan vergroot hij hem uit tot hij hem vindt of de steeds grover wordende korrel aanziet voor dicht opeenvliegende mussen. Hij retoucheert met mesje en penseel alles wat op vogel lijkt, fotografeert de vlekkeloze vergroting en maakt van het negatief weer een afdruk op normaal formaat. Hij wast de handen in de veilige wetenschap, dat er op zo'n foto geen vogel te vinden is, zelfs niet waar je ze niet ziet.

Maar Verheye ondergraaft die zielsrust snel en grondig.

[p. 16]

‘In de struiken natuurlijk, of in de wolken’, zegt hij pesterig. ‘Je ziet ze niet, maar ze zijn er wel. Heb je ooit een boom gezien zonder vogels?’ Schip kijkt hem aan en is al half overtuigd.

‘Op die foto’, zegt Verheye en hij tikt met een dikke vinger op het zwartwit, ‘barst het van de vogels’.

Schip besluit het verleden nog dieper te begraven en Verheye voor eens en altijd de mond te snoeren. Hij begint aan een projekt van gigantische omvang en raakt uiteindelijk bekend tot over de landsgrenzen. Zijn liefste wens wordt waarheid. Schip wordt Skip, Skiep en Sjiep en hij komt terecht in het allerlaatste hoofdstuk van grote, gladpapieren boeken met veel genummerd plaatwerk. Roem en woede zijn z'n deel.

Ik kom hem tegen in de Cellebroersteeg. Hij is juist bezig zijn hoofd door de draagriem van zijn kameratas te wringen. Hij doet het omzichtig, maar omdat hij onder de andere arm een groot kasboek tegen zijn lichaam klemt, met een hand. Hij probeert het potlood, dat achter zijn oor steekt, mis te houden, maar het raakt desondanks tussen riem en hoofd bekneld.

‘Au’, zegt hij.

Hij doet geheimzinnig en begint, terwijl ik het kasboek vasthoud, over het weer. Vijf minuten later hoor ik het hele verhaal van Groenenboom.

Schip heeft dwars door de polder, tot aan de haven, een touw gespannen en is daar twee dagen mee bezig geweest. Hij heeft honderden paaltjes in de grond geslagen, met een ijzeren oogje, zegt Groenenboom, en daar heeft hij twee kilometer touw door geregen. Hij is verbaasd dat ik het nog niet weet en kijkt me wantrouwig aan. Iedereen heeft staan kijken, zegt hij, en hij somt namen op. Hij is teleurgesteld als ik hem zeg, dat ik geen idee heb wat Schip wil. Achteraf hoor ik hoe het precies in zijn werk is gegaan.

Vooraan de polder, bij de Veerdijk, ligt een kolossale stapel hout. Niemand weet hoe die er is gekomen. Schip klauterde er elke keer in hemdsmouwen op, nam er een paaltje af en hamerde het, steeds verder weg, de grond in. Na het vijfde paaltje - Schip moest toen al een meter of zestig lopen en her en der werd er door omstanders al flink gelachen - nam hij schichtig kijkend een stapeltje tegelijk mee, waarvan hij er onderweg steeds meer verloor. Ook het hameren ging zo belabberd, dat Rieske het tenslotte niet langer kon aanzien - hij is meubelmaker -, er met grote stappen op af beende, Schip de hamer uit handen nam en met een slag een paaltje zo diep wegsloeg, dat hij het met beide handen een stuk terug moest trekken, om het weer op gelijke hoogte met de rest te krijgen.

Schip was daardoor, naar het schijnt, onaangenaam verrast. Hij kon het wel alleen, zei hij, en heeft toen doorgemodderd tot het donker werd. Pas de volgende dag, 's avonds laat, sloeg Schip het laatste paaltje. In totaal waren het er ruim tweehonderd, op dertig meter afstand evenwijdig aan de rivier. De volgende ochtend vroeg, voor schooltijd, rijgt hij met gezwollen handen het touw langs de paaltjes.

Een week lang gebeurt er niets. Schip zwijgt en ik stel geen vragen. Ik schrijf en zoals gewoonlijk valt Verheye me daarbij lastig. Hij is verkouden, blaft en snuit de hele dag dat horen en zien je vergaan, maar hij wil me niet in de

[p. 17]

steek laten. Nee, echt niet, zegt hij. Hij blijft op zijn post al waardeert hij mijn goede bedoelingen. Dankbaar slaat hij me op mijn schouder.

's Maandags komt Schip met kameratas en kasboek naar school en verdwijnt om vier uur linea recta richting polder. Vanaf die dag brengt Schip er al zijn vrije tijd door. Een maand lang fotografeert hij met een 52-mm lens de rivier. Hij doet het wetenschappelijk en weloverwogen. De funktie van het raadselachtige touw (Schip zelf zegt richtlijn) wordt duidelijk; hij zet de kamera aan het begin ervan neer en schuift hem met statief en al steeds een meter verder. Langs een gradenboog meet hij de kamerahoek, kontroleert dan het beeldveld en drukt weer af, wijdbeens gebogen, een oog in de zoeker. Soms wacht hij, de handen in een holle rug, tot er een tanker of een aak voorbij is, of verjaagt met de armen in de lucht wat meeuwen. Kssst kssst roepend rent hij heen en weer door het eigen beeld. Een andere keer duwt hij een koe uit de zoeker en krijgt hem vier foto's verder opnieuw in het oog. Hij valt uit tegen een knecht van Groenenboom. Of die koe niet weg kan?

‘Wagggh’, zegt die. Het is 't Hart. Hij is niet normaal en reageert op alles met wagggh, maar altijd op een toon alsof hij er iets mee bedoelt, een vreemde taal spreekt.

‘Ja’, zegt Schip dankbaar, ‘weg. Weg koe’ en hij gebaart erbij.

‘Wagggh’, zegt 't Hart nog eens. Het klinkt lusteloos.

‘Nou, kom op dan’, zegt Schip.

‘Wagggh’, mompelt 't Hart en draait zich om, Schip in verwarring achterlatend.

In zijn kasboek vult hij tabellen met cijfers, kruisjes, rondjes en wolkjes. Waar hij ophoudt (meestal duisternis of regen) waait aan het touw een driehoekig rood vlaggetje, dat door niemand wordt verschoven en evenmin een stier lokt.

Hij is een man met een plan. Vastberaden werkt hij de hele polder door. Op de werven aan de overkant ratelen holmetalig klinknagelgeweren, waarvan de echo's lang nazingen. Wanneer het even stil is hoor je het gezoem van de hoogspanningskabels, tussen de masten tot in de eindeloosheid als reusachtige waslijnen slap neerhangend, het gekrijs van de meeuwen die over het water strijken, en soms de doffe klap van een kanonnetje in de koren velden. Dorpelingen zien hem uit de verte zwijgend aan; niemand waagt zich in de buurt. De eerste dagen ergerde Schip zich. Hij werd nerveus, ging er tenslotte op af om ze weg te krijgen en probeerde - naar hij zelf zei - te lijmen meteen groepsfoto.

Dat had hij niet moeten doen. Terwijl hij ermee bezig was - roepend en gebarend vanachter het statief - doken er al steeds meer hoofden op. De volgende dag stond de kade vol mensen. Ze waren op hun zondags, in het zwart en gestreept, en hadden ook de kinderen mee genomen.

‘Iedereen ister’, meldde Schellekens, die de organisatie op zich had genomen. Het hele dorp, behalve dat schoelje van de dertien huizen, zeshonderddrieënvijftig man en hij had ze voor de zekerheid zelf geteld. Van Walm had hij laten halen, die wist van niks. Vuyck en Van der Linden had hij weggestuurd, die waren van de overkant, vetkoppen zogezegd en hadden hier niks te maken.

‘O nee’, zei Schip geschrokken. Hij werd vuurrood en keek met grote ogen langs Schellekens heen naar de dijk,

[p. 18]

waar het zwart zag van de mensen. Hij wist dat hij verloren was. Weer hing hij de rode vlag te vroeg aan het touw. Schellekens was hulpvaardig als een lakei. Hij droeg de kameratas voor Schip uit en meende over zijn schouder, dat dertien rijen van vijftig het handigst was, als Schip tenminste een groothoek had. Die drie raakten ze wel kwijt, ergens in het midden.

Statige foto's waren na uren het resultaat. Zeshonderddrieënvijftig man, staand op de helling van een dijk, dertien winderige rijen dik. Tussen de hoofden vind ik ook dat van Verheye, zijn baard voor eens in de nek van een ander. Door een vergrootglas zie ik, hoe hij zijn tanden in een onnatuurlijk soort glimlach heeft ontbloot. Het is de foto, die door Schellekens is genomen en waar Schip ook opstaat, onderaan de dijk en een meter voor de rest, zonder bril, zijn armen ongemakkelijk langs het lichaam. Hij ziet eruit alsof hij zojuist een koor heeft gedirigeerd en nu vermoeid en weinig enthousiast het applaus in ontvangst neemt.

Het ontwikkelen en vergroten kostte hem drie dagen, maar daarna werd hij niet meer lastig gevallen en hij maakte het karwei in drie weken af. Drie weken ook bleef de kade leeg terwijl het rode vlaggetje van dag tot dag verder kroop. Als ik hem tegenkwam, klaagde hij over pijn in zijn rug. Eind juni, op een zaterdag, neemt hij de laatste foto, maar hij laat het dorp geen rust.

De maandag daarna zit Verheye voor het raam en ik zie, terwijl ik een appel schil, hoe zijn haakneus en zijn baard het glas in schokjes naderen, alsof hij zijn spiegelbeeld van dichterbij wil bezien.

‘Hé kijk nou es’, zegt hij.

‘Nou wat’, zeg ik.

Hij lacht en gebaart met een hand (kom hier).

‘Schip’, zegt hij, ‘met een keukentrap.’

Gebogen onder een trap van anderhalve meter, zijn hoofd achter de treden verborgen, gaat hij door de straten, wat kinderen om hem heen. In alle huizen, zie ik, heeft hij veel bekijks.

Bovenaan de rivier, langs de basaltrand, waar vaak nog olieachtig water staat, verschijnen met tussenafstanden van vier meter, twee meter hoge palen, diagonaalsgewijs door latten verbonden. Met behulp van een keukentrap richt Schip een kapitaal aan hout op, terwijl hij van laag liggende aken wordt toegewuifd en -geroepen door mannen, die met grote snelheid over het water lijken te lopen, een emmer aan een touw in de hand.

Maar het is vergeefse moeite, want van Schip rest niets dan arm, hand en hamer. Voor wat er elders gebeurt heeft hij geen oog. Hij wordt geplaagd door hoogtevrees en een oneffen bodem vol kuilen, die hij de een na de ander vult met zand.

‘Waarom asfalteer je niet gelijk, Schip?’ vraagt Verheye, maar dat vindt hij teveel werken bovendien erg duur.

We komen hem tegen met een kruiwagen en zijn ogen staan star van angst, als hij het over zijn timmerwerk heeft. Ik zie hem denken aan zijn trap, aan anderhalve meter hoogte, zijn wankele positie en de basaltkeien beneden. Zijn handen zijn roodgeschramd, zijn vingers gezwollen. Zijn kleren lijken ruimer dan ooit. Ondanks het buitenleven is zijn gezonde blos verdwenen. Elke nacht droomt hij, dat hij een smak maakt, zegt hij voor hij verder duwt, van schrik een spijker inslikt en vervolgens de trap op zijn hoofd krijgt.

‘Nou, dat maakt dan ook niks meer uit’, zegt Verheye, ‘die smak is ruim voldoende’.

Hij wil persé alles alleen doen, slaat hulp af en luistert evenmin naar verstandig advies. Wankelend, maar onbewogen, hoort hij Van Wralm aan, die hem slepend, in een taal vol geronde klanken vertelt, dat hij het raamwerk beter beneden kan vastspijkeren en pas daarna opzetten. Desondanks vordert hij redelijk. Half augustus nadert hij het havenhoofd.

Daar gaat het een week later, met bijna twee kilometer hout in de rug, mis. Precies op de plaats, waar de laatste paal moet komen, staat al een groot geel ijzeren bord met een vetzwarte blokletter K, verzonken in een solide betonnen plateau van een ruime vierkante meter.

‘Kabel’, zegt Verheye voldaan, morsend met zijn koffie.

Schip neemt er de bril voor af en poetst hem met toegeknepen ogen op. Hij kijkt en kijkt weer weg.

Fladderend zit hij op het vijandig beton. Gedachteloos pulkt hij aan moeren en bouten. Hij veegt het haar uit de ogen en nog eens en kijkt terug langs de rivier en het raamwerk, waarvan alle palen op centimeternauwkeurige afstanden staan. Hij opent zijn handen, spreidt de vingers alsof hij de schrammen en blaren telt. Hij zit er drie uur onbewegelijk, terwijl een flauwe zon soms donkere velden van schaduw voor zich uit schuift door de polder en het water nog maar zacht plassend langs de naar teer geurende keien omhoog komt. Wanneer de vallende avond de hemel diepblauw opentrekt en het gras alleen nog maar trilt, neemt hij zich ter plekke voor - het is de uiterste konsekwentie - de palen af te breken en opnieuw te beginnen.

Hij wil, naar het schijnt, met alle geweld gebogen huiswaarts gaan en hij maakt de terugkeer, langs de palen, tot een bijna perfekte lijdensweg, een kruisgang met keukentrap, bij gebrek aan beter.