De Revisor. Jaargang 4

[p. 73]

La lotta per i calzoni

Italië heeft altijd vele erkende schrijfsters gehad, daaronder zelfs de Nobelprijswinnares Grazia Deledda (1926). Tegenwoordig zijn het, om alleen de beroemdste te noemen: Elsa Morante, Lalla Romano, Natalia Ginzburg, Anna Banti. Het zijn allemaal vrouwen op rijpere leeftijd; hoewel vrouwen vaak het middelpunt van hun romans vormen, gebeurt dit niet vanuit een feministische optiek. Zelfs de kunstenaarsroman Artemisia uit 1974 van Anna Banti, die zich met het probleem van de creativiteit van een vrouw bezighoudt, is hierop slechts ten dele een uitzondering. Ook bij de schrijfsters van rond de eeuwwisseling is de oogst niet rijker. De romans van de schrijfster Neera (1846-1918) bijvoorbeeld gaan weliswaar over de toenmalige positie van de vrouw, maar kunnen geheel tot de triviale literatuur gerekend worden. De feministische, door Ibsen beïnvloede roman Una Donna (Een vrouw, 1906) van Sibilla Alermo vormt een eenzame uitzondering. Wat de weinige, hoewel zeer aktieve feministes van de vorige eeuw schreven, hoort eerder tot de propaganda en de essayistiek. Men denke slechts aan Cristina di Belgioioso, een adellijke dame, die een kort geleden opnieuw uitgegeven studie schreef over de positie van de vrouw in de jaren van het Risorgimento. Hetzelfde geldt voorde vrouwenvoorvechtster Anna Maria Mozzoni, die in 1870 Stuart Mills Subjection of Women (1869) in het Italiaans vertaalde, en voor de socialiste Anna Kuliscioff.

Het fascisme drong, zoals bekend, de vrouw in haar traditionele moederrol terug en voor de rest zorgde - en zorgt voor een deel nog steeds - de katholieke kerk, die geen afstand kan doen van een soort geseculariseerde mariacultus. Rond het midden van de 60-er jaren waren er in Italië altijd nog twaalf miljoen huisvrouwen.

Dat die huisvrouwen allesbehalve gelukkig waren, werd duidelijk door Gabriella Parca's baanbrekende onderzoek uit 1959: Le Italiane si confessano, een boek dat een internationaal succes werd en ook in het Nederlands verscheen (onder de titel Seks in de biechtstoel). Een tweede inventarisering van de malaise is vanaf 1966 aan de demau (groep voor demystificatie/van het autoritarisme) te danken. Dat was het teken. Kort daarop brak de studentenbeweging door en gaf de beslissende impuls: in 1969 vormden zich talrijke vrouwenkollektieven, waaruit de ‘Beweging voor de bevrijding van de vrouw’ voortkwam.

Uit het jaar 1966 stamt het van een grappige titel voorziene maar tamelijk omstreden pamflet van Carla Lonzi Sputiamo su Hegel (Laten we op Hegel spugen), dat er voor het eerst op attendeerde hoezeer in de Hegeliaanse heer-knecht-verhouding de analoge man-vrouw-verhouding als door de natuur gegeven en in de klassenstrijd als van ondergeschikt belang werd afgedaan. Wat in de daarop volgende jaren aan essays, reportages, sociologische onderzoekingen en handvesten is ontstaan is bijna niet meer te overzien.

Biancamaria Frabotta houdt zich in het boek Femminismo e lotta di classe (Feminisme en klassenstrijd) uit 1973 bezig met het probleem waar de Kommunistische Partij een zware kluif aan heeft. De al eerder genoemde Gabriella Parca deed onder andere een onderzoek naar de positie van de gescheiden vrouwen (1969), schreef een reportage over vrouwengevangenissen (1973), hield een enquête onder in leeftijd zeer verschillende vrouwen (L'albero della solitudine, 1974) en publiceerde in 1976 het heldere en knappe Storia avventurosa del femminismo (Avontuurlijke geschiedenis van het feminisme). Armanda Guiducci schreef het succesvolle boek La mela e il serpente. Autoanalisi di una donna (De appel en de slang. Zelfanalyse van een vrouw, 1974), waarin ze met grote moed en deskundigheid teruggaat tot de kulturele wortels van onze maatschappij en een soort autobiografie samenstelt, lopend van de eerste menstruatie tot het moeder worden. In 1976 schreef ze Due donne da buttare (Twee wegwerpvrouwen), een interessante tussenvorm van reportage en fictie, bestaande uit twee intelligent gecomponeerde zelfportretten van vrouwen van het tweede plan, een prostituée en een huisvrouw, die gelijkgesteld worden op grond van hun sociale verworpenheid. Onlangs is een nieuw boek van haar verschenen La donna non è gente (De vrouw is geen mens). De titel is een boerenspreekwoord. Ook hier weet de schrijfster een reeks interviews met arme vrouwen uit verschillende streken van Italië in een bijna verhalend kader te plaatsen, met gevoelige beschrijvingen van het geografische milieu. Zoals bekend wordt de situatie van de vrouw in Italië bepaald door de grote verschillen tussen het noorden en het zuiden, tussen stad en land, tussen welvaart en de verschrikkelijkste armoede. In het zuiden is nog steeds aanwezig wat Gabriella Parca het ‘amorele familisme’ noemt; hierdoor verliest de getrouwde vrouw haar identiteit volledig. Het genoemde boek is een getrouw, treurig portret van de ‘mulier italica vulgaris’. Geen spoor van het romantische, traditionele ‘Amo ergo sum’, dat kenmerkend is voor de misère van haar door liefde vervreemde zuster uit de burgerlijke klasse.

De essayistiek en de zakelijke inventarisaties die soms bijna epische vormen aannemen bieden wel het beste dat te vinden is op het gebied van feministische literatuur in Italië.

Gaan we op zoek naar regelrechte fictie, dan vinden we nauwelijks iets dat uitgaat boven de felle aanklacht, het al te persoonlijk leed of het pure naturalisme: als dokument wel boeiend - wie herkent zichzelf er niet in? - maar literair een beetje vlak. Luisella Fiumi valt in Come donna zero (Als vrouw nul, 1974) de ‘familieziekte’ aan, die een vrouw uit de burgerklasse te gronde richt.

Maria Jatosti, een kommuniste, beschrijft in Tutto d'ún fiato (Alles tegelijk, 1977) het leven van een intellectuele vrouw, die zich door slechtbetaald werk bij een uitgeverij en familieverplichtingen heenslaat. Oriana Fallaci schrijft een ontroerende Lettera a un bambino mai nato (Brief aan een nooit geboren kind, 1975). Van Carla Cerati verscheen na de roman Un matrimonio perfetto (Een volmaakt huwelijk, 1975) in 1977 de aan Simone de Beauvoir opgedragen roman La condizione sentimen-

[p. 75]

tale (De situatie van de gevoeligen): bedoeld is de positie waartoe de alleen tot liefhebben opgevoede vrouw gedoemd is, zelfs als ze in haar beroep succesvol is. De eindconclusie in het boek - na veel flirts en een pijnlijke liefdesaffaire - klinkt vreugdeloos: ‘Ik wilde een kameraad hebben, maar geloofde er niet meer in hem te kunnen vinden. En toch was ik vriendelijk tegen de mannen: ik wist hoe ze te strelen, op ze te wachten, naar ze te luisteren, te helpen; ik kon koken, als ze wilden. Maar eigenlijk had ik geen geduld meer voor ze... De tijd tussen begin en einde van een verhouding werd steeds korter. Ik beschouwde de oppervlakkigheid, de aanmatiging, de onbeholpenheid, de onnozelheid niet langer als verzachtende omstandigheden. Ik had betaald. Zij zouden ook betalen’. De hoofdpersoon kent nog geen solidariteit met andere vrouwen en blijft alleen. Dacia Maraini's Donna in guerra (Vrouw in oorlog, 1975) beschrijft, in dagboekvorm, de ontwikkeling van een jonge onderwijzeres uit Rome, die via het kontakt met een linksradikale groepering door de muren van haar gezellige huwelijk heenbreekt: ze pleegt abortus, verlaat haar liefhebbende echtgenoot en creëert voor zichzelf een onduidelijke toekomst van zelfstandigheid en verantwoordelijkheid.

Het zijn echter merkwaardig genoeg poëtische teksten, die het geëmancipeerde leven op een veel fascinerender en verhelderender manier tot uitdrukking brengen. Toch hebben we hier met teksten te maken die slechts ten dele van feministes afkomstig zijn, zoals de in 1967 door Alice Ceresa geschreven avantgardistische autobiografie in verzen La figlia prodiga (De verloren dochter), Silvia Bellocchio's kleine bundel La gioia precede il nostro andare (Blijdschap gaat ons voorop, 1976) en Mariella Bettarini's In bocca alla balena (De muil van de walvis in, 1975). De al genoemde Dacia Maraini maakte met haar Donne mie (Mijn vrouwen, 1974) een soort poëtisch manifest voor de vrouwenbeweging, dat een aantal zeer gelukkige formuleringen bevat: ‘Het is gemakkelijker’, dicht ze in een beknopte beschrijving van Ovidius's Ars amandi, ‘dat een kameel door het oog van een naald kruipt, dan dat een vrouw de kracht heeft zichzelf te zijn’. ‘Jullie vrouwen’, klaagt ze, ‘onbarmhartig in de haat tegen jezelf!’ Zo hebben jullie, meent ze terecht, niet tegen de mannen, maar tegen jezelf te strijden. En laat jullie niet door Freud van de wijs brengen: ruikt het daar niet een beetje naar het Wenen van 1919? Ook raakt ze in de bundel het veel besproken konflikt aan tussen schrijven en vrouw zijn: ‘Een vrouw die gedichten schrijft en weet dat ze een vrouw is, kan niets anders doen dan aan de inhouden vasthouden, want de veronachtzaming van de vormen is een zaak die met macht gepaard gaat, en de macht die een vrouw heeft is altijd een onmacht, een brandende erfenis, die haar niet helemaal toebehoort’.

En hoe zit het met feministisch niet geëngageerde, erkende schrijfsters als bijv. Elsa Morante, Margherita Guidacci, Anna Maria Ortese, Maria Luisa Spaziani? Wat hebben ze gemeen, zij die liefde, sex, homosexualiteit en zelfbevrediging nauwelijks ter sprake brengen, die schijnen te lijden aan de preutsheid van de taal van de burgerlijke literatuur? Enerzijds het Penelope-komplex en de drang zichzelf te begrijpen als voorzien van een natuurlijke identiteit, anderzijds de klacht om de verloren sexuele identiteit, ook door het moederschap, en een diepe neerslachtigheid over zichzelf. ‘Ik ben mijn lichaam’, schrijft Armanda Guidacci, ‘het is mij vreemd. Nog erger is het met de ziel, ook daarmee kan ik mij niet identificeren’. En het kwetsbaarste punt: de wanhopige wil deel te hebben aan de geschiedenis en het niet gehéél te kunnen of te willen. En Dacia Maraini zegt, heel mooi en heel waar: ‘Mijn gebrek aan geheugen is mijn afwijzen van de geschiedenis’. Diezelfde noodlottige vervreemding van de geschiedenis vertoont Elsa Morante in de bundel Il mondo salvato dai ragazzini (De wereld gered door de kinderen, 1968), waar alles zwelgt in een voorpuberaal plezier. Ook haar succesvolste roman, die polemisch La storia (De geschiedenis, 1974) heet, is een lied van de nietige mens, die opgeofferd wordt aan de Geschiedenis, die met een hoofdletter wordt geschreven.

De eenzame schrijvende vrouw, die echter geen zaad heeft ‘om in de wereld uit te zaaien’ (Patrizia Cavalli), die te goed opgevoed is om te schreeuwen (Daria Menicanti), blijven de woorden in de keel steken. Maar zoals Daria Menicanti ironisch en nietsontziend meent: de woorden zijn ‘juffrouw geworden, weliswaar éen met een enigszins slechte reputatie, maar toch juffrouw’. Want ‘de geschiedenis van mijzelf is de geschiedenis van een grote angst mijzelf te zijn, die zich verzet tegen de angst mijzelf te verliezen, en deze verzet zich tegen de angst voor de angst’ (Piera Oppezzo).

Bij Piera Oppezzo klinkt de hoop op die waarschijnlijk de hoop van de feministische strijd is: ‘Uit de puinhopen van mijzelf begint iets op te bloeien, een vastomlijnde utopie’.

Anna Maria Carpi (vertaling: Gerda Meijerink)