De Revisor. Jaargang 4

[p. 12]

Marian Pankowski
De kleermaakster

Marian Pankowski, de sinds de oorlog in Brussel woonachtige Poolse schrijver, heeft de gewoonte zijn boeken te dateren. Zo lezen we aan het slot van Matuga komt dat het boek geschreven is in de periode juli 1956 - december 1957, de novelle Beukenootje is gedateerd april 1959, en de verhalenbundel Kozak juli 1962 - januari 1964. De Revisorlezers, die in de eerste jaargang kennis hebben kunnen maken met verschillende hoofdstukken uit Matuga komt en enige tijd later met Beukenootje, kunnen de ontwikkeling van Pankowski's schrijverschap nu verder volgen in het verhaal ‘De kleermaakster’ (‘Krawczyni’) uit de bundel Kozak. De vertaling kwam, met toestemming van de auteur, tot stand naar de in 1974 bij Editions L'Age d'Homme te Lausanne verschenen Franse versie in de bundel Tout près de l'oeil. Ongeveer tegelijk met de vertaling van dit verhaal verschijnt bij uitgeverij In de Knipscheer de vertaling van Pankowski's roman Matuga komt.

Zoals Matuga het literaire alter ego is van de auteur zelf, en zoals Cuculowski in Beukenootje sterke gelijkenis vertoont met Pankowski die zelf een tijdlang in een sanatorium in België was opgenomen, zo zijn ook de wederwaardigheden van de hoofdpersonen in de verhalenbundel voor een groot deel terug te voeren op Pankowski's biografie, waarbij echter de chronologie op zijn kop is gezet. De bundel opent, voor deze auteur ongewoon openhartig, met een al op de universiteit werkzame Pankowski, en eindigt met een verhaal waarin een vijftal Poolse jongetjes onschuldig en minder onschuldig kattekwaad uithalen. In de tussenliggende verhalen treffen we meestal een jonge, pas kort in België verblijvende Pool als hoofdpersoon aan.

Maar zoals Pankowski in zijn taal een simpel realisme ver achter zich laat, zo veroorlooft hij zich evenzeer dichterlijke vrijheden in het transformeren van zijn eigen leven. Van zijn taal zegt de schrijver zelf in een gesprek voor de Belgische radio: ‘Ik doe alles om haar niet alleen voertuig te laten zijn, maar om haar uit te dagen mij de elementaire relaties tussen de dingen te laten overschrijden.’ En over het autobiografisch element in zijn werk: ‘Bijna alles wat ik schrijf is figuratief en staat in relatie tot de eigen ervaring, maar natuurlijk, ik vervorm, want waar zou de kunst blijven zonder die vervorming?’

Exemplarisch voor deze werkwijze is het titelverhaal in de bundel Kozak, een regelrechte groteske. De eerzame en alom geachte Pankowski bekent dat hij op weg van de universiteit naar huis vaak het park aandoet en daar de onbedwingbare neiging krijgt te gaan rennen en galopperen. Hij bekent dat hij eigenlijk niet Pankowski is, maar Panko-de-kozak, en dat zijn Slavische bloed hem in galop over de steppen wil doen jagen. Op een stille herfstdag waagt hij zijn kans en het bevalt hem zo goed dat hij op een zomerdag, wanneer vrouw en dochter naar het strand zijn, het met duizenden gezinnen, transistors en bierflesjes overstroomde park met zijn galop onveilig maakt.

Het conflict tussen sociale rol en heimelijke binnenwereld speelt in Pankowski's werk een grote rol. Zo groot dat de innerlijke commentaarstem die aan dit conflict lucht geeft en die meestal een lucide, sterk demaskerend karakter draagt, tot een onvervreemdbaar stijlken merk is geworden. Of zoals Alain van Crugten het formuleert in een essay over Pankowski's toneelwerk: er is aan de ene kant een gefascineerd worden door een tomeloze vrijheid die tot in de chaos en het kwaad wordt nagejaagd, en aan de andere kant respect voor de regels die het maatschappelijk leven beheersen.

Pankowski, die een aantal jaren vooral toneelstukken heeft geschreven (binnenkort verschijnt in Lausanne het tweede deel van zijn Théâtre Complet), heeft onlangs weer enkele nieuwe verhalen voltooid. Gelukkig, zou men zeggen, want hij beschikt over het talent van de typische verhalenschrijver: de snelle inzet van ieder verhaal, de trefzekerheid in het doseren van de spanningen, de levendige en levensechte dialoog, het altijd perfecte slot. Voeg daarbij dat deze professor kennelijk genoeg onder het volk is geweest om niet van de volkstaal vervreemd te raken, terwijl in de beschrijvende passages altijd de dichter herkenbaar blijft - en we hebben die speciale mengeling van proza en poëzie, van plechtig en triviaal, van decorum en erotiek, die Pankowski een oorspronkelijk schrijver doet zijn.

Paul Beers

[p. 13]

...‘Rode roooozen op de Monte Cassino...’ ach, misschien vragen ze me wel niks, Kucajowa heeft nergens over gerept, en dan nog... ze zouden haar toch niet geloven. Trouwens, je kunt per ongeluk iets wegpakken... wat zeiden ze ook weer van die ouwe schilder? O ja, ‘distractus’... Latijn, mensen... humaniora.

- Dag! zeg ik, want het meisje aan de kassa wacht tot ik m'n mond opendoe. Ze knikt naar me, reikt me een kaartje aan tussen haar zilvergelakte nagels... 't Goeie kind, ze weet nergens van.

Met de ogen een vluchtige collectieve groet naar al die klootzakken. Maar zonder iemand aan te kijken, om ze niet te storen onder het eten. En aan tafel.

De warme soep geeft me weer moed. Ik draai wat aan mijn wenkbrauwen. Ik eet, maar ik denk. Ik denk, maar ik ben op mijn hoede. En daar kijkt mevrouw Zakryszkowska me aan, ze wendt haar opgeblazen snoet naar me toe.

O, ik ben erin getrapt: ze hebben gewoon gewacht tott ik aan de soep begon. Groentesoep met fijngemaakte aardappelen. Ze wilden wachten tot ik het aas had doorgeslikt om op me af te springen.

En ik - ik verstop me in mijn soep. Maar van de soep is nog maar een bodempje over. Ik roei droog, daarna - alsof er niets aan de hand is - werp ik een blik naar de andere kant. En aan de andere kant zit mijn medestudente Marylla die haar dikke gezicht met dezelfde soep volstopt als ik. Ik leg mijn lepel op het aardewerkbord, en ik loer naar haar vanuit mijn ooghoek. Ik wacht tot ze me ziet. Maar nee hoor. Ze kijkt naar een spijker in de muur, vlak achter me. Alsof ik doorzichtig was.... Hoer met d'r kangoeroebuidel en met die Australische verloofde van d'r... Ik kijk naar de mannen, want de vrouwen zijn vals. Maar toevallig geen enkele behoorlijke kerel. Niets dan wat armzalige oudgedienden. Haveloos uitschot.

Aan onze tafel is het vrij rustig, maar aan de tafel ernaast draait Marylla haar Australische refrein weer af: ‘Mijn man, dat wil zeggen mijn aanstaande man, wil aan zee wonen. Zijn ouders staan de helft van hun villa aan ons af...’

O, op dat moment had ik op moeten staan, ik had in het soepbord moeten spugen en de rest niet moeten afwachten. Maar ja... als je 'n kaffer bent...

Aan onze tafel wordt het steeds stiller. Maar dat duurt niet lang meer, want juist op dit moment steekt de officiersweduwe - een keurige vrouw, daar niet van, niemand zou trek hebben in haar botten, zelfs niet om er soep van te koken - steekt de officiersweduwe haar grijzende hoofd boven haar gebakje uit en zegt (maar ze praat tegen de muren, want behalve Zakryszkowska, de andere vrome, luistert niemand):

- Ik weet niet wat er van waar is, maar het schijnt dat mevrouw Irena Kucajowa een van onze studenten bij de deur op diefstal heeft betrapt... Wat hem zo voor de vingers kwam... sigaretten, en zelfs kleine sommen geld die zij onder de vloermat schoof, voorde melkboer...

En ik - het bloed stijgt me naar het hoofd. Maar ik zwijg. En daar slikt Zakryszkowska klokkend haar thee al door onder haar met poeder en zwarte puntjes bedekte neus.

- Ik weet wie 't is... Kapelaan Choina zei me dat hij erg in hem teleurgesteld was. Dat hij hem van tijd tot tijd wat toestopte, om een broek te kopen of een overhemd. Maar dat het beter was het onkruid uit te rukken om de tarwe te beschermen... Als zijn beurs wordt ingetrokken, gaat hij naar de communisten... daar kan hij z'n lol op... En hij drinkt ook nog. 't Is 'n schande! Je kunt die dingen maar beter niet aanroeren...

- Integendeel, komt een gediplomeerd landbouwkundig ingenieur tussenbeide, integendeel! Als je dat soort zaken in de doofpot gaat stoppen, als je zo laf bent om daar het zwijgen toe te doen, dan zullen het onkruid en de distels de tarwe verstikken... En dan zullen onze emigranten eindigen als de Russen: als taxichaffeurs en valsemunters.

Ik had al aanstalten gemaakt om weg te gaan. Ik had mijn dessert al op en had mijn snoet afgeveegd. En waar was het goed voor dat allemaal te aanhoren. Maar - ik zweer het bij Onze Lieve Heer - ik weet werkelijk niet wat me beving. Ik beefde en trilde van binnen, maar het ontsnapte me als een veertje, een zeepbel. Ik flapte het er zomaar uit.

- Handen af van de chauffeurs. Ik ken er een waar niks aan mankeert.

Ze stonden perplex. En ik merkte dat iedereen op de hoogte was, behalve de landbouwkundig ingenieur. Ik kijk naar Zakryszkowska, die vrome tante. Wit weggetrokken, zwaar ademend, maar geen woord over haar lippen. Ik kijk naar dat lijk van 'n officiersweduwe. Zwijgt eveneens. Doodsbleek, maar mond dicht. En die zak van 'n ingenieur:

- Ik... neemt urne niet kwalijk... natuurlijk, ik heb de dingen 'n beetje versimpeld... ik heb maar twee specifieke beroepen genoemd. Maar, God beware me, ik had 't op niemand gemunt... begrijpt u...

De rest zwijgt. Ah, ze schijten in hun broek! En nu doorgaan, een beetje olie op het vuur.

- Het zijn de volwassenen die de grootste verantwoordelijkheid dragen voor de morele decadentie van de jeugd.

- Wat!?

- Wat krijgen we nou?

- Nee maar!

Ze zijn in alle staten. Ze trillen van top tot teen. Maar de hele tafel luistert naar me. Ze sperren hun ogen wijd open. En Zakryszkowska, en de weduwe die langzaamaan door het grijze mos van de dood wordt bedekt, en de grond- en strontkundige, en de twee dokteresjes - allen spitsen hun oren. En ik - als ik ze aan mijn suikerpot zie hangen, demp ik mijn stem en fluister: - Nietwaar? Die ouwe vrijster en die andere, de weduwe, hadden niet zover mogen gaan - houd mij ten goede - om stiekem... Dat zou voor menige jongen beter zijn geweest.

Stilte. Doodse stilte. Maar de gezichten koken onder hun huid. Het bloed doet de maskers springen.

- Híj is 't!

- Dief!

- Hij gaf de melkboer de schuld, maar hij was 't zelf!

[p. 14]

- Dus híj is door Kucajowa de deur uitgezet!

- Brutale kerel!

- U zult nog boeten voor uw onbeschaamdheid!

Ze sissen, rochelen, kwetteren. Maar niet te hard, om geen schandaal te veroorzaken. Alleen de twee dokteressen zwijgen. Lijkbleek, maar neutraal. En ik, met mijn stem die een beetje verstikt in mijn blanke keel:

- Neemt u me niet kwalijk, maar ik heb u geen enkel voorstel gedaan... Er zijn grenzen... Tegenover grijze haren en aftandse rimpels laat het lid het beleefd afweten.

En ik stond op. En zij - hun stem bleef steken in hun maag. Ik begeef me naar de uitgang, met grote stappen. En de tafel gromt. Het is geen tafel meer, het is een loeiende kachel midden in de winter. Bij het raam zit de landbouwkundige iets te vertellen aan de tafelgenoten van de Australische merrie die verwacht dat haar schoonma in tussen de villa voor haar heeft laten opknappen. Ik zie dat Zakryszkowska over mij praat met de directeur van het Poolse Rode Kruis, ik zie haar gesticuleren. En opeens zijn alle ogen op mij gericht.

Dus ik er vandoor. Zonder een spier te vertrekken, maar met vier treden tegelijk. In de deuropening - verdomme! - stuit ik op Choina. Hij werd zo rood als een kreeft. Ik ook.

- D... d... dag kapelaan.

- Dag. En hij liep door, iets prevelend zoals geestelijken dat doen. Zo heb ik afscheid genomen.

Vreselijk, zo kwaadaardig als de mensen zijn... In plaats van het voor en tegen af te wegen, het aandeel van het vergrijp en het aandeel van de vergissing... de zwakheid... Mijn God! En de kinderen dan met hun snoeplust? Wie van ons heeft nooit iets lekkers weggepikt van een vriendje, of aalbessen gegapt aan de andere kant van het hek, bijna aan deze kant, die van niemand is? En dan, opeens, zeggen ze dat je een dief bent! Als een beest jagen ze je op! Plotseling spugen ze je onder waar iedereen bij staat. En dat allemaal om vijf frank. Net de prijs van een tramkaartje, de prijs van een biertje... Pff, wat is 't warm, niet om te harden... wel even wat anders dan bij ons... Die melkboer is trouwens zo'n scharminkel niet, 't is een dikzak. En hij heeft net zo'n geld tas als de postbode, vol rinkelende munten. Hij zweet zelfs als hij de trap opgaat, van al dat geld... In elk geval was 't niet nodig er zo'n ophef van te maken. Ook Irena had 't best als een grap kunnen opvatten in plaats van ‘Schoft! Schoft!’ te gaan roepen als een oude grammofoon, als een papegaai. Trut dat ze is, ze moet niet zoveel kapsones hebben!... Toch, toen ik de pias uithing, had ze daar best plezier in.

- En, mevrouw Irena, hoor ik nog wat voor weer 't wordt? Gaat 't regenen, blijft 't droog? Ach, laat ook maar. Ik zit aan tafel, en ik vind de kabeljauw 't lekkerst als hij warm is...

- De mensen werken u op de zenuwen, mijnheer Karol, en ík krijg 't op m'n dak... Toch moeten we 't ergens overhebben.

- Mevrouw Irena, ik heb hangende oortjes. Bom-bom, bombom, ik sla me berouwvol op de borst. Als u kon zien wat er op dit moment in mijn hoofd omgaat... O, ik stop dat witte vlees in mijn mond. Ik zet er mijn tanden in, ik bijt, ik kauw, maar tegelijk - hier, ziet u, onder mijn haren - daar bliksemt 't. Tik-tik-tak, tik-tik-tak. Ik pulk in m'n neus, ik haal m'n vinger...

- Mijnheer Karol!

- Of ik kus de hand van onze kapelaan, en in mijn hoofd gaat - vroem! vrroem! - de motor als een razende tekeer: Wat is hij voor iemand, achter zijn ogen, onder zijn toog?

- Maar mijnheer Karol!

- En dan... die vis hier. Hij zwom, en dat was leuk, voor hem en voor ons. Hij schoot kuit, maar in mei. Want in maart zijn het de katten. En in april de honden. Maar vrijdags is het vis, alle vrijdagen, en Goede Vrijdag is het vis, de Vis aan het kruis. En de gestroopte aal. Je zou moeten janken van ellende in plaats van te schransen.

- Mijnheer Karol, hou op! U bederft mijn eetlust.