De Revisor. Jaargang 4

[p. 33]

Paul Beers
Charta 77 - Milosz 53

Charta 77

‘Tsjechen vragen mensenrechten’ (Volkskrant 7-1)

‘Praags manifest leidt tot huiszoekingen’ (8-1)

‘Opstellers manifest opnieuw verhoord’ (12-1)

‘Twaalf Oost-Duitsers nog vast na protest Biermann-besluit’ (14-1)

‘Sovjet-Unie veroordeelde 90 dissidenten’ (14-1)

‘Joegoslavisch dissident Mihajlov ernstig ziek’ (18-1)

‘Poolse dissident Ostrowski in Warschau gearresteerd’ (1-2)

‘Ginzburg vast om rol in steunfonds’ (5-2)

‘Sovjet-dissident Orlov opgepakt’ (11-2)

‘Actie in Roemenië tegen dissidenten’ (19-2)

‘Poolse pers fel tegen dissidenten’ (22-2)

‘Strafcel voor Dr. Stern’ (1-3)

‘Kohout moet huis uit’ (1-3)

‘Sacharov mag niet verhuizen’ (3-3) enz.

Als 't laatste niet om te lachen is, is 't wel om te huilen. Zo staan de zaken er voor in Oost-Europa anno 1977.

In Polen richt een zestien tal intellektuelen in september 1976 het ‘Comité ter verdediging van de arbeiders’ op, tot steun aan diegenen die na de voedselrellen in de zomer van 1976 in de gevangenis terecht waren gekomen.

In Oost-Duitsland verklaart een aantal schrijvers zich openlijk solidair met Biermann, nadat hem verboden was vanuit de Bondsrepubliek naar de DDR terug te keren.

In de Sovjet-Unie plaatst Joeri Orlov zich aan het hoofd van een groeiende groep dissidenten die aandringen op de naleving van de akkoorden van Helsinki.

In Tsjecho-Slowakije ondertekenen enkele honderden personen het geruchtmakende manifest Charta 77 dat een stroomversnelling veroorzaakt in de uitingen van onvrede in alle landen van Oost-Europa.

In Roemenië verklaart een aantal aktivisten zich solidair met Charta 77; gevolg: aanhouding van de schrijver Paul Goma en twee kollega-kunstenaars, plus een felle uitval van president Ceauescu tegen diegenen die ‘hun land willen verraden, die het op alle mogelijke wijze willen vernederen.’

In Bulgarije worden veertig dissidente intellektuelen verhoord en veertien gearresteerd toen in Sofia kopieën de ronde deden van Charta 77.

In Hongarije geeft het partijblad het bestaan van dissidenten toe, ‘tegenliggers’ die denken dat zij ‘bekendheid kunnen verwerven door in de bourgeoispers verklaringen af te steken.’

In Joegoslavië, waar Milovan Djilas en Mihajlo Mihajlov al jarenlang bijna vergeten dissidenten zijn, betuigen eind februari 92 intellektuelen hun instemming met Charta 77, evenals het Poolse ‘Comité’ en 63 Russische dissidenten onder aanvoering van Andrej Sacharov.

De officiële reakties zijn identiek: partij- en staatsapparaat slaan uiterst geprikkeld terug en maken hetzij via de massamedia, hetzij via arrestaties, verhoren, huiszoekingen of ontslagen de dissidenten het leven onmogelijk. Eens te meer blijkt dat het geestelijk klimaat in de Oostbloklanden nog steeds niet om te harden is. Als we ons er dan bovendien rekenschap van geven dat dit niet alleen geldt voor een handjevol ‘kunstenaars en intellektuelen’ (lees: niksnutten en dwarskoppen), maar voor praktisch iedere burger die waarover dan ook een onafhankelijk oordeel heeft én wil uitspreken, dan is het minste dat we kunnen doen ‘vertellen wat er in Praag gebeurt’, zoals Pavel Kohout de Belgische regisseur Walter Tillemans op het hart drukte. Daarom nog dit citaat uit Charta 77:

‘Tienduizenden burgers is het alleen daarom onmogelijk hun beroep uit te oefenen, omdat zij meningen verkondigen die niet overeenstemmen met de politieke lijn. Bovendien worden zij vaak het slachtoffer van diskriminatie en grillen van de kant van de autoriteiten en de maatschappelijke organisaties. Beroofd van elke mogelijkheid zich te verdedigen, worden zij vrijwel het slachtoffer van apartheid.’

Milosz

Meer dan vijfentwintig jaar geleden, in 1950, besloot de Pools-Litouwse schrijver Czeslaw Milosz (1911) niet meer van zijn diplomatieke post in Parijs naar Warschau terug te keren. Hoewel hij als dichter en als vertaler van Shakespeare, Whitman, Eliot en Baudelaire in eigen land geacht was en dit werk ongestoord had kunnen voortzetten, werd de overgang van kritisch realisme naar socialistisch realisme zoals die in Polen pas rond 1950 plaatsvond hem te gortig en haakte hij, min of meer tot zijn eigen verbazing, af.

In 1953 publiceerde hij Het gekooide denken, een verzameling essays waarin hij een poging doet het geestelijk klimaat van de

[p. 34]

door de Sovjet-Unie gedomineerde Oostbloklanden van binnenuit te beschrijven. In aparte hoofdstukken schildert hij het beeld van het Westen zoals dat in Oost-Europa bestaat, en maakt hij aan de hand van het islamitisch begrip ‘Ketman’ duidelijk hoe ‘de kunst van het innerlijk voorbehoud’ een komplete splitsing doet ontstaan tussen de eigenlijke, maar verboden persoonlijkheid van de mens én de opportunistische rollenspeler die hij in de ‘kontinue maskerade’ van het maatschappelijk verkeer moet zijn. Tot in het onheilspellende uitvergroot zien we hier de diskrepantie tussen authenticiteit en rol, zoals die met name ook door Gombrowicz tot thema is gemaakt. Deze laatste wijdt in het eerste deel van zijn Dagboek (1953) vele pagina's aan Milosz en het hier besproken boek, en erkent hem als ‘een kracht van de eerste rang... een van de weinigen wier woorden van betekenis zijn.’

Aan de hand van een viertal zeer uitvoerige schrijversportretten schildert Milosz vervolgens hoe subtiel de kapitulatie voor het Nieuwe Geloof in zijn werk gaat. In ‘A - de moralist’ valt zonder moeite Jerzy Andrzejeweski (‘As en diamant’) te herkennen die van een katholiek gelovige een kommunistisch gelovige werd, in ‘B - de ongelukkige minnaar’ Tadeusz Borowski. Borowski geldt als dé Poolse schrijver over de koncentratiekampen, waarvan hij dat in Auschwitz zelf heeft overleefd. Na de publikatie van enkele verhalenbundels wierp deze ‘uitgeholde’ zich op de journalistiek en stelde zich verbeten in dienst van de Partij alvorens in 1951 op 28-jarige leeftijd een eind aan zijn leven te maken. (In de onlangs bij Gottmer verschenen bundel met Poolse verhalen Het pad van de carrière staat als een van de beste bijdragen Borowski's verhaal ‘Welkom in de gaskamer’, dat volgens Milosz in geen enkele bloemlezing over het lot van slachtoffers van het totalitarisme zou mogen ontbreken.)

Na ‘C - de slaaf der geschiedenis’ en ‘D - de troubadour’ besluit Milosz zijn boek met een hoofdstuk over het geweld dat de menselijke ‘natuur’ (letterlijk) en het affektieve leven van de massa's door het stalinisme wordt aangedaan, en een hoofdstuk dat de inlijving van de Baltische landen bij Rusland waarschuwend ten voorbeeld stelt.

Het gekooide denken, een boek uit 1953, heeft in 1977 zijn aktualiteit helaas nog niet verloren. Dat is de band die Charta 77 en Milosz 53 met elkaar verbindt. In beide gevallen betreft het personen die er geen enkele behoefte aan hebben het Westen te romantiseren, die bij een keus tussen kapitalisme en socialisme onvoorwaardelijk voor het laatste kiezen, maar die de ontaarding van de idealen van het socialisme in het ons bekende kommunisme afwijzen. ‘Het zwaarste blok aan het been van de socialistische revolutie zijn wij, de socialistische landen van Oost-Europa’, schreef de Oostduitser Robert Havemann in een recent artikel dat niet in de DDR gepubliceerd kon worden. Milosz, inmiddels hoogleraar Slavische literatuur aan de Berkeley Universiteit in de Verenigde Staten, zal het hem van harte nazeggen.

Hieronder volgt een verkorte versie van het eerste hoofdstuk uit Het gekooide denken dat even toevallig als zinvol zijn vertrekpunt vindt in Witkiewicz, de Poolse avant-gardist van tussen de wereldoorlogen die in het vorige nummer van De Revisor werd geïntroduceerd. De vertaling kwam tot stand naar de mede door de auteur vervaardigde Franse versie La pensée captive (Gallimard, 1953), ondersteund door de in 1974 verschenen Duitse herdruk van Verführtes Denken (Suhrkamp Taschenbuch 278, waarin opgenomen het oorspronkelijke voorwoord van Karl Jaspers).