De Revisor. Jaargang 4

[p. 71]

[Gemengde gevoelens]

Counterculture: Kousbroek in de contramine

Een half jaar geleden las ik een bespreking van Kousbroek in NRC-Handelsblad, van het boek The Children of the Counterculture, geschreven door John Rothchild en Susan Wolf. Kortgeleden kreeg ik het boek zelf in handen en begon nieuwsgierig te lezen, want er was iets vreemds geweest met die recensie.

Het boek beschrijft een rondreis van de auteurs met hun twee jonge kinderen (niet zonder opvoedingsproblemen) langs een reeks communes en aanverwante centra van de counterculture, om na te gaan of er in die wereld enig pedagogisch alternatief was ontwikkeld, en een boek te schrijven over hun ervaringen (waarvoor ze het contract al op zak hadden).

In zijn bespreking, onder de kop ‘Opgroeien in een commune: het portret vaneen non-cultuur’, claimde Kousbroek dat het een troosteloze misère was in die communes, en dat de kinderen er liefdeloos en verwaarloosd opgroeien. Daarbij beriep hij zich op de auteurs, van wie hij een aantal zeer negatieve passages citeerde, terwijl die auteurs zelf, blijkens zijn verslag, tot een aantal positieve conclusies waren gekomen. Hoe Kousbroek die goochel toer volvoerde is me duidelijk geworden na lezing van het boek: Kousbroek heeft erin zijn stuk een volkomen vertekend beeld van gegeven.

Hij begint al te stellen dat de auteurs zichzelf tot de Underground rekenen, terwijl Rothchild en Wolf, graduates van Yale en Bennington en allerminst drop-outs, hoogstens ‘progressieve ouders’, er geen twijfel aan laten dat ze zeer geïnteresseerd zijn in counterculture en communes, maar als buitenstaanders die een objectief verslag willen schrijven over hun bevindingen. In het begin van het boek betitelen ze zichzelf als ‘fellow hippie travellers on the counterculture trail’ (p. 5), en ze beschrijven hoe een echte vertegenwoordigster vande hippiewereld hen beschouwt als ‘two totally demented paranoids who needed to be tranquillized’ (p. 4) Zou dit Kousbroek ontgaan zijn?

Na een ongelukkige eerste ervaring besluiten de auteurs voorzichtigheidshalve hun onderwerp in etappes te exploreren. Eerst zoeken ze contact met ‘free families’, die hun kinderen naar speciale anti-autoritaire scholen sturen, maar in gezinsverband leven. Het commentaar van Rothchild en Wolf op deze groep is: ‘As it turned out, the most outrageous and tormented children, the most hostile children we saw were the three children from the Miami free families.’ (p. 9) Vervolgens maken de auteurs kennis met ‘political radicals’ - ook een vorm van counterculture uit de jaren zestig - gezinnen met kinderen die leren lezen uit het Rode Boekje. (Kousbroek spreekt van ‘politieke communes’, maar het zijn geen communes.) Ook deze groep komt er heel slecht af. Een van de kinderen wordt getypeerd als ‘a selfish, overprivileged child who threw things to get attention.’ (p. 48)

Hierna komt de eerste commune aan de beurt, een wat phony aandoende stadscommune, gesticht door twee psychologen die 's morgens in colbert naar hun werk gaan en zich 's avonds in hippie-outfit steken. Het beeld dat de auteurs van deze commune schetsen is ook al niet zo opwekkend: ‘the days at the Circle were imbued with listlessness for the children, a state of affairs which resembled that in many other urban communes.’ (p. 64) Rothchild en Wolf maken namelijk een duidelijk onderscheid tussen stadscommunes en landcommunes. Het blijkt dat bewoners van de ‘rural communes’ de kinderen uit de stadscommunes beschouwen als ‘fucked-up city kids’. (p.37)

Pas als de auteurs de landcommunes gaan beschrijven, alsook enkele sectarische communes op ideologische grondslag (zoals Synanon, een keten van communes waar verslaafden worden gerehabiliteerd), wordt de toon van het boek voorzichtig positief tot enthousiast. De conclusie van Rothchild en Wolf luidt (eind Inleiding, p. 9): ‘It was in the isolated communes, at the far fringes of America, that we discovered the best-behaved, most responsible children we had ever seen. Children so beyond our own experience that we could not even have fantasized their existence.’

Hoe is dit te rijmen met Kousbroeks conclusie dat het boek ‘een vrij uniform beeld [geeft] van troosteloosheid, verwaarlozing en mentale zo niet materiële ellende’? En dat terwijl Kousbroek, die al zijn materiaal tenslotte ontleent aan Rothchild en

[p. 73]

Wolf zelf, opmerkt dat hun beschrijvingen ‘de indruk [maken] accuraat, onverfraaid en betrouwbaar te zijn, vol details die alleen worden opgemerkt door een goede waarnemer.’ Kousbroek ziet die paradox natuurlijk ook: ‘Maar het zonderlinge is dat de schrijvers, in weerwil van het materiaal dat zij zelf aandragen vasthouden aan de gedachte dat het alternatieve leven bezig is van de door hen geobserveerde kinderen een soort Nieuwe Mens te maken, bevrijd van Dr. Spock en the American Dream. (...) Op de mogelijke oorzaak van dit wanhopige optimisme kom ik straks nog terug,’ belooft Kousbroek, ‘waar ik het eerst over wil hebben is de inhoud van de beschrijvingen zelf.’

Vervolgens citeert en parafraseert Kousbroek over bijna vijf halve kolommen (meer dan de helft van het artikel) een aantal negatieve passages uit hoofdstuk 4, dat een beschrijving geeft van The Ranch, een landcommune die de auteurs een tijd lang gastvrijheid had geboden. Van de landcommunes die in het boek ter sprake komen, geeft Kousbroek op één uitzondering na alleen voorbeelden ontleend aan het hoofdstuk over The Ranch. Daarbij wekt hij de indruk dat de voorbeelden die hij aanhaalt symptomatisch zijn voor de hele communewereld.

Zo generaliseert Kousbroek (‘ondanks incidentele verschillen van commune tot commune, een aantal vaste en constante trekken’) dat de kinderen in communes zich altijd vervelen; dat de ouders nergens tijd hebben voor hun kinderen; dat spaghetti overal het hoofdvoedsel is; en zelfs dat in com munes als regel het voedsel door volwassenen wordt bewaakt, omdat het anders door de kinderen wordt gestolen - terwijl deze beweringen in het boek alleen opgaan voor The Ranch, en dan nog maar ten dele.

Bovendien is deze landcommune in zoverre niet representatief dat er een bepaald soort feminisme is gerealiseerd; er wonen wel mannen, maar die zijn er doorgaans tijdelijk (‘There has to be a new word for men like this; perhaps they should be called transparents.’ - p. 81) en hun status is secundair (‘Men played a totally subordinate role in this community.’ - p. 81).

De auteurs geven naast positieve informatie over deze commune ook enkele saillante voorbeelden van wantoestanden - en Kousbroek heeft die in zijn betoog verwerkt alsof ze typerend zijn voor de hele communewereld.

Nog afgezien van deze vervalsing van het algehele beeld is er vervalsing van details, door weglatingen in citaten of gewoon door onjuiste informatie. Hij vertelt bijvoorbeeld en passant (het staat, tussen haakjes, in een citaat, maar is een eigen inlas van Kousbroek, eigen inventie zelfs): ‘alle activiteiten op de commune worden met open deuren bedreven’, terwijl Rothchild en Wolf alleen aanstippen dat de WC-deur altijd open staat. (p. 101)

Weglating uit een citaat blijkt bijvoorbeeld bij de weergave van ‘But with all the confusion around here, they never got beyond the letter c,’ (p. 89), vernederlandst tot ‘Maar zij komen nooit verder dan de letter c’ (waarbij de verandering van de werkwoordstijd de zaak nog wat negatiever maakt).

Een verhaal dat de ouders in een zeer kwaad daglicht stelt, begint bij Kousbroek met parafrase: ‘...bij een andere gelegenheid besluiten de volwassenen om een appeltaart te bakken’ en gaat dan over in letterlijk vertaald citaat (dat overigens niet tussen aanhalingstekens staat): ‘...de keukendeur te barricaderen en de taart op te eten voor het tot de kinderen was doorgedrongen. Vijftien volwassenen die op de grond zaten te smullen en de deur bewaakten. Het was een triomf van de eerste grootte.’ Wat Kousbroek hier bewust weglaat is het begin van de passage, door hem geparafraseerd, nl.: ‘The next night Irma made apple pies, and the grown-ups retaliated by barricading...’ etc. (p. 94). Hoezo retaliated? Tja, de vorige dag hadden de kinderen door Rothchild en Wolf meegebrachte pizza's gekaapt en opgegeten, en het initiatief van de ouders was een soort vergeldingsactie. Aanvechtbare opvoeding misschien, maar Kousbroek verdraait de zaak als hij dit aspect verdonkeremaant. Overigens zijn dit betrekkelijke kleinigheden vergeleken bij de algehele vertekening die Kousbroek bereikt door de schijn te wekken dat hij de inhoud weergeeft van een heel boek (207 pp), dat een gedifferentieerd beeld geeft van diverse soorten communes, terwijl hij voor negentig procent citeert uit één hoofdstuk (25 pp.) over één commune.

In het algemeen hebben de auteurs juist grote waardering voor de landcommunes: ‘It is surprising how many rural communes are still thriving. Hundreds of people are together out there, (...) building independent water systems and mulching gardens, and getting along remarkably well with their straight rural neighbours.’ (p. 79)

Kousbroeks conclusie, na zijn serie negatieve voorbeelden, ontleend aan de beschrijving van The Ranch, is: ‘En toch, houden Rothchild en Wolf vol, wordt hier de nieuwe mens geboren.’ Dat is natuurlijk niet zo.

Voorzover de opvatting van Rothchild en Wolf door Kousbroeks simplificatie gedekt wordt, zouden ze die reserveren voor de landcom munes die in het vijfde hoofstuk, ‘A New Civilization’, beschreven zijn. De informatie in dat hoofdstuk is behoorlijk positief, met name over de commune ‘The Last Resort’, en Kousbroek heeft er dan ook geen gebruik van gemaakt voor zijn aanval, afgezien van het ene, resterende voorbeeld - over de bouw van een omheining rond een schoolgebouwtje,

[p. 75]

door vijftig van her en der toegestroomde communebewoners met vereende krachten, maar zonder goed gereedschap, neergezet. Kousbroek ridiculiseert hun inefficiëntie, al verdoezelt hij niet dat de gelegenheid zeer feestelijk was: ‘...een soort feest, waarop met veel omslachtig gekruk een... palissade wordt gebouwd door de communards, zo stoned dat ze geen hamer van hun eigen achterwerk kunnen onderschéiden’, maar blijkens andere informatie van Rothchild en Wolf is dit ‘omslachtig gekruk’ zeker niet karakteristiek of algemeen. Getuige bijvoorbeeld deze passage: ‘It was impressive how they had gotten this place together. (...) They built it all themselves, a dozen or more homes from trash and scrap lumber, and how-to-build-a-dome books and a few hundred dollars. (...) Not only the houses but everything else. They had learned to fix their own cars. More than change the oil and plugs, but to rebuild engines. (...) They had also devised their own water system, using the mountain streams; maintained a gigantic garden; milked goats every day; dug elaborate latrines; and delivered their own babies.’ (p. 113)

Kousbroek heeft dit alles verdonkeremaand in zijn bespreking - en het zijn natuurlijk deze aspecten die de positieve geluiden van de auteurs rechtvaardigen. Kousbroek had nog een verklaring in petto voor dit ‘wanhopige optimisme’, zoals hij het noemt. Hij heeft, althans, een hypothese. ‘Mijn hypothese is: angst voor het soort medestanders dat je krijgt als je werkelijk voor je overtuiging uitkomt.’ (Hij had daar zelf ook zo'n hinder van gehad toen hij actie voerde voor Nederland Muziek, want bij zoiets ‘krijg je mensen met je mee waar je van huivert.’ Gottegot, wat akelig moet dat geweest zijn voor Kousbroek.)

Wat had deze angst-voor-medestanders in het geval van Rothchild en Wolf tot gevolg gehad? Kousbroek: ‘...de treurigste en helaas meest voorkomende reactie is die van Rothchild en Wolf, het dan in vredesnaam tegen beter weten in maar goedpraten van iets dat zich eigenlijk niet laat verdedigen, en met de moed der wanhoop proberen er zelf in tegeloven.’

Na wat ik uit het boek van Rothchild en Wolf geciteerd heb, moet het wel duidelijk zijn dat deze hypothese absurd is en dat Kousbroeks voorstelling van zaken een volslagen vervalsing is van de objectiviteit, de doorgaans relativerende toon en het genuanceerd afwegen van diverse factoren, waarmee Rothchild en Wolf uiteindelijk tot een positief oordeel komen over de kwaliteit van het leven en de mogelijkheden voor kinderen in bepaalde communes.

Kousbroek komt aan het eind van zijn stuk tot enkele krasse uitspraken over de (zonder meer over één kam geschoren) communebewoners: ‘Ze weten zich eigenlijk geen raad met die kinderen, want ze zijn zelf infantiel.’ (...) ‘Het punt is dus niet dat zij op alle gebieden inherent aan een ontwikkelde samenleving hopeloos incompetent zijn, het punt is dat zij ook volstrekt gespeend zijn van de vele competenties die een rol spelen in een echte zg. primitieve samenleving. De gedachte dat de tegencultuur iets nieuws of belangrijks heeft opgeleverd, op welk gebied en in welke betekenis dan ook, is niet eens meer een hersenschim, het is een leugen.’ (...) ‘Een regressie vanuit onze cultuur levert niet iets op dat vergelijkbaar is met zo'n primitieve samenleving, het produceert alleen maar de armoede vaneen regressie, een soort reservaat voor volwassenen met verminderde mentale vermogens.’

Vanwaar die heftige agressie? Die rabiate afkeer? Waarom slaat hij zo op hol? Dit soort uitlatingen ademt een geest van irrationele haat die de (doorgaans zeer respectabele) apostel van het rationalisme niet erg siert.

Als Kousbroek het irrationalisme van de communes zozeer te vuur en te zwaard wil bestrijden dat hij, om zijn gelijk te krijgen, feiten verdraait, ontoelaatbaar generaliseert en informatie gekleurd of onvolledig weergeeft, dan lijkt hij mij echt op een verkeerd spoor. Dat is toch niet zo rielekst, zogezegd. Een beetje opgefokt, eigenlijk. Wat je noemt uptight, man! Wat is daar aan te doen?

Kan iemand hem niet eens wat geestverruimends sturen?

Peter Verstegen