De Revisor. Jaargang 4

[p. 65]

Peter Wesly
Zien Casanova en Bisschop Gijsen hetzelfde?

Wanneer dr. Van Schendel en een huisvrouw uit Osdorp samen naar een Rembrandt kijken, of Dick Hillenius en een bankbediende naar de bodem van een sloot, of Casanova en Bisschop Gijsen naar een voorbijschrijdende vrouw, zien zij dan hetzelfde? Wat gezien wordt is in al deze gevallen hetzelfde, maar als je de genoemden vraagt om een weergave van wat ze hebben waargenomen, krijg je ongetwijfeld zeer uiteenlopende antwoorden.

Dat onze kennis van een gebied, evenals onze verwachtingen, wensen en stemmingen, veel uitmaken voor wat we op dat gebied waarnemen, is mede door talloze psychologische experimenten tot een gemeen plaats geworden. In de filosofie is altijd een van de meest centrale discussiepunten geweest de vraag naar de verhouding tussen het aandeel dat de waarneembare werkelijkheid én het aandeel dat onze ‘vooroordelen’ hebben in onze kennis of vermeende kennis van de wereld. Van die kennis is de natuurwetenschap een niet onbelangrijk onderdeel, en met name door toedoen van The structure of Scientific Revolutions van T.S. Kuhn, vanaf zijn verschijning in 1962 wel de meest onverbiddelijke wetenschaps-filosofische bestseller die er ooit is geweest, is het tegen woordig inde mode om zeer sceptisch te staan tegenover de aanspraken op objectiviteit die de natuurwetenschappen hebben.

Natuuronderzoekers zijn volgens Kuhn zozeer de gevangenen van hun eigen theorieën dat zij alles in het licht daarvan interpreteren, en al wat er niet mee strookt eenvoudig negeren; natuurwetenschap is even dogmatisch als theologie, zegt Kuhn zelfs. Zijn opvattingen, hoewel koren op veler molen, waren wel een beetje prikkelend, en hebben dan ook aanleiding gegeven tot een tot op heden voortdurende lawine van commentaren. Ook in Nederland zijn onder andere enkele proefschriften gewijd aan vragen die met deze discussie verband houden, zoals dat van J.P.M. Geurts, waarvan het ruim een jaar geleden verschenen Feit en theorie (Van Gorcum, 1975) een bewerkte handelsuitgave is. (Hoewel deze uitgave van het proefschrift slechts verschilt in het ontbreken van de meeste noten en wat stijlveranderingen, wordt de eerste publikatie in dit boek vreemd genoeg nergens vermeld.)

Al zou Feit en theorie zonder de discussie rond Kuhn niet denkbaar zijn, het is toch geen polemiek, maar een systematische uiteenzetting van Geurts’ inzichten op wetenschapstheoretisch gebied. Vooral twee onderwerpen komen uitvoerig ter sprake: de vraag in hoeverre ervaringsgegevens objectief en in hoeverre ze ‘subjectief’ zijn, en de berucht lastige kwestie hoe de in elke natuurwetenschap zo belangrijke wetmatige uitspraken (‘natuurwetten’) gekarakteriseerd moeten worden.

Theorievrije uitspraken

Om de objectiviteit van de natuurwetenschappen filosofisch te funderen hebben filosofen, vooral in de eerste decennia van deze eeuw, hardnekkig getracht uitspraken op het spoor te komen die aan twee eisen voldeden: ze moesten zó elementair zijn dat hun juistheid voor iedereen onontkoombaar was; en ze moesten van dien aard zijn dat alle overige wetenschappelijke uitspraken uiteindelijk door een beroep op die elementaire uitspraken konden worden gerechtvaardigd. Er waren verschillende theorieën over hoe dergelijke uitspraken eruit moesten zien. De overeenkomsten waren in ieder geval dat ze aan de elementaire uitspraken onbetwijfelbaarheid en onafhankelijkheid van alle theorie toeschreven.

Geurts verwerpt beide standpunten, die als volgt samenhangen. Onbetwijfelbaarheid van een uitspraak veronderstelt dat de uitspraak begrepen kan worden zonder dat daar enige theorie aan te pas komt. Immers niemand zou durven beweren dat een natuurwetenschappelijke theorie ooit onbetwijfelbaar is, al was het maar omdat de wetenschapsgeschiedenis vooral de geschiedenis is van onjuist gebleken theorieën. Een uitspraak waarvan het lot onlosmakelijk met dat van een theorie is verbonden kan dus zelf ook niet onbetwijfelbaar zijn. Dat is stap één. De tweede stap bestaat in het betoog, dat een groot deel van Geurts' boek vult, dat theorievrije uitspraken niet bestaan omdat alle waarneming al door theoretisch inzicht is gestructureerd. Geurts staaft deze stelling vooral door vele voorbeelden. Bij twee van die voorbeelden wil ik aanknopen om mijn voornaamste inhoudelijke bezwaar tegen zijn betoog te introduceren.

Walvissen en helium

Eén voorbeeld betreft een gravure van Goltzius waarop een walvis met oren is afgebeeld. Omdat walvissen in werkelijkheid deze organen moeten ontberen zal Goltzius een van de vinnen voor een oor hebben aangezien, en geleid door het traditionele kopschema heeft hij het uitsteeksel te dicht bij het oog getekend.

Dit illustreert hoe onze verwachtingen tot waarnemingsfouten kunnen leiden.

Een ander voorbeeld van Geurts is de meting van het kookpunt van helium (de temperatuur waarbij dat gas vloeibaar wordt). Wanneer een fysicus op zijn apparaat afleest dat die temperatuur 4,2° Kelvin is, dan is dat niet zo'n onproblematische waarneming als het woord ‘aflezen’ kan doen vermoeden. Immers wanneer die fysicus aanneemt dat de uitslag van mijn meetapparaat inderdaad het kookpunt van helium aangeeft, dan veronderstelt hij stilzwijgend allerlei theorie die aan de constructie van die apparatuur ten grondslag ligt. En die theorie kan later onjuist blijken te zijn.

[p. 67]

Dit voorbeeld heeft met het vorige gemeen dat verwachtingen of achtergrondkennis meespelen in de waarneming. Maar niet op dezelfde manier! Goltzius werd door zijn verwachtingen geleid tot een waarnemingsfout: hij zag iets anders dan het was. Die fout had hij niet hoeven maken. Het had ook kunnen zijn dat hij, met die aangespoelde walvis geconfronteerd, verbaasd had uitgeroepen: maar dat beest heeft geen oren! Het komt tenslotte vóór dat we iets heel anders waarnemen dan we verwachten. De theorie daarentegen die aan de meting van het kookpunt van helium ten grondslag ligt doet helemaal niet vermoeden dat die temperatuur 4,2° zal zijn: Kamerlingh Onnes, die het kookpunt van helium voor het eerst bepaalde, zou, gegeven deze zelfde theorie, niet verbaasd hebben hoeven zijn als hij 3,1° of 5,3° had gemeten. Het verschil komt dus hierop neer: als Kamerlingh Onnes erop zou zijn geattendeerd dat hij een verkeerd resultaat had gevonden, dan zou hij daarom de theorie nog niet hebben hoeven corrigeren; hij zou concluderen dat hij een rekenfout had gemaakt, of een fout in de experimentele opstelling. Maar als iemand Goltzius op zijn vergissing had geattendeerd, dan zou het inzicht dat hij zich had vergist noodzakelijkerwijs inhouden dat hij zijn ‘theorie’ (dat wil zeggen ongeveer: ‘alle beesten hebben oren vlak boven hun ogen’) liet varen.

Dit verschil in de verhouding tussen feit en theorie, dat door Geurts niet wordt gesignaleerd, is daarom belangrijk omdat je slechts door dergelijke verschillen te negeren zulke vergaande conclusies kunt trekken als Geurts doet. Want het is toch nogal extreem om te poneren dat in al wat wij waarnemen de objectieve kant (de ‘inbreng van het object’) en de theoretische of subjectieve kant (de ‘inbreng van het subject’, dat nu eenmaal altijd kijkt door de bril vaneen of andere theorie) zoonlosmakelijk met elkaar zijn verbonden dat men van een natuuronderzoeker ‘teveel [verwacht] als men van hem wil vernemen hoe een ervaringsonafhankelijke wereld er uitziet’ (p. 57). Dat is nu juist wat we wél van een natuuronderzoeker willen weten! Daarom leert bij voorbeeld de natuurkundige tijdens zijn opleiding om te corrigeren voor systematische meetfouten, leert de bioloog om een microscopisch preparaat ‘objectief’ te bekijken, dat wil zeggen er niet zijn verwachtingen in te projecteren. Er is weliswaar nooit een garantie dat dit ook volledigt lukt, maar het feit dat we een eind die kant op kunnen gaan bewijst mijns inziens dat het nogal meevalt met die onlosmakelijkheid van het objectieve en het theoretische aspect.

Het is dan ook opvallend dat Geurts heel overtuigend is waar hij het theoretische aspect van het waarnemingsgegeven bespreekt, maar bij de analyse van het objectieve aspect nagenoeg verstek laat gaan. De objectieve kant van het ervaringsgegeven, zegt hij, is gelegen in de onontkoombaarheid ervan. Weliswaar brengt de mens een cognitieve structuur aan, maar hij doet dit overeenkomstig de mogelijkheden die hem van objectkant worden geboden. Daar is weinig tegen in te brengen, maar je zou dan een analysewillen zien van de wijze waarop de werkelijkheid een halt toeroept aan onze projecties, constructies, verwachtingen en vooroordelen. Naar zo'n analyse zoek je bij Geurts tevergeefs, en door zijn onophoudelijke benadrukken van de verwevenheid van het objectieve en het theoretische maakt hij het zich ook onmogelijk er een te geven. Zijn bewering dat het subjectieve karakter van iedere ervaringsuitspraak de experimentele toetsing ervan niet verhindert lijkt mij dan ook nogal gratuit. Het gaat erom te laten zien hoe ondanks die subjectieve bepaaldheid zo'n toetsing toch mogelijk is.

Ook blijft het voor de lezer van Geurts zodoende een raadsel hoe wetenschap vooruit kan gaan. Hij moet wel tot de relativistische conclusie komen dat we hoostens van verandering kunnen spreken: een nieuwe theorie biedt ons een nieuw begrippenapparaat, waardoor we andere dingen waarnemen dan toen we nog met de oude theorie werkten. Maar het valt toch niet te ontkennen dat er nu en dan vooruitgang is. Zo weten we tegenwoordig meer over de bouw van de materie dan in de zeventiende eeuw. Een wetenschapsleer die van zulke waarheden als koeien geen rekenschap lijkt te kunnen geven kan niet zonder meer worden aanvaard.

Ook al kan ik het met Geurts' visie op objectiviteit dus niet eens zijn, ik onderschrijf zijn verwerping van twee uitersten: dat waarnemen zou zijn het passief openstaan voor ondubbelzinnige ervaringen, en aan de andere kant dat het zou zijn het rücksichtslos opdrukken van al voorhanden mentale schema's (idealisme). Hij geeft nuttige uiteenzettingen waarom beide standpunten onhoudbaar zijn.

Begripsvorming

Om de theoretische bepaaldheid van het ervaringsgegeven duidelijk te maken analyseert Geurts in deel ii de manieren waarop begrippen tot stand komen. Dit is een van de meest geslaagde gedeelten van het boek. Geurts laat zien dat de wijze waarop we waarnemen geheel afhangt van de begrippen die we hebben gevormd. Dat blijkt al duidelijk uit de voorbeelden waarmee ik begon: de kunsthistoricus, de bioloog en de vrouwenkenner hebben op hun gebied begrippen gevormd die een leek niet tot zijn beschikking heeft, en zien daarom meer en anders dan die leek. Maar ook het begrip ‘rood’ hebben we moeten leren, niet (zegt Geurts) door vele rode dingen te zien en daaruit te ‘abstraheren’, maar door te leren voorwerpen naar kleur te ordenen: pas daarna kunnen we kleuren zien. Dit ordenen veronderstelt bovendien een hele reeks van kleuren: als alles rood was zouden we niet naar kleur kunnen orderen, en dus ook niet tot het begrip ‘rood’ kunnen komen. Dit begrip is eenvoudig een plaats in een reeks, namelijk die der kleuren - een zienswijze die het voordeel heeft het universaliënprobleem (‘bestaan begrippen onafhankelijk van de objecten waarop ze van toepassing zijn?’) te omzeilen.

Natuurlijk zijn er andere ordeningsmogelijkheden: naar vorm, smaak, temperatuur, enzovoort, en je kunt minder fundamentele begrippen (bijvoorbeeld ‘lood’) weer karakteriseren door aan te geven dat ze in die en die reeksen een plaats hebben, en welke plaats dat is (lood heeft kleur: grijs, soortelijk gewicht: 11,4, enzovoort). Niet ieder soort dingen heeft een plaats in

[p. 69]

iedere reeks: een elektron heeft geen kleur, een glimlach geen gewicht. Let wel, het gaat hier om de typering van algemene begrippen of soorten dingen (elektronen, hout, zuurstof), niet van individuele objecten (het elektron dat dit nevelspoor heeft veroorzaakt). Een individueel ding kun je nooit typeren door een aantal plaatsen in ordeningsrijen aan te geven: het is altijd mogelijk dat er meerdere dingen zijn die op al die plaatsen thuishoren. Om individuele dingen te identificeren hebben we dan ook andere middelen, zoals eigennamen.

Bezwaren

Tegen Geurts' opvatting over begripsvorming, die hier alleen maar is aangestipt, zijn wel enige bezwaren in te brengen. Zo maakt hij mijns inziens ten onrechte geen onderscheid tussen enerzijds een begrip leren of vormen, en anderzijds begrijpen welk begrip een ander bedoelt. Stel ik ben het Franse woord voor ‘melk’ vergeten, en leg een Fransman uit wat ik bedoel: ‘une substance blanche, liquide, buvable, produite par une vache...’

Op dit punt begint hij te stralen: ‘ah, du lait!’ Zo iets kan alleen als we beiden al het begrip ‘melk’ hebben gevormd. In dat geval weten we allebei hoe deze reeks omschrijvingen zou kunnen worden voortgezet. Maar als ik iemand wil leren wat melk is zal ik hem meer moeten vertellen: dat jonge dieren ermee worden gezoogd, enzovoort.

Een ander bezwaar is dat de bespreking van kwantitatieve begrippen geheel ontbreekt, terwijl het niet meteen duidelijk is hoe die in het betoog kunnen worden ondergebracht. (Kleurbegrippen zijn niet-kwantitatief, want als je naar de kleur van een ding vraagt kan het antwoord eenvoudig luiden: ‘rood’; maar als je vraagt naar de massa van iets, dan moet het antwoord bestaan in het noemen van een getal: massa is een kwantitatief begrip.) Deze bezwaren nemen niet weg dat het hoofdstuk over begripsvorming erg helder is, en lastige kwesties doorzichtig en bespreekbaar maakt.

Natuurwetten

Geurts' analyse van begripsvorming speelt ten slotte ook een belangrijke rol in zijn behandeling van wetmatige uitspraken. Deze term verkiest hij boven ‘natuurwetten’ omdat de laatste de suggestie wekt dat zo'n uitspraak een kennisonafhankelijk gebeuren weerspiegelt. (Mijzelf lijkt dat een verdienste, maar dat komt weer door het genoemde verschil in opvatting over objectiviteit.) Ook dit betoog is, ondanks bezwaren die je tegen onderdelen kunt maken, erg helder en oorspronkelijk.

Het filosofische probleem in verband met wetmatige uitspraken is, om precies te zeggen waarin ze verschillen van niet-wetmatige uitspraken. Een voorbeeld vaneen wet is: ‘zout lost op in water’. Niet wetmatig is bijvoorbeeld: ‘het zout in deze pot is gedolven in Overijssel’. Op het eerste gezicht lijkt het niet zo moeilijk het verschil te omschrijven, maar een feit is dat van de talloze door filosofen bedachte, soms zeer spitsvondige oplossingen er tot nu toe niet één algemeen is aanvaard.

De theorie van Geurts over wetmatige uitspraken komt in het kort hierop neer. Een bewering als ‘koper is een goede geleider voor elektriciteit’ heeft vaak aanvankelijk de status van een empirische uitspraak over koper die zou kunnen blijken onjuist te zijn, maar later de status van een conventie of definitie: in dat stadium zal een natuurkundige die constateert dat een roodachtige en ook verder op koper lijkend stuk metaal slecht geleidt, concluderen dat het geen koper kan zijn. In dit stadium is de uitspraak wetmatig geworden. De wetmatige status wordt dus aan een uitspraak in de loop van het onderzoek verleend, wat betekent dat aan een losse uitspraak als zodanig op geen enkele manier is te zien of zij wetmatig is of niet.

Of deze duiding alle bezwaren ondervangt die tegen andere voorstellen zijn ingebracht, en of zij niet nieuwe bezwaren oproept, kan ik niet meteen overzien, maar het zou de moeite waard zijn het uit te zoeken.