De Revisor. Jaargang 3

[p. 87]

Wetenschappelijkheidjes

Wat is dat, alfa-wetenschap? Het lijkt soms wel of het bestaat uit het niet zonder nieuwe fouten overschrijven van andermans fouten. Elke publicatie wordt ontvangen met kritieken waarin lange rijen correcties en aanvullingen paraderen. Ook het meest specialistische onderwerp kan niet uitputtend behandeld worden: elke recensent heeft nog wel een document of gegeven achter de hand om daarmee de publicist om de oren te slaan. Ik geloof niet dat dit in gelijke mate voor de bèta-wetenschappen geldt. Daar is sprake van een - relatieve - beperktheid van het materiaal, terwijl de alfa-wetenschappen voortdurend worstelen met een - eveneens relatieve - onbeperktheid van het materiaal. Ik bedoel dit. Wie ervan uitgaat dat de hele kosmos uit niets anders bestaat dan uit chemische processen, moet vaststellen dat alle objecten van de alfa-wetenschappen, of het nu literaire werken, historische gebeurtenissen of sociale verhoudingen betreft, tenslotte tot louter chemische processen te herleiden moeten zijn. Maar in vergelijking met de waarneembare en ontleedbare chemische processen die de natuurwetenschappen bestuderen, zijn de objecten in de alfa-wetenschappen uiterst gecompliceerd, zó gecompliceerd zelfs dat zij vooralsnog niet als zodanig bestudeerd kunnen worden. Niemand kan een literair werk (om dat nu maar als voorbeeld te nemen) bestuderen op de wijze van de natuurwetenschappen. Wij zijn nog niet eens in staat de taal en het taalgebruik wetenschappelijk te beschrijven, laat staan dat wij de chemische processen zouden kunnen analyseren die zich bij het schrijven en bij het lezen afspelen. Hele mensenlevens vol indrukken en ervaringen, benutte en onbenutte mogelijkheden zijn hierbij betrokken. Het materiaal is, ook als men een beperkt onderzoeksterrein kiest, onbeperkt; in relatieve zin uiteraard, omdat tenslotte het aantal factoren (verbindingen) beperkt wordt door de mogelijkheden die de natuur (chemie) biedt. Bèta-wetenschappelijke eisen opleggen aan bv. de literatuurwetenschap is dan ook alleen in principe mogelijk en juist; werkelijke resultaten zijn vooralsnog alleen in science-fiction publicaties te verwachten: het onbeperkte materiaal kan nog niet op wetenschappelijke wijze aangepakt worden. Het begint er al mee dat in de alfa-wetenschap niemand alle bronnen, documenten of zelfs maar publicaties met betrekking tot een gekozen onderwerp kan overzien: in elk archief of bibliotheek kan het nog onbekende document liggen dat het onderzoeksresultaat aantast.

Wanneer ik dan hieronder in enkele alfa-wetenschappelijke publicaties gesignaleerde fouten bespreek en classificeer, zal ik hierbij fouten (omissies) voortkomend uit de onbeperktheid van het materiaal niet betrekken.

Ook is het niet mijn bedoeling te spreken over fouten die hun oorzaak vinden in incompetentie, in onkunde of in onjuist redeneren van de publicist. Men verwachte ook geen vakdiscussie waarin een meningsverschil gedemonstreerd wordt. Het gaat mij niet om kritiek op bepaalde in wetenschappelijke publicaties neergelegde gegevens, maar om het classificeren in enkele typen van fouten die in elke wetenschappelijke publicatie (al zullen zij in de bèta-wetenschappen naar ik meen minder voorkomen) kunnen optreden, typen van fouten dus die iedereen maakt die wetenschap beoefent.

Het is dan ook niet mijn bedoeling hieronder bepaalde personen lastig te vallen, maar ik moet wel man en paard noemen om aan de allereerste eis van wetenschappelijkheid, nl. controleerbaarheid, te voldoen. De hier bedoelde fouten handelen alle over de verhouding van de publicist ten opzichte van de gebruikte bronnen. Achtereenvolgens zullen aan de orde komen: fouten ontstaan 1. door het verkeerd overschrijven van de bron, 2. door het niet controleren van de bron, 3. door het onjuist gebruik van de bron, 4. door het niet kunnen lezen van de bron.

1. Knuvelder somt de verschillende drukken van de Max Havelaar op (G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 5e, geh. herz. dr., dl. 3, Den Bosch, 1973, p. 456, n. 39) en plaatst daarbij de vierde druk, d.i. de eerste door de auteur verzorgde, in 1881. Hij noemt zijn bron: ‘G.W. Huygens, 100 jaar Max Havelaar, Rotterdam, 1962’ (dit is in de catalogus van de bibliotheek niet te vinden; lees daarom: ‘G.W. Huygens, “De drukken van de Max Havelaar”, in: 100 jaar Max Havelaar. Essays over Multatuli. Door Piere H. Dubois, Garmt Stuiveling, D. de Vries, e.a., Rotterdam, 1962, p. 149-170’). Maar wie Huygens naslaat leest daar dat die vierde druk in 1875 verscheen, terwijl de vijfde, opnieuw door Multatuli herziene, druk in 1881 van de pers kwam.

Een overschrijffout. Overschrijven is voor onze hoog vliegende geest een lastig karwei. Het werk van het overschrijffoutenduiveltje veroorzaakt heel wat onbetrouwbare informatie. Dat dit type fouten zo vaak in handboeken voorkomt is niet toevallig. Een samenvattend handboek kan niet meer berusten op eigen onderzoek door de samensteller ervan; de stof, de bronnen, zijn te omvangrijk. Hij is dan aangewezen op secundaire bronnen en op het overschrijven daarvan.

De samenvattende handboeken genieten een groot gezag, met name bij beoefenaren van verwante vakken wanneer zij bij hun onderzoek op het terrein van hun buurman komen: wat kunnen zij anders doen dan de informatie die het handboek hen verschaft vertrouwen en overschrijven.

[p. 89]

2. In een recente studie (Claus W. Gerhardt, Geschichte der Druckverfahren, Teil 2: Der Buchdruck, Stuttgart, 1975, p. 84) bewijst de auteur het in het begin van de 17e eeuw voorkomen van een bepaald, mogelijk door Willem Jansz Blaeu uitgevonden type houten drukpers aan de hand van een afgebeelde houtsnede waaraan het jaartal 1620 wordt meegegeven. Terwijl Gerhardt zijn beweringen steeds door middel van verwijzingen naar primaire bronnen verantwoordt, geeft hij bij deze informatie een secundaire bron op, een studie uit 1930, en wie deze studie erbij haalt bemerkt dat daar in het geheel geen verantwoording is gegeven. Pas wanneer men zelf de voor ieder gemakkelijk bereikbare primaire bronnen onderzoekt, komt men achter de oorsprong van de houtsnede in kwestie: het is een adaptatie uit 1824 van een onjuist begrepen prent uit 1771 die op zijn beurt een onduidelijke weergave van een illustratie uit 1683 is (resp. J. Johnson, Typographia, London, 1824, dl. 2, p. 501; P. Luckombe, The history and art of printing, London, 1771, p. 293; J. Moxon, Mechanick exercises. Or, the doctrine of handy-works. Applied to the art of printing, London, 1683, afb. 4; van alle drie werken bestaan moderne uitgaven). Het type pers op de door Gerhardt afgebeelde houtsnede heeft nooit bestaan; het jaartal 1620 is aan de prent verbonden op grond van de, op Moxon gebaseerde toeschrijving van dit perstype aan Blaeu (1571-1638).

Dit type fouten is het gevolg van het niet controleren van de gegevens die men aan een secundaire bron ontleent. Zoals zojuist al gezegd, is het voor samenstellers van handboeken niet goed mogelijk een dergelijke controle uit te oefenen. De auteur van een handboek is gedwongen te vertrouwen op de resultaten die deschrijvers van de secundaire literatuur in hun publicaties hebben neergelegd. Controle hierop zou een beheersing van de primaire bronnen van het gehele terrein en van alle specialisaties daarbinnen betekenen. De afhankelijkheid van het handboek ten opzichte van zijn secundaire bronnen wordt in het volgende voorbeeld duidelijk gedemonstreerd. In de eerste druk van het vierde deel van zijn handboek (Gerard Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, dl. 4, 's-Hertogenbosch, 1953, p. 303) vermeldde Knuvelder het volgend biografisch gegeven omtrent Van Oudshoorn: ‘[...] Daarna werd hij benoemd tot kanselier, later directeur, van het Nederlands gezantschap te Berlijn, welke functie hij tot 1933 vervulde. Naderhand was hij nog werkzaam aan het consulaat-generaal te Antwerpen.’ (de bron was een necrologie in een krant). De Van Oudshoorn-specialist W.A.M. de Moor wees hem er echter op dat de volgorde omgekeerd moest zijn, hetgeen de auteur van het handboek in zijn tweede, herziene druk ('s-Hertogenbosch, 1961, p. 312) verwerkte: ‘Aanvankelijk was hij werkzaam aan het consulaat-generaal te Antwerpen. Daarna werd hij benoemd tot kanselier, later directeur, van het Nederlands gezantschap te Berlijn, welke functie hij tot 1933 vervulde.’ De Moor echter baseerde zijn correctie op een secundaire bron, een door K.A. Mayer geschreven levensschets voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, waaraan hij meer gezag toekende dan aan het door Knuvelder gebruikte krantenstukje, maar hij moest na onderzoek van de primaire bronnen tot de conclusie komen dat deze bron hier onjuist was: Knuvelders mededeling in de eerste druk van zijn handboek was juist en de correctie kon vervallen (zie J. van Oudshoorn, Bezwaarlijk verblijf. Uitgeg. naar het hs., toegel. en van een levensschets voorz. door W.A.M. de Moor, 2e, uitgebr. dr., Amsterdam, 1969, p. 171, n. 39).

De arme schrijver van het handboek heeft in de derde herziening van zijn werk, d.i. de vijfde, geheel herziene druk (Den Bosch, 1976, p. 546-547), na Wam de Moor in zijn voorwoord genoemd te hebben, de juiste volgorde hersteld.

Helaas getuigen ook auteurs van specialistische studies niet altijd van een gezond wantrouwen ten opzichte van de door hen gebruikte literatuur; het is dan ook, alleen al fysiek, moeilijk om de honderden secundaire bronnen die men bij een onderzoek raadpleegt, voortdurend te controleren.

3. Er verschijnt thans een integrale Franse vertaling van de briefwisseling van Erasmus (La correspondance d'Erasme, Bruxelles, 1967 enz.). Er wordt vertaald naar de monumentale uitgave van Allen (Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami. Denuo recognitum et auctum per P.S. Allen, Oxonii, 1906-1958). De annotaties in de Franse uitgave zijn een bewerkte vertaling van het Engelse commentaar van Allen. De inleidende notitie bij de vertaling van brief nr. 268 spreekt, Allens noot volgend, over een editie van een van Erasmus' werken te Londen gedrukt ‘probablement par Pynson’ (dl. 1, resp. Bruxelles, 1967, p. 493 en Oxonii, 1906, p. 520). Allen echter heeft dit gegeven, nadat een exemplaar van deze editie gevonden was, in een van de lijsten met correcties en aanvullingen die vóórin elk deel afgedrukt staan, gewijzigd (nl. dl. 3, Oxonii, 1913, p. xxiv).

Hier heeft men een boek niet goed gebruikt. Dit type fouten komt vaak voor, omdat de onderzoeker zich niet de tijd gunt om in de vele door hem gebruikte boeken telkens de addenda, corrigenda, inleidingen en voorwoorden na te slaan. Zo vergeten velen, wanneer zij de bibliografie van de Nederlandse postincunabelen gebruiken (Wouter Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van

[p. 91]

1500 tot 1540, 's-Gravenhage, 1923-1971), de in de verschillende delen (m.n. de cumulatie in dl. 3, 1) opgenomen lijsten met aanvullingen en verbeteringen na te gaan.

Vergelijkbaar hiermee is het onjuist gebruik van wat als de bibliografie van Erasmus beschouwd wordt: Bibliotheca Erasmiana. Répertoire des oeuvres d'Erasme, Gand, 1893.

Zoals uit het voorwoord blijkt, heeft de bibliograaf (het was Ferdinand Vander Haeghen) dit repertorium gezien als een voorlopige lijst, als een questionnaire die aan bibliotheken toegezonden werd met het verzoek de lijst mèt hun opmerkingen terug te zenden; deze lijst bevat vele twijfelachtige opgaven, maar Vander Haeghen heeft deze bewust opgenomen, juist om ze bij zijn informanten te laten checken. Helaas is slechts een deel van de aldus verkregen gegevens bewerkt tot een volwaardige bibliografie (Bibliotheca Erasmiana. Gand. 1897 enz.; het betreft gedeelten uit de Bibliotheca Belgica). Wie het karakter van de voorlopige bibliografie niet herkent, komt op merkwaardige wegen terecht, doordat tussen de vele twijfelachtige gegevens ook een aantal apert onjuiste schuilen (zo ziet men er vele niet bestaande drukken, zgn. ‘ghost’-edities, in vermeld).

Verwant hiermee is de onjuiste plaatsing bij Wolfgang Kayser, Das sprachliche Kunstwerk (16. Aufl., Bern u. München, 1973, p. 398) van McKerrows bekende An Introduction to bibliography for literary students bij de bibliografieën betreffende de Engelse literatuur. Kayser heeft bibliography gelezen als systematische bibliografie en er een lijst van publicaties over de Engelse literatuur in gezien, terwijl een blik in de inleiding al voldoende is om te zien dat het hier een inleiding tot een nieuwe discipline betreft, nl. de analytische bibliografie, d.i. de studie van het gedrukte boek als materieel object, als resultaat van het technische proces van het boekdrukken.

Een laatste voorbeeld. De inleider van de heruitgave van Pieter Marius van Cleef Jzn, Handboek ter beoefening der boekdrukkunst in Nederland (1844) (Fotoherdruk, voorz. van inl. studie en reg. door Frans A. Janssen, Amsterdam, 1974), heeft impliciet aangenomen dat een door hem gesignaleerde 18e-eeuwse Nederlandse tekst met technische gegevens over het boekdrukken (het gaat om een naslagwerk door A.H. Westerhovius uit 1734, zie p. 24*) oorspronkelijk werk zou zijn, terwijl de lectuur van de voorwoorden in dat werk hem auteur en titel van het Duitse voorbeeld had kunnen verschaffen.

4. In zijn Printing presses. History and development from the fifteenth century to modern times (London, 1973, p. 83-86) bespreekt en illustreert James Moran twee typen ijzeren persen uit het tweede kwart van de 19e eeuw van de Duitse ingenieur Dingler. Bij zijn afbeeldingen vermeldt hij geen bron, maar wie zich met de Dingler-persen gaat bezighouden, bemerkt dat hier een primaire bron gebruikt is: het vakblad waarin de ontwerper zijn persen aan de grafische wereld presenteerde (Journal für Buchdruckerkunst 1836 en 1837). Moran heeft zijn beide illustraties hieruit overgenomen, maar de onderschriften en de tekst (in de Fraktur gedrukt) zijn niet begrepen: niet alleen zijn de beide perstypen verwisseld, maar bovendien herhaalt Morans begeleidende tekst de fouten uit latere (Engelse) secundaire bronnen, de juiste gegevens uit genoemde primaire bron terzijde latend.

Dit type fouten komt voort uit het niet kunnen lezen van bronnen indien die in een vreemde taal geschreven zijn.

Tot voor kort oogstten Nederlanders bewondering omdat zij de drie moderne talen enigszins konden verstaan en spreken. Als ik het goed zie, zal een jongere generatie wetenschappers zich in de situatie gaan bevinden die vooral in Frankrijk en in de Angelsaksische wereld de normale is: men moet zich meestal tevreden stellen met een passieve kennis van één van twee andere moderne talen. De geschiedschrijver van een wetenschap zal vaak bepaalde ontwikkelingen in die wetenschap moeten herleiden tot de toevallige omstandigheid dat de beoefenaren ervan hun bronnen niet kunnen lezen.

Men zou kunnen opmerken dat de fouten die ik hier in vier typen gegroepeerd heb, van een enigszins banaal niveau zijn. Zij betreffen alle slechts de verhouding tot de bronnen, die men verkeerd overschrijft, niet controleert, verkeerd gebruikt of überhaupt niet kan lezen. Maar zij hebben ernstige gevolgen, terwijl bovendien hun frequentie niet onderschat mag worden, zoals iedereen weet die uit een publicatie (al is het maar van een fragment) alle bronnen heeft nagelopen. Het is zeer de vraag of dit genre fouten, waarbij de mens de wetenschapper dwars zit, bij het wetenschappelijk werk vermijdbaar is.

Frans A. Janssen