De Revisor. Jaargang 3

[p. 27]

Frans C. de Rover
Messentrekkers en wetenschappers

Dit jaar verscheen bij de Bezige Bij Het mes in het beeld; en andere verhalen (Rasterreeks nr.6), een drietal prozateksten die, volgens de achterflap, doelbewust afwijken van ingeburgerde literaire voorschriften. Het zijn ‘literaire onderzoekingen waarin maatschappelijke denkbeelden worden ontleed en nieuwe beelden worden gekonstrueerd’; de teksten (van J.F. Vogelaar, Daniël Robberechts en Lidy van Marissing) ‘illustreren (...) waarom deze schrijvers andere technieken nodig hebben en (...) hoe technieken (montage-demontage) op verschillende manieren worden gehanteerd’. De bundel besluit met een bijdrage van H. Verdaasdonk (verder: Verd.) onder de titel ‘Montage, of: literaire technieken, hun fundament en funktie’. Hoewel Verd. in zijn inleiding veelbelovend opmerkt: ‘Als we iets steekhoudends over deze (montage-) techniek te berde kunnen brengen, is het aannemelijk dat we ook de teksten zelf redelijk kunnen karakteriseren’ (p.216), verdwijnen zulke gewichtige zaken als fundament en funktie in de rest van zijn artikel toch grotendeels uit het beeld. De vaak wat moeilijk toegankelijke avant-garde teksten zijn m.i. voor Verd. dan ook niet meer dan een aanleiding om nog eens uitvoerig in te gaan op de zgn. poëtikale (d.i. normatieve) veronderstellingen in de ‘traditionele’, vooral tekstinterpretatief gerichte literatuurwetenschap. Wie zich Verd.'s feuilleton ‘Vormen van literatuurwetenschap’ in dit blad herinnert, kan zijn konklusie voorspellen: ‘Het werken met normatieve wezensdefinities leidt tot een vorm van onderzoek die tekortschiet ten opzichte van moderne kriteria voor wetenschappelijkheid’ (p.255). Die moderne kriteria betreffen dan elementaire spelregels, ontleend aan de methodologische eisen voor empirisch-wetenschappelijk onderzoek, zoals expliciteit, herroepbaarheid en gefundeerdheid.

Nu blijkt het niet Verd.'s bedoeling de traditionele literatuurwetenschap als onzinnig te verwerpen. Integendeel, hij getroost zich opvallend (bijna overdreven) veel moeite om toch vooral te benadrukken dat poëtikale uitgangspunten serieus genomen dienen te worden. Hij besluit zijn betoog met de opbeurende woorden: ‘Er is geen enkele reden om af te dingen op de gewettigdheid, het belang en de rationaliteit van een poëtikale benadering van teksten. Het verschil tussen poëtikale en wetenschappelijke literatuurbeschouwing is een verschil in doelstellingen en spelregels’ (p.257). Aan deze zo luchtigjes geformuleerde laatste zin gaan echter 40 bladzijden vooraf waarin de onwetenschappelijkheid en naïviteit van de traditionele literatuurbeschouwing op weinig speelse wijze wordt ‘aangetoond’. Het eremetaal voor ‘de echte wetenschap’ zou dan weggelegd zijn voor Verd.'s voorstellen, nl. een analyse van literatuuropvattingen en van onderzoek dat daarop is gebaseerd, en een onderzoek naar de rol van poëtika's bij het lezen, het interpreteren van teksten (p.256.257). Kortom, voorstellen waarbij tekstinterpretatief gerichte aktiviteiten in de literatuurwetenschap buiten de deur blijven. Waanneer ik nu een aantal kanttekeningen maak bij Verd.'s weergave van de traditionele literatuurwetenschap, is dat niet omdat ik deze laatste zo graag in Verd.'s prijzen voor wetenschappelijkheid wil laten vallen. Ik vind dat hij een vertekend (nl. eenzijdig) beeld geeft van de huidige stand van zaken: hij baseert zich uitsluitend op de literatuurwetenschappelijke richting die kan worden aangeduid als de ‘ergocentrische’, ‘tekstimmanente’ benadering van literatuur. Op geen enkele wijze refereert de toch zo avant-garde-gevoelige Verd. aan publikaties op het gebied van de receptie-esthetika, een recente stroming die de rol van de lezer in het kommunikatieproces auteur-tekst-lezer centraal stelt zonder de tekst uit het oog te verliezen. Vanuit deze invalshoek blijken een aantal problemen van de ergocentrische benadering ‘oplosbaar’. Ik wil dit (summier) toelichten.

De huidige literatuurwetenschap is, volgens Verd., diepgaand beïnvloed door allerlei poëtikale (d.i. normatieve) elementen, die voornamelijk veronderstellingen omtrent de aard van literaire teksten betreffen: de literaire tekst vormt een eenheid, is geloofwaardig, is diepzinnig, vertoont een evenwichtige opbouw, en is autonoom ten opzichte van de werkelijkheid (p. 220).

Eerst iets over het eenheidsbegrip. Verd. geeft de opvatting weer dat de tekst een organisch geheel vormt op grond van allerlei relaties tussen zijn elementen (‘alles hangt met alles samen’) (p.220). Hoewel sommige auteurs (W.F. Hermans bijv.) nadrukkelijk een dergelijk eenheidskonsept bepleiten, is het de vraag of ooit enige literaire tekst een volstrekte eenheid is, d.w.z. geen enkele ‘aanvulling’ van de lezer vereist. Misschien ontbreekt die mogelijkheid tot aanvullen grotendeels in zgn.

[p. 28]

triviaalliteratuur en in boeken waarin ‘echte vertellers’ aan het woord zijn die van de lezers slechts passieve konsumptie verwachten. Maar op de vraag of Dorbeck bestaat of niet, geeft de tekst van De donkere kamer van Damocles geen antwoord. Deze roman konfronteert de lezer met tegenspraken. Zou een tekst een volmaakte eenheid zijn, dan zou het ook mogelijk moeten zijn er slechts één betekenis aan te geven. De omstandigheid echter dat iedere literaire tekst ‘montage’ is, dat verschillende lezers verschillende betekenis aan dezelfde tekst kunnen geven, demonstreert de relatieve openheid van een literaire tekst. Ondanks die openheid is de lezer blijkbaar toch in staat in de meeste gevallen een literaire tekst op een of andere wijze ‘sluitend’, ‘koherent’ te maken. Vanuit dit empirisch gegeven lijkt het mij dan ook akseptabel ‘eenheid’ niet als eigenschap van de tekst, maar als eigenschap van de lezer te beschouwen (vgl. ook Anbeek (1975: p. 66): ‘een waarnemingspsychologische instelling’). Dat is m.i. niet het verschuiven van een probleem.

Deze invalshoek maakt het mogelijk literaire verschijnselen en de lezersreakties daarop te verduidelijken (Experimentele teksten vallen hier niet buiten voor zover zij er op gericht zijn de lezer in zijn zoeken naar samenhang bewust te frustreren). Het komt me wetenschappelijk legitiem voor, uit te gaan van een werkdefinitie of werkhypothese (‘eenheid is een eigenschap van de lezer’) waarvan de deugdelijkheid niet zo zeer afhangt van de feitelijke inhoud als wel van de resultaten die er mee bereikt worden. Verd.'s weergave van het onderzoek naar de rol van de lezer is onthullend en onthutsend: ‘Het idee dat het leesproces volstrekt door de tekst wordt gedetermineerd is zo vanzelfsprekend dat wie zich interesseert voor mogelijke buiten-tekstuele faktoren die de lektuur van teksten bepalen, al gauw de serieus bedoelde vraag krijgt te horen of hij misschien van mening is dat er iets schort aan de manier waarop het leesonderwijs op de lagere school verloopt. Een dergelijke vraag wijst op het zojuist aangeduide idee dat het leesproces zelf oninteressant en onproblematisch is’ (p. 222). Juist in de receptie-esthetische literatuurbenadering onderzoekt men de relatie tekstuele/niet-tekstuele elementen, d.w.z. stelt men de vraag in hoeverre buiten-tekstuele elementen een rol spelen bij de lektuur (de interpretatie) van een literaire tekst. Deze niet-tekstuele elementen betreffen dan eigenschappen van de lezer die men kan samenvatten in een begrip als ‘verwachtingshorizon’. Bauer e.a. (1972) hebben dit begrip door een zorgvuldige specifikatie in vier onderdelen operationeel gemaakt. Maar Verd. stelt: ‘Konsepten als “verwachtingshorizon”, “kennis van de wereld” vertolken een zeker bewustzijn van het feit dat de lektuur nooit vanuit een volledig vakuum start. De genoemde konsepten worden echter nimmer systematisch gehanteerd, wat natuurlijk door hun extreme vaagheid wordt uitgesloten’ (p. 226). Uiteraard verkeert het receptionele onderzoek nog in een beginstadium. Zo is het nog niet geheel duidelijk welke vragen i.v.m. het leesproces aan de psychologie en de sociologie gesteld moeten worden. Maar Verd. eist in één keer alles; daarmee keert hij zich m.i. te snel af van de literaire tekst als objekt van wetenschap omdat daarover op dit moment geen wetenschappelijke uitspraken te doen zijn, althans niet volgens zijn ‘moderne kriteria’ daarvoor.

In zijn karakteristiek van de traditionele literatuurwetenschap besteedt Verd. breedvoerig aandacht aan de opvattingen van Käte Hamburger over het tekst/taal-immanente van ‘fiktionaliteit’. Hij acht haar namelijk representatief voor de huidige stand van zaken. Ik kan zijn met veel energie uitgevoerde weerlegging van Hamburger niet anders zien dan als een opgeklopt schijngevecht. Immers, haar opvattingen over het talige karakter van ‘fiktionaliteit’ zijn in drie zinnen te weerleggen. (Dat lijkt de tragiek van vrijwel alle wetenschappers die tot nu toe ‘wetten’ over het literaire werk hebben opgesteld: direkt verschijnen er auteurs die in hun werk voor falsifikatie van de zogenaamde wetmatigheden zorgen). Ook hier geldt weer dat het receptie-esthetisch onderzoek naar het begrip ‘fiktionaliteit’ (eigenschap van de tekst? van de lezer? van beide?) nog niet in volle omvang van de grond gekomen is, maar dat er wel degelijk aanzetten in die richting zijn (vgl. Iser l975).

Heel anders gaat het volgens Verd. toe in de ‘Brechtiaans geïnspireerde’ literatuurwetenschap. Hij schetst een sympatiek beeld van deze richting, waarbij hij zich met name baseert op de theoretische geschriften van J.F. Vogelaar. En inderdaad, wat hier gesteld wordt over het verschijnsel literatuur stelt de weergegeven literatuurbeschouwing op de voorafgaande dertig bladzijden overtuigend in de schaduw. Toch lijkt me dit effekt grotendeels te berusten op de doorzichtige truc die ik al eerder noemde: een stand van zaken in de traditionele literatuurwetenschap schetsen die al geruime tijd niet meer ‘de huidige’ is. Bovendien plaatst Verd. wel erg gemakkelijk verschillende literatuurbeschouwers onder één noemer. Dat valt mij met name op wanneer hij als karakteristiek voor de ‘andere’ benadering de volgende uitspraken citeert: ‘De lezer wordt door de tekst gekonfronteerd met een aantal tegenspraken die de maatschappelijke realiteit betreffen en waarvan hij de aard zal moeten bepalen’ (p. 246) en ‘Het werk biedt geen eigen, autonome wereld aan, maar konfronteert de lezers met een kijk op de maatschappelijke werkelijkheid (cursivering van mij), die op haar houdbaarheid getoetst kan worden’ (p. 249). Ik ben het met die uitspraken best eens. Ik kan ze alleen niet rijmen (vooral de laatste niet) met een eerdere uitspraak van Verd. over ‘de ongehoorde spekulaties’ over de taal die kenmerkend zouden zijn voor de hermeneutiek: ‘we geloven geen verkeerd beeld te geven van de huidige literairwetenschappelijke praktijk, als we zeggen dat onder “betekenis” of “samenhang” gewoon een visie op de werkelijkheid (cursivering van Verd.) moet worden verstaan die de tekst geacht wordt uit te drukken’ (Verd. 1975-a: 39). De uitspraak dat het literaire werk een ‘kijk op de maatschappelijke werkelijkheid’ bevat, kan ongeveer het credo genoemd worden van de richting die er van uitgaat dat literatuur een normatief verschijnsel is waarin primair ‘waarden’ aan de orde worden gesteld. Daar-

[p. 29]

uit vloeit logisch voort dat niet de studie van literaire (tekstimmanente) technieken vooropstaat, maar de vraag naar de effekten van bepaalde literaire technieken. Dit is de centrale gedachte achter het werk van de door Verd. zo verfoeide W.C. Booth (1961; Verd. 1975-b). Ik acht het dan ook onjuist dat Verd. Booth op één lijn stelt met Stanzel, Lämmert en Hamburger (p. 229). Om ieder misverstand te vermijden: Ik ben niet bezig met een synthese tussen de historisch-materialistische literatuuropvatting van Vogelaar en de humanistische (burgerlijke?) van Booth. Ik beweer slechts dat zowel Vogelaar als Booth, zeker waar het hun kritische praktijk betreft, werken vanuit het idee dat literatuur een waardenstellend karakter heeft, een wereldbeeld bevat dat ‘getoetst’ kan worden aan een bepaalde maatschappelijke werkelijkheid of opvatting daarvan.

In zijn slotparagraaf stelt Verd. dat de interpretatie van een tekst niet mogelijk is zonder beroep op een literatuuropvatting. Hij acht de diverse literatuuropvattingen gelijkwaardig. Toch verwijt hij de ‘standaardvormen van literatuurwetenschap’ hun pretentie ( woord van Verd.) universeel, op teksten van onverschillig welk type, toepasbaar te zijn. En natuurlijk is het heel simpel aan te tonen dat bepaalde teksten (bijv. avant-garde teksten) zich geheel of gedeeltelijk aan het beschrijvingsapparaat (‘karakterontwikkeling’, ‘plot/story’ e.d.) van die standaardvormen onttrekken. Sedert de Romantiek is het doorbreken van ‘standaardvormen’, van konventies, van gesuggereerde wetmatigheden, een niet geringe drijfveer van menig kunstenaar. De literatuur als verzameling teksten is een dynamisch verschijnsel, ten aanzien waarvan het formuleren van wetten/voorspellingen niet mogelijk blijkt. Tekstonderzoek, tekstinterpretatie, zal daardoor een vorm van onderzoek blijven ‘die tekortschiet ten opzichte van moderne kriteria voor wetenschappelijkheid’ (p. 255). Verd.'s oplossing, de term ‘wetenschap’ alleen te reserveren voor het door hem voorgestelde onderzoek, d.w.z. voor onderzoek waarbij de literaire tekst als tekst buiten beschouwing blijft omdat uitspraken daarover niet toetsbaar zijn (volgens ‘moderne kriteria’), vind ik echter een schijnoplossing. Ik heb althans niet de illusie dat ik veel meer te weten kom over het verschijnsel literatuur, wanneer ik het verschijnsel ‘de primaire tekst’ volstrekt negeer, en uitsluitend andere mensen vraag wat ze er van vinden. En zo'n werkwijze dan alleen omdat ik uitspraken van andere mensen wél wetenschappelijk (volgens ‘moderne kriteria’) zou kunnen analyseren. Veel eerder begin ik langzamerhand ‘emplooi’ te zien voor een toetsing van de ‘moderne kriteria’. Ik wil best de uitspraak van De Haan voor mijn rekening nemen, ‘dat de methodologie net zo goed van de literatuurwetenschap kan leren als omgekeerd’ (1975:p. 80), waar het gaat om inzicht verwerven in het literair objekt. In dit verband zou ik Mooij's woorden uit 1963 in herinnering willen roepen:’ [...] er zijn reden om aan te nemen, dat de aanvaarding van een (indien niet overdreven) stringente methodologie het wetenschappelijk onderzoek eerder bevordert dan schaadt’ (1963:p. 159). Vooral de toevoeging tussen haakjes stemt tot lang nadenken.

Tot zover de bijdrage van Verd., die m.i. met recht een essay genoemd kan worden in zijn eigen omschrijving daarvan: ‘beschrijven en verklaren en daarbij hoogst persoonlijke en nor-