De Revisor. Jaargang 3

[p. 23]

Jonathan Williams/Ad Zuiderent

Symphony no. 1 in d major

‘... to write a symphony means, to me, to construct a world with all the tools of the available technique. The ever-new and changing content determines its own form.’
- Mahler, 1895

I. Slovuly - dragging, like a sound of nature

Moravian plains... dawn... horns and bassoons down below dawn...

o hello, cuckoos,
hello, bluebells and bugles
in a spring rain

Orpheus strings the wind with the mind's
terrains

kling! kling!

oyes, Linnaeus,
‘the marsh marigold blows when the cuckoo sings!’

and the sunshine
sings

and the sunshine sings
all things

open

II. Strongly agitated, but not too fast

it's doubtful whether
rustic Austrian bees
as described by Professor Von Frisch
dance round
sunny boxwoods so
stately, so ceremoniously as
this

but, brown thrashers in dirt, chirping 3/4 time -
yes

Symfonie no. 1, in d groot

‘...een symfonie schrijven betekent voor mij een wereld in elkaar zetten met alle beschikbare technische middelen. De altijd nieuwe en veranderende inhoud bepaalt haar eigen vorm.’
- Mahler, 1895

I. Traag - slepend, als een natuurgeluid

Moravische vlakten... dagend... hoorns en fagotten in de diepten dagend...

o hallo, koekoek,
hallo, grasklokjes en lipbloemen
ineen lentebui

Orpheus besnaart de blazers met de terreinen
van de geest

kling! kling!

o ja, Linnaeus,
‘de dotterbloem bloeit als de koekoek zingt!’

en het zonlicht
zingt

en het zonlicht zingt
elk ding

open

II. Sterk bewogen, maar niet te vlug

het valt te betwijfelen of
Oostenrijkse boerenbijen
zoals beschreven door Professor Von Frisch
zo waardig
rond zonnige buksbomen
dansen, zo plechtstatig als
deze

maar zanglijsters in vuil, een 3/4 maat tjilpend -
ja

[p. 24]

III. Solemn and measured, without dragging

two blue eyes
too blew ayes
to loose ice...

merrily down the
merrily verily merrily verily
down the stream

where la vida
es sueño is

a dream
down the stream
under the linden
baum

ice, yes, eyes
streamed

IV. Stormily agitated

the things seen, the
intervals, and the noises
are nature's, Dr.
Williams:

‘Measure serves for us as the key:
we can measure between objects;
therefore we know that they
exist.’

lichens on aspens
seen in green
lightning

the crack of perception isn't too quick,
the cuckoo's call is tuned by
adrenalin glands,
clouds linked to the world
by lightning and tuning - it cracks the
stones and melts the heart

the cuckoo takes heart, eye-bright
in blue air, lightning

hits it

(uit: Mahler, London 1969)

III. Ernstig en afgemeten, niet slepend

ogen blauw wijs
zo ouwe wijs
bogen jouw ijs...

vrolijk mee met de
vrolijk geloof het maar vrolijk geloof het maar
mee met de stroom

naar waar la vida
es sueño is

een droom
mee met de stroom
onder de linden
baum

ijs, wij, wijs
stroomden

IV. Stormachtig fel

de geziene dingen, de
pauzes en de geluiden
zijn die der natuur, Dr.
Williams:

‘Maat dient ons tot sleutel:
wij kunnen tussen voorwerpen meten;
dus weten wij dat zij
bestaan.’

Korstmossen op espen
gezien in groene
bliksem

het valt niet in één klap waar te nemen,
de koekoeksroep wordt zuiver gestemd door
bijnieren,
wolken met de wereld verbonden
door bliksem en afstemming - hij splijt de
stenen en maakt het hart week

de koekoek heeft het hart, ogentroost
in blauwe lucht, bliksem

raakt het

[p. 25]

Erkenning van een nederlaag

Wat je begonnen bent, moet je afmaken. Maar waarom ben ik aan een gedicht van Jonathan Williams begonnen? En wat maakt het zo moeilijk een vertaling ervan af te maken? Ik heb, voordat ik aan Williams begon, de vertaling van een paar andere gedichten overwogen. Van gedichten die tot mijn favoriete behoren, zoals The Waste Land. Maar daarvan bestaat al een prima vertaling. Bovendien gaf de redaktie van dit blad er de voorkeur aan dat gedicht en commentaar maar één bladzij zouden vullen. Dat mijn kennis van het Engels in het geval van T.S. Eliot soms tekort schiet, is ook wel een argument, maar dat blijft even goed geldig in het geval van Williams.

Er is een ander gedicht dat tot mijn favoriete behoort en waarvan ik bovendien een mij bevredigende vertaling heb gemaakt. Het komt voor in Stefan Themerson's The Adventures of Peddy Bottom en wordt daarin toegeschreven aan Professor Camel Ah Aha Ahem:

‘Camels have humps
One, Two, Three!
And they are full of
Po-e-try!’

Dit valt te vertalen als:

‘Kamelebulten
Een, Twee, Drie!
Zitten vol met
Po-e-zie!’

of:

‘Kamelebulten
Een, Twee, Drie!
Staan bol van de
Po-e-zie!’

Waarbij de laatste vertaling inhoudelijk de mooiste is, maar metrisch helaas niet.

Na nog wat andere gedichten te hebben afgewezen, ben ik mij gaan afvragen waarom ik überhaupt een gedicht zou vertalen. Lees ik zo veel buitenlandse poëzie? Nee. En wat ik lees, is vaak nog in vertaling. Tot ik voor mijn boekenkast staand Mahler zag, ooit voor één gulden in de uitverkoop bij Allert de Lange aangeschaft, ooit oppervlakkig gelezen, maar nooit bijvoorbeeld vergeleken met de muzikale inspiratiebron. Williams schrijft dat de functie die de mens, dus ook de kunstenaar, het meest nodig heeft, die van het antwoord geven is. ‘Verantwoordelijkheid houdt in dat je het vermogen behoudt om antwoord te geven,’ zegt hij Robert Duncan na. Wil je weten of een gedicht of compositie tot je favoriete behoort, dan zui je er eerst antwoord op hebben moeten geven. Zo is Mahler voor mij een componist die ik zou willen eren door hem antwoord te geven. Ik heb één keer zijn naam genoemd, in het gedicht Gedroomd wielrijden, wat natuurlijk niets lijkt in verhouding tot de eer die Luciano Berio hem via zijn Sinfonia bewezen heeft, maar het betekende voor mij zelf wel een duidelijke keuze, meer dan menig ander woord in mijn gedichten.

In het eren zit tegelijk de behoefte tot overtreffen. Je onderwerpt degene die je eert aan jezelf, doordat je het laatste woord hebt. Dat is wat de vertaler doet; hij maakt zich heel groot tussen een tekst en een lezer; zegt dat hij volkomen doorzichtig is en dat het om de tekst zelf gaat, maar weet dat hij juist door dit te zeggen macht uitoefent, zowel over de tekst als over de lezer.

Hier ben ik dan, aangevend hoe ik mijn best gedaan heb. Williams heeft zijn Mahler-gedichten al luisterend naarde symfonieën geschreven. Daarom ben ik begonnen al luisterend te lezen. Maar dat kan al niet, want schrijven kost meer tijd dan lezen. Toen ben ik het los van elkaar gaan doen, gedicht lezen, muziek beluisteren, over Mahler lezen. In de geest van Mahler laat Williams de natuur een grote rol spelen, maar dan wel een met muziek vermengde natuur. Dus zijn er klankeffecten en woorden met betekenis op beide gebieden. In sommige passages is bovendien de evocatie van de woorden belangrijker dan de letterlijke betekenis. Dat zal ik hier en daar toelichten.

dawn (I, 1): dageraad is te lang, 't daagt minder slepend dan dawn, dus heb ik gekozen voov dagend.

down below dawn (1, 1, 2): Kleine klankverschuiving, vergeet die maar in het Nederlands. Het woordenboek (Ten Bruggencate) geeft voor down below: ‘in de hel, in het graf, op de bodem van de zee’; dat is mij allemaal te uitgesproken, te concreet; in de diepten heeft de suggestie van somberheid die hel en grafomringt, maar tegelijk die van een klank die kan aanzwellen, van veraf over de vlakten dichterbij komend bij voorbeeld. Bovendien hebben diepten en dagend nog wat klankverwantschap.

cuckoos (I, 3): koekoeken kan niet, klinkt niet.

bluebells and bugles (I, 4): bloemen en muziekinstrumenten tegelijk; valt daarom niet te vertalen als wilde hyacinten en zenegroen; op zoek dus naar equivalen ten die iets van de muziek heel laten. Bij wilde hyacinten valt dat wel mee, maar de soortgenoten van zenegroen hebben even weinig suggestie van muziek in hun naam als zenegroen zelf. Dan maar een grove stap gemaakt: zenegroen is een lipbloemige; lippen kunnen iets met muziek te maken hebben (een bugel aanblazen bij voorbeeld); lipbloemen dus, omdat -bloemigen weer te familie-achtig klinkt. De biologen huiveren.

wind (I, 6): ook nog maar in de muzieksfeer gelaten, hoewel het natuurlijk wel kan zijn gaan waaien. Denk in dat geval maar aan oude wereldkaarten, waarop in elk van de vier hoeken een bolwangige wind staat afgebeeld.

the marsh marigold blows (I, 10): een meegeschoven alliteratie van ma-ma naar bloe-bloe (het moet maar).

the cuckoo sings (I, 10): bij ons zingt de koekoek niet, maar hij roept. Later heeft Williams het ook over ‘the cuckoo's call’ (IV, 13). Kennelijk vindt hij dat deze roep wel gezang oplevert. Ik laat het zo.

the sunshine (I, 11, 13): zonneschijn heeft een lettergreep teveel. In plaats van de s-alliteratie is er nu een i-assonantie.

all things (I, 14): ook weer voornamelijk vanwege het aantal lettergrepen en vanwege het feit dat deze zowel in het Engels als in elk ding beide beklemtoond zijn.

rustic Austrian bees (11, 2): het lijkt voor de hand te liggen dat Williams het over bijen heeft, maar het woordenboek geeft bij bee ook: ‘(Am.) bijeenkomst van buren voor gezamenlijk werk, gezelligheid enz.’. Neem nu gezelligheid: zouden de Oostenrijkers misschien statige dansen uitvoeren rond de fraai gevormde buxusboompjes? Wie weet. Ik tenminste niet. Na lang aarzelen ben ik toen maar naar Prof. Von Frisch op zoek gegaan en ontdekte gelukkig dat Karl von Frisch een standaardwerk heeft geschreven over Tanzsprache und Orientierung der Bienen. Bijen dus, zoals de vele illustraties onderstreepten, rond de Münchner Buxus sempervirens (buksboom of palmboompje). Waarom het daar in München dan Oostenrijkse bijen zijn, misschien moet ik daarvoor Von Frisch grondiger doornemen (of het aan Williams vragen).

brown thrashers in dirt, chirping (II, 8): zanglijsters zitten niet in vuil, maar vrij hoog in bomen en zij tjilpen niet, maar zingen. Bovendien laten zij zich niet graag zien. Maar als Williams een in het vuil zittende zanglijster heeft horen tjilpen, dan is die waarneming voor hem betrouwbaarder dan de algemeen aanvaarde waarnemingen van Von Frisch.

two blue eyes / too blew ayes / to loose ice...’ (III, 1, 2, 3): klank waarvoor ik niets adequaats heb kunnen vinden. Williams beweert dat hij geen klanknabootsingen heeft willen maken; maar parallel met de canon Frère Jacques bij Mahler maakt hij wel deze gelijkklinkende en licht klank verschuivende zinnen, blue eyes en ice heb ik gehandhaafd, terwijl ouwe wijs nog de suggestie van het oude liedje ayes hoort te hebben. Maar ik geef dit voor beter.

merrily verily (III, 5): ook hier staat de klankverwantschap voorop. Dus geen vrolijk waarlijk, ook vanwege de versvoet: een dactylus past nu eenmaal meer bij een stroom, al mag het dan niet slepend zijn.

ice, yes, eyes (III, 13): de laatste woorden van regel 3, 2 en 1, waarbij ayes ingekort is tot yes. Vandaar mijn reductie van wijs tot wij.

the crack of perception isn't too quick (IV, 12): na de bliksem in de voorgaande regel heeft crack de suggestie van donder (vandaar klap). In deze hele strofe zit iets van het principe van afstandbediening; de lyriek neemt af. Ik ben met de vertaling ervan weinig tevreden.

takes heart (IV, 18): hij vat natuurlijk moed, maar daar zit geen hart meer in, dat juist in de vorige regel weekgemaakt was. Daarom maar gesnuffeld in het woordenboek (Koenen) tot ik een uitdrukking met hart vond die qua betekenis verwant was.

eye-bright (IV, 18): dit is te mager, ik weet het, maar ik geef het op: Mahler heeft gewonnen, Williams is een goede tweede, en ik waag mij voortaan toch maar aan wat eenvoudiger vertaalwerk, zoals:

‘Kamelebulten
Een, Twee, Drie!
Barsten van de
Po-e-zie!’

Goed, dank zij de redaktie van De Revisor heb ik mij eens gezet aan het intensief lezen van Jonathan Williams en aan het nog intensiever beluisteren van Gustav Mahlers Titan-symfonie. Want uiteindelijk gaat muziek boven poëzie. Dat wisten de romantici al.