Zelfkastijding omwille van een geslagen vrouw
De opdracht: een van mijn favoriete gedichten te vertalen en verantwoording van de gevolgde aanpak af te leggen. Het gedicht was al vertaald, dat was de moeite dus niet. De verantwoording is heel wat penibeler en daarom koos ik een gedicht, dat mij tot nogal wat kunstgrepen dwong en dat ik pas veertien jaar na mijn eerste pogingen rond heb gekregen.
Zoals de meeste voor poëzie vatbare geesten meen ik dat in vertaling verloren gaat wat in het origineel een tekst tot poëzie stempelt of althans tot een taalwrochtsel dat de belangstelling langer dan de duur van de mededeling vasthoudt. Blijkt in een ander taalgewaad een benadering van dit origineel min of meer gelijk gerichte sensaties op te roepen, of wordt - in het gunstigste geval - de vertaling als poëzie ondergaan, dan is hoe dan ook aan een voorname voorwaarde voldaan: er is nieuwe poëzie ontstaan. Het is een ervaring die althans voor mij verre van alledaags is, en om in Nederland geen verdienstelijk poëzievertaler achter te stellen bij een andere verwijs ik graag naar de grote Duitser Paul Celan als de meest verbluffende herschepper van Russische poëzie.
Wat nu betreft het hier gepresenteerde gedicht geeft het mij te denken dat een door mij op het stuk van poëtische competentie zeer hooggeschatte vriendin, die Nederlands en Russisch gelijkwaardig beheerst, bij origineel en vertaling gelijkwaardige sensaties onderging, terwijl toch de associatieketens der afzonderlijke woorden in beide talen elkaar maar ten dele dekken. Zij verklaarde dit uit de overweging dat absorptie van poëzie langs niet-rationele weg geschiedt. Daarmee was voor mij de kous af en het gedicht publicabel verklaard, afgezien van de waarde ervan. Daarom beperk ik me tot een aan tal formele aspecten van dit specifieke gedicht. In de zgn. wetenschappelijke transliteratie laat ik de strofen waarvan sprake zal zijn afdrukken, zodat de van het Russische alfabet onkundigen althans een notie van het rijmschema kunnen krijgen.
Van de tien vierregelige strofen hebben 5, 6, 7 en 8 een slotregel met identiek eindrijm, ontleend aan de openingsregel van het gedicht. Ik kan me niet voorstellen dat enige vertaling een ook maar enigszins gelijkwaardig resultaat kan suggereren als die het duidelijk door de dichter gewilde hamerende herhalingseffect laat vallen. Ik zag mij dus genoodzaakt vier rijmwoorden op vrouw te vinden. In geen van de vier gevallen liet zich een dergelijk rijm rechtstreeks uit de tekst extrapoleren. Dit leidde misschien tot compromissen ten koste van de inhoud ten gunste van de vorm, die hier voor mij het zwaarst woog.
Bezien wij de vier gevallen achtereenvolgens.
Dervenščina wordt door het woordenboek van Ožagov gedefinieerd als: ‘(volkstaal, verouderd) - grof, simpel persoon, dorpsbewoner’. Het suffix -ščina nu is dermate pejoratief, dat kinkel de beste vertaling oplevert. Vandaar naar het collectivum dorps grauw is maar een kleine stap. Ik had het hier betrekkelijk gemakkelijk, omdat de woorden die in het Russisch rijmen dit ook in het Nederlands doen. Bij de drie volgende strofen lag dat anders.
De rijmslag toržestvenno vindt men terug binnen in een regel als plechtig. Het rijm in hou en trouw is een toevoeging mijnerzijds, maar is zo sinngemaesz uit de contekst ontwikkeld, dat hij zich moeiteloos en met versterkend effect in het geheel invoegt. Ik overweeg om bij definitieve publicatie de woorden ze slaan de jeugd te elimineren, om a) de versregel beter op maat te krijgen en b) omdat ze, binnen de verder zo strakke samenhang van het gedicht als totaal, duidelijk niet op de gegeven thematiek aan sluiten.
Zatreščiny wordt altijd vertaald met oorvijg. Hier had ik van het prachtige woord watjekou profijt kunnen trekken, dat een compleet rijm oplevert. Ik koos evenwel voor muilpeer om redenen die wel na te voelen zullen zijn. Bovendien stond mij duidelijker de uitwerking van de muilpeer dan de slag voor de geest, wat mij naar analogie van bonten blauw wond en rauw opleverde.
Božestvennyj (goddelijk, hemels) werd hemels blauw, verworven uit hoog licht en hemels; dit ging me te gereder af omdat mij geen open baringen uit regenluchten bekend zijn, behalve die van J.C. Bloem in de Dapperstraat.
Nogmaals: de kleine afwijkingen en toevoegingen had ik nodig om de preponderante vorm van het origineel te handhaven. Pas door na het ‘transpoëtiseren’ of herdichten het eindresultaat te confronteren met een zo nauwkeurig mogelijke prozavertaling komt de herdichter erachter hoe noodzakelijk het gebruik van de klassieke poëtische procédés als rijm, ritme, assonanties, enjambementen en de hele verdere reut uiteindelijk steeds weer voor dit soort werk blijkt te zijn. Waarbij dan tevens weer eens aan het licht komt dat poëtische grammatika en syntaksis pas zin en fleur aan een dergelijke taaluiting geven en dat de meeste poëzie zich onttrekt aan de normale prozagrammatika en -syntaxis. Als hij zo ver gekomen is, levert de herdichter zijn karwei tenslotte op. Maar hij heeft dan uit het hele scala van hem ten dienste staande middelen een zo benauwde keuze moeten maken, dat er een andere dichter voor nodig zou zijn om nog andere wapens in het veld te brengen.
Wat er gebeurt als een vertaler het denkt te kunnen stellen zónder die poëtische make up, moge blijken uit de vertaling van Jean Carrigue:
Someone is beating a woman.
In the car that is dark and hot
Only the whites of her eyes shine.
Her legs thrash against the roof
Like berserk searchlight beams.
Van de flitsende raccourci's bij Voznesenski is niets meer overgebleven, uit het emotionele ingenieurswerk van deze gedreven sleutelaar blijft een landerig stukje beschrijving over. Het blinkend oogwit wordt alleen aan de vrouw toegeschreven, berserk ingevoegd om een regel die toch al te veel is quasi op lengte te brengen. Het resultaat is dat de welwillende lezer, beleefd kennis genomen hebbend, zich gaat afvragen wat er nu zo bijzonder aan zo'n Rus is. De rest is navenant. Van de vormproblemen die ik vooropstelde is geen zweem van een verwijzing overgekomen.
Het beginkwatrijn heeft mij de grootste moeite gekost, maar de realisatie ervan schenkt mij als dichter de grootste voldoening; niet omdat het het origineel het best zou dekken, maar omdat het de door Voznesenski veelvuldig en briljant gebruikte procédés het best benadert. Bij hem trappen de benen naar het dak van de auto. Aan mijn rijmen en assonanties kwam ik pas door ze het van de zitting te laten doen.
Als het werk eenmaal gedaan is, lijkt het allemaal een wissewasje. In werkelijkheid was het een eindeloos gepriegel met xn mogelijkheden, waarbij de keuze van één woord rissen andere, die goede resultaten beloofden, uitsloot.
Bij hernieuwde confrontatie van origineel en vertaling zie ik duidelijk een eigen inbreng in mijn versie, maar deze is langs associatieve weg uit het origineel verkregen en blijkbaar noodzakelijk om de vorm van het origineel zo veel mogelijk te laten spreken. Het is spijtig dat er geen tweede vertaling voorhanden is om aan te demonstreren hoe het eventueel ook anders zou kunnen.
Marko Fondse
Auteursrechtelijk beschermd