De Revisor. Jaargang 3

[p. 7]

Dichters vertalen dichters

Guillevic/Cees Nooteboom

Parallèles

On va, l'espace est grand,
On se côtoie,
On veut parler.

Mais ce qu'on se raconte
L'autre le sait déjà,

Car depuis l'origine
Effacée, oubliée,
C'est la même aventure.

En rêve on se rencontre,
On s'aime, on se complète.

On ne va pas plus loin
Que dans l'autre et dans soi.

Parallels

They go, space is large,
they stay near each other,
they want to talk.

But what one of them talks about
the other one already knows

For ever since their dimmed
and forgotten beginning,
it's the same old story.

In dreams each meets himself,
Loves himself, is complete.

Each goes no farther than
the other, or than himself.

Parallellen

We gaan, de ruimte is groot,
we blijven vlak bij elkaar
we willen praten.

Maar wat we elkaar te vertellen hebben
weten we al

Want al vanaf het begin,
het nu vervlogen, vergeten begin
is alles hetzelfde

In onze dromen ontmoeten we elkaar,
houden we van elkaar, zijn we compleet.

Geen van tweeën gaan we ooit verder
dan in de ander en in onszelf.

Is vertalen nu eigenlijk wel of niet mogelijk? Het antwoord is net zo ambivalent als vertalen zelf: vertalen is niet mogelijk, übersetzen wel. De pretentie van het woord ver-talen is te groot, het lijkt alsof het werkelijk zou kunnen: het gedicht opnemen en in een andere taal weer neerzetten. Wittgenstein vergelijkt vertalen met het oplossen van een wiskundig probleem. Wat mij betreft is dat dan een onoplosbaar probleem, omdat er teveel irrationele elementen bij komen. Ik zou het liever vergelijken met politiek, met het schipperen, de compromissen, de keuzes en uiteindelijk de lulligheid die daarbij horen, het nooit iets kunnen bereiken zonder dat je iets anders knauwt, kwetst, geheel of gedeeltelijk stukmaakt, ontkent, veronachtzaamt en, in zekere zin, beledigt. Frans, engels en duits kennen de genadeloze hoogmoed van het woord vertalen niet. Alsof het gedicht analoog aan zoiets als ver-huizen gewoon in een andere taal zou kunnen gaan wonen. Wát er ook in die andere taal gaat wonen, het is nooit meer dàt gedicht. Het beste waar je op kunt hopen is dat je de ziel van een gedicht min of meerongeschonden door die barre operatie heen sleept, maar kijk maar eens op de grond: tussen de benen van dokters en verpleegsters liggen de verdwenen archaismen, de regionale toespelingen, de hoogst persoonlijke eigenaardigheden van periode, plaats en persoon, de schilfers van traditie, vorm, ideologie. Het is al raadselachtig en onachterhaalbaar genoeg dat de anonieme en verdwenen woordenmakers het woord pijn hebben gekozen om pijn uit te drukken, dat ik het weep van Tennyson zou moeten vertalen met wenen en dat van James Merril met huilen. Als daar nog bij moet komen dat je werkelijk zou denken dat bij die miljoenenkoek van ongerijmdheden er ergens, zoals in de wiskunde, een werkelijk juiste en zuivere oplossing mogelijk is, hemel, dan zou er aan de frustraties nooit meer een eind komen.

De vraag van de Revisor is ‘een van mijn favoriete dichters in het nederlands te vertalen’. Stel nu dat ik een Deen was met een buitengewoon grote kennis van het nederlands, zo groot, dat èlke nuance van mijn favoriete gedicht, te weten ‘Liefdesuur’ van Boutens, voor mij begrijpelijk zou zijn. Wat zou ik dan doen, als vertaler, met die hoogst eigenaardige, naar het germaanse zwevende, door de germaanse traditie in het vertalen van de grieken beïnvloede, op zichzelf al archaiserende (en zo prachtige) wendingen als ‘en ginds, aan westerschen schans... bloeit Venus gouden aster open’, hoe kan ik ooit dat rare, sibberige, een beetje NSBachtige, prachtige schans een kans geven? Ik geloof er niet in. En dan praat ik nog niet eens over zulke valkuilen, tankgrachten en prikkeldraadversperringen als metrum en rijm. Nee, Boutens is misschien te ‘vertalen’, Liefdesuur niet. Niet echt.

Moet er daarom maar niet vertaald worden? Er moet meer en meer vertaald

[p. 8]

worden. Maarniet, in ieder geval niet door mij, als wiskunde. Mijn grote liefde voor Góngora en Quevedo heb ik te danken aan Diels en Verspoor. Had ik dan moeten wachten tot ik zelf genoeg spaans kon begrijpen om ze op zijn minst een beetje te kunnen lezen? En wat met al die talen die voor de meesten van ons alleen maar muziek en tekens zijn? Wat zonder Pound, Waley, Klabund? Uit deze tegenstelling: ver-talen is onmogelijk en het moet zoveel mogelijk gebeuren heb ik voor mijzelf deze conclusies getrokken: liever een leesbare vertaling dan een technisch perfecte. Dat hoeft natuurlijk elkaar niet uit te sluiten, maar in de praktijk komt het er vaak op neer. (Te) grote kennis van de vreemde taal kan de vertaler voor enorme moeilijkheden plaatsen omdat juist hij zo goed weet hoe onmogelijk een bepaalde wending in zijn eigen taal is. Als daar dan nog, wat vaak het geval is, een gebrek aan kunstenaarschap in het hanteren van de eigen taal bijkomt, zodat de vertaling wel prachtig juist maar juist niet meer prachtig is, dan heeft de vertaler daarmee zijn lezer verloren, en daarmee het gedicht, en wat erger is, de dichter.

Als voorbeeld heb ik een gedicht gekozen dat mij wel bevalt, maar niet een van mijn werkelijk favoriete gedichten is. Ik neem dit gedicht omdat het de factor keuze zo voorbeeldig illustreert, en wel met één klein woordje, en meteen in het begin. Het is van Guillevic, ik vertaalde het voor Avenue Literair, en het is een onderdeel van een hele reeks gedichten over meetkundige figuren die onder de titel ‘Ecludiaantjes’ bij Boelen zal verschijnen. Guillevic introduceert de parallellen sprekend en gebruikt ‘On’. De engelse vertaler, Teo Savory, gebruikt in de Penguinvertaling ‘They’, en dat leidt later, in de vier laatste regels, tot zeer beduidende en eigenlijk niet aanvaardbare verschillen tussen de drieversies. Ik heb dat sprekende, dat ik in‘on’ proef willen behouden, maar dat gaat verloren als je ‘men’ gebruikt. Blijft over‘wij’. Dat brengt er dan ook een ‘wijerigheid’ in die er bij Guillevic niet staat, anders had hij wel ‘nous’ gebruikt. Teo Savory kiest voor ‘they’, met alle consequenties die dat dan verderop in het gedicht heeft. Ik voor‘wij’. Zo simpel is het. Zo simpel is het, als je het eenmaal gedaan hebt. Daarvóór is het moeilijk. Ik heb dus iets vervalst. Het gedicht is niet meer intact. Nu moet ik besluiten of Guillevic nog intact is. Dat mag de lezer zeggen.