De Revisor. Jaargang 3

[p. 2]

[Nummer 5]

Vladimir Nabokov
Bachmann
vertaald door Peter Verstegen

Een bericht in de dagbladen meldde onlangs terloops dat Bachmann, de eens zo befaamde componist en pianist, door de wereld vergeten in het Zwitserse gehucht Marival was overleden, in Huize St. Angelica aldaar. Dit deed mij denken aan het verhaal over een vrouw die hem had liefgehad. Het werd me verteld door Sack, de impressario. Hier volgt het.

Mme Perov leerde Bachmann ongeveer tien jaar voor zijn dood kennen. In die dagen werd de gouden cadans van zijn intens en uitzinnig pianospel al op wasrollen vastgelegd, en tevens beluisterd in 's werelds beroemdste concertzalen. Welnu, op een avond - zo'n doorschijnend blauwe herfstavond waarop men de ouderdom meer vreest dan de dood - ontving Mme Perov een briefje vaneen vriendin. Het luidde: ‘Ik moet je Bachmann laten zien. Vanavond na het concert is hij mijn gast. Kom alsjeblieft.’

In mijn verbeelding zie ik met ongewone helderheid hoe ze een zwarte, laag uitgesneden japon aantrok, snel wat parfum op hals en schouders depte, haar waaier nam en haar stok met de turkooizen knop, hoe ze zichzelf een laatste blik toewierp in de drieledige diepten van een hoge spiegel en verzonk in een rêverie die de hele weg naar het huis van haar vriendin voortduurde. Ze wist dat ze niet mooi was en te mager, dat haar teint bijna ziekelijk bleek was, en toch was deze fletse vrouw, met het gezicht van een niet geheel gelukte madonna, juist aantrekkelijk door de dingen waarvoor ze zich schaamde: haar wasbleke huid en een nauw merkbare mankheid die haar dwong met een stok te lopen. Ze was getrouwd met een energiek en scherpzinnig zakenman, maar die was op reis. Sack kende hem niet persoonlijk.

Toen Mme Perov de vrij kleine, paarsig verlichte salon betrad waar haar vriendin, een lijvige, luidruchtige dame met amethisten diadeem, log van gast naar gast fladderde, werd haar aandacht meteen getrokken door een forse man met gladgeschoren, licht gepoederd gezicht die, met zijn elleboog leunend op de kast van de piano, een drietal om hem heen gegroepeerde dames onderhield met een verhaal. De panden van zijn rok zagen er voornaam uit met hun opvallend dikke zijden voering, en onder het praten wierp hij steeds met een korte ruk zijn donkerglanzend haar naar achteren, terwijl hij tegelijk de vleugels sperde van zijn neus, die heel blank was en een elegante knik vertoonde. Zijn hele verschijning had iets minzaams, iets zwierigs en iets onsympathieks.

‘De akoestiek was verschrikkelijk!’ zei hij, trekkend met een schouder, ‘en de hele zaal was verkouden. U weet hoe het gaat: als er één zijn keel schraapt, krijg je prompt een stel anderen en klaar ben je.’ Hij glimlachte en schudde zijn haar naar achteren. ‘Als honden die 's nachts in een dorp tegen elkaar te keer gaan!’

Mme Perov kwam naderbij, licht steunend op haar stok, en zei het eerste wat haar inviel.

‘U zult wel moe zijn na uw concert, meneer Bachmann?’

Hij boog, ten zeerste gevleid.

‘Een klein abuis, madame. Sack is de naam. Ik ben maar de impressario van onze maëstro.’

De drie dames lachten. Mme Perov was even uit het veld geslagen, maar lachte toen mee. Dat Bachmann zo'n verbluffend pianist was, wist ze alleen van horen zeggen en ze had nooit een foto van hem gezien. Op dit moment deinde de gastvrouw op haar toe, omhelsde haar, wenkte, alleen met haar ogen alsof ze een geheimpje verklapte, naar het andere eind van de kamer en fluisterde: ‘Dat is hem - kijk.’

Pas toen zag ze Bachmann. Hij stond wat terzijde van de andere gasten, met zijn korte benen wijd uiteen in een slobberige zwarte broek. Hij las 'n krant. Hij hield de gekreukte krantepagina vlak voor zijn ogen en bewoog zijn lippen, zoals halve analfabeten doen als ze lezen. Hij was klein en kalend, met een bescheiden pluk haar dwars over zijn schedel. Hij droeg een platte, gesteven boord die te ruim voor hem leek. Nog steeds met zijn neus in de krant controleerde hij verstrooid, met één vinger, de split van zijn broek, en begon weer te mummelen, met nog groter concentratie dan tevoren. Hij had een heel grappige kin, klein, blauw en rond, die deed denken aan een zeeëgel.

‘Verbaast u zich maar niet,’ zei Sack, ‘hij is een barbaar in de letterlijke zin van het woord. Als hij zich op een soirée vertoont pakt hij altijd meteen iets te lezen.’

Bachmann voelde plotseling dat iedereen naar hem keek. Hij draaide langzaam zijn hoofd om, trok zijn borstelige wenkbrauwen op en glimlachte, een heel mooie, verlegen glimlach, waardoor zijn gezicht een zacht craquelé kreeg van fijne rimpeltjes.

[p. 3]

De gastvrouw repte zich naar hem toe.

‘Maëstro,’ zei ze, ‘mag ik u een nieuwe bewonderaarster voorstellen - Mme Perov.’

Hij stak een weke, klamme hand uit. ‘Aangenaam. Heel aangenaam.’

En opnieuw verdiepte hij zich in zijn krant.

Mme Perov deed een paar stappen opzij. Hoog op haar wangen verschenen lichtroze vlekken. Door het lustig zwaaien met haar zwarte waaier, die glinsterde van de gitten, raakten de blonde krulletjes aan haar slapen in beroering. Sack vertelde me later dat zij hem die eerste avond had getroffen als buitengewoon ‘temperamentvol’, zoals hij het uitdrukte, een buitengewoon geëxalteerde vrouw, al gebruikte ze geen lippenstift en al was haar kapsel aan de strenge kant.

‘Die tweededen voor elkaar niets onder,’ vertrouwde hij me toe, met een zucht. ‘Bachmann was een hopeloos geval, totaal gespeend van hersens. En hij dronk, ziet u. Ik moest hem die eerste avond dat ze elkaar zagen als de weerlicht de deur uitwerken. Hij wou opeens met alle geweld cognac gaan drinken, en dat was niet de bedoeling, beslist niet de bedoeling. We hadden hem gesméékt: “Drink nou vijf dagen niet, vijf dagen maar” - hij moest die vijf concerten geven, ziet u. “Je hebt een contract, Bachmann, vergeet dat niet.” Stelt u zich voor, de een of andere dichter had ineen humoristisch blaadje al een woordspeling gemaakt met “aan de fles” en “op de fles”. We liepen letterlijk op onze laatste benen. Bovendien was hij een onberekenbare maniak en een smeerpijp, ziet u. Een door en door abnormaal mens. Maar spelen dat ie kon...’

Sack gaf zijn dunnende manen een ruk naar achteren en rolde zwijgend met zijn ogen.

Sack had een plakboek zo zwaar als een doodskist en toen we daarin de knipsels bekeken, kon ik constateren dat juist in die periode, de dagen van Bachmanns eerste ontmoetingen met Mme Perov, de - oh, zo kortstondige! - wereldroem van die verbluffende man een aanvang nam. Waar en wanneer ze elkaars geliefden werden - niemand weet het. Maar na de soirée ten huize van haar vriendin begon Mme Perov al Bachmanns concerten bij te wonen, in welke stad hij ook speelde. Ze zat altijd op de voorste rij, stijf rechtop, haar haren glad naar achteren, in een zwarte japon met open hals. Iemand gaf haar de bijnaam ‘de Manke Madonna’.

Bachmann liep altijd met snelle passen het toneel op, alsof hij vluchtte voor een vijand - of gewoon voor hinderlijk handenschudden. Hij negeerde het publiek en haastte zich naar de piano. Dan boog hij zich over de ronde kruk en begon met tedere zorg aan de schijfvormige, houten zitting te draaien, om die tot op de millimeter nauwkeurig in de gewenste stand te brengen. Daar bij deed hij zacht en ernstig in drie talen een beroep op de kruk, onafgebroken zoete woordjes prevelend. Zo bleef hij een hele poos bezig. In Engeland was het publiek geroerd, in Frankrijk geamuseerd, in Duitsland geërgerd. Had Bachmann de juiste hoogte eenmaal gevonden, dan gaf hij de kruk een liefkozend tikje en ging zitten, met de zolen van zijn



oude lakschoenen de pedalen zoekend. Vervolgens haalde hij een enorme, groezelige zakdoek tevoorschijn, wiste daar heel zorgvuldig zijn handen mee af en inspecteerde onderwijl met een ondeugende en tegelijk timide glinstering in zijn ogen de voorste rij. Tenslotte bracht hij heel zacht zijn handen naar de toetsen. Maar plotseling begon er dan onder zijn ene oog een getergd spiertje te trekken en, klakkend met zijn tong, klom Bachmann weer van zijn kruk om nogmaals aan de zoetjes knerpende schijf te gaan draaien.

Sack gelooft dat Mme Perov, toen ze Bachmann voor het eerst had horen spelen, thuisgekomen aan het raam is gaan zitten en daar zuchtend en glimlachend tot het ochtendkrieken gebleven is. Hij beweert met klem dat Bachmann nooit tevoren zo mooi, met zo'n bezetenheid had gespeeld en dat zijn spel hierna bij iedere uitvoering nog mooier, nog bezetener werd. Met weergaloos kunstenaarschap liet Bachmann de stemmen van het contrapunt opklinken en weer verstommen, wist hij met dissonante accoorden een indruk te wekken van sublieme harmonie, en joeg hij in zijn Tripelfuga het hoofdthema na alsof hij er, sierlijk en hartstochtelijk, mee speelde als een kat met een muis: hij deed of het hem was ontglipt, maar dan opeens boog hij zich over de toetsen en - in een flitsende aanval, een moment van triomfen heimelijk plezier, had hij het weer te pakken. Als zijn serie concerten in de betreffende stad was afgelopen, verdween hij voor een aantal dagen om aan de boemel te gaan.

De stamgasten van dubieuze kroegjes die een venijnig schijnsel verspreidden in de mist van een sombere voorstad, zagen een kleine, gedrongen man verschijnen, met slordige haren rond een kale kruin en vochtige ogen, roze omrand als ontstoken plekken, die altijd een plaatsje achteraf koos, maar graag iets te drinken bestelde voor ieder die zich aan hem opdrong. Een kleine oude pianostemmer, toen al afgetakeld, die hem meermalen in de kroeg gezelschap hield, concludeerde dat ze vakbroeders moesten zijn, omdat Bachmann, eenmaal dronken, met zijn vingers op tafel trommelde en met hoge, ijle stem een

[p. 4]

heel zuivere A ten gehore bracht. Soms liet hij zich meetronen door een ondernemende prostituee met hoge jukbeenderen. Soms rukte hij de cafémuzikant zijn viool uit handen, stampte erop en werd afgestraft met een pak slaag. Hij trok op met gokkers, matrozen, kermisvechters die geveld waren door een liesbreuk, en ook wel met een gilde van bedaarde, beleefde dieven.

Avonden achtereen waren Sack en Mme Perov dan naar hem op zoek, al dient gezegd dat Sack alleen meezocht als Bachmann opgekalefaterd moest worden voor een concert. Soms vonden ze hem en soms verscheen hij uit eigen beweging bij Mme Perov, met een wazige blik, vervuild en zonder boord; dan stopte de lieve vrouw hem zonder een woord in bed en wachtte twee of drie dagen voor ze Sack belde met de boodschap dat Bachmann terecht was.

Hij combineerde een onwezenlijk soort schuwheid met de kwajongensstreken van een verwend kind. Praten deed hij vrijwel niet tegen Mme Perov. Als ze hem verwijten maakte en zijn handen in de hare wilde nemen, rukte hij zich los en sloeg haar krijsend op de vingers, alsof de geringste aanraking hem pijn deed. Vervolgens kroop hij weg onder de dekens en bleef daar lange tijd snikken. Tenslotte kwam Sack dan vertellen dat het tijd was om naar Londen of Rome te vertrekken en nam hem mee.

Hun vreemde liaison duurde drie jaar. Als het publiek een min of meer herrezen Bachmann voorgezet kreeg, zat Mme Perov onveranderlijk op de eerste rij. Tijdens toernees namen ze hotelkamers naast elkaar. Mme Perov zag haar man diverse malen gedurende deze periode. Natuurlijk was hij, zoals iedereen, op de hoogte van haar trouwe, extatische hartstocht, maar hij liet haar begaan en leidde zijn eigen leven.

‘Bachmann maakte haar bestaan tot een kwelling,’ herhaalde Sack steeds weer. ‘Onbegrijpelijk dat ze van hem heeft kunnen houden. Het vrouwelijk hart is een mysterie! Een keer, toen ze samen aanwezig waren op een ontvangst, zag ik met eigen ogen hoe de maëstro plotseling naar haar begon te happen, als een aap, en weet u waarom? Omdat ze zijn das wilde rechttrekken. Maar zijn spel was geniaal in die tijd. Uit deze periode dateren zijn Symfonie in D klein en een aantal gecompliceerde fuga's. Niemand heeft hem die stukken zien schrijven. Het interessantste is de zogeheten “Gouden Fuga”. Kent u die? De ontwikkeling van het thema is volstrekt origineel. Maar ik vertelde u van zijn grilligheid, zijn waanzin die steeds erger werd. Kijk, het ging zo. Drie jaren waren voorbijgegaan, en toen op een avond in München, waar hij moest optreden...’

Sack was bijna aan het eind van zijn verhaal en kneep zijn ogen steeds droeviger en indringender samen.

Het schijnt dat Bachmann op de avond dat Mme Perov en hij in München aankwamen, ontsnapte uit het hotel waar hij zoals gewoonlijk samen met haar zou logeren. Over drie dagen moest hij zijn concert geven, dus verkeerde Sack in een staat van hysterische opwinding. Bachmann bleek onvindbaar. Het was laat in de herfst en het regende aan een stuk door. Mme Perov liep een verkoudheid op en moest het bed houden. Sack bleef de bars afzoeken, geassisteerd door twee rechercheurs.

Op de dag van het concert telefoneerde de politie dat Bachmann boven water was. Hij was die nacht op straat opgepikt en had een aantal uren prima geslapen op het bureau. Zonder een woord te zeggen reed Sack hem van het politiebureau naar het concertgebouw, gaf hem als een stuk bagage bij zijn assistenten in bewaring en ging naar het hotel om Bachmanns rokkostuum te halen. Hij vertelde Mme Perov door de deur wat er gebeurd was. Toen keerde hij terug naar het concertgebouw.

Bachmann zat in zijn kleedkamer, met zijn zwarte vilthoed diep over zijn voorhoofd, en trommelde treurig met één vinger op tafel. De mensen om hem heen waren zenuwachtig fluisterend in de weer. Een uur later begonnen de concertgangers hun plaatsen in te nemen in de grote zaal. Het witte, helder verlichte podium, aan weerszijden versierd met gebeeldhouwde orgelpijpen, de glanzend zwarte vleugel met de opgeslagen klep en de nederige paddestoel van het pianokrukje - dat alles wachtte in plechtige ledigheid op een man met klamme, zachte handen die weldra de vleugel, het podium en heel de enorme zaal zou vullen met een orkaan van geluid - de zaal waar vrouwenschouders en kale mannenschedels glimmend bewogen als bleke wormen.

En daar kwam Bachmann het podium opgesneld. Zonder acht te slaan op het donderend welkom dat massief als een kegel oprees, om uiteen te vallen in verspreid, wegstervend handgeklap, begon hij vurig fluisterend te draaien aan de zitting van het krukje, gaf het toen een teder tikje en nam plaats aan de vleugel. Bachmann wiste zijn handen af en keek met zijn timide glimlach naar de voorste rij. Meteen verdween zijn glimlach en zijn gezicht vertrok tot een grimas. De zakdoek viel op de grond. Zijn oplettende blik gleed opnieuw langs de gezichten - en struikelde als het ware bij de lege stoel in het midden.

[p. 5]

Bachmann sloeg de klep dreunend dicht, stond op, liep naar de uiterste rand van het podium, stak zijn armen omhoog als een ballerina en volvoerde, met rollende ogen, een paar ridicule danspasjes. De zaal verstijfde. Van de achterste rijen kwam proestend gelach. Bachmann bleef staan, zei iets dat niemand verstond en maakte toen, met maaiende arm, voor het front van heel de zaal het obscene gebaar - duim tussen wijs- en middelvinger - dat in Zuideuropese landen wordt aangeduid met het woord voor ‘vijg’.

‘Het gebeurde zo onverwacht,’ aldus Sack, ‘dat ik er niet snel genoeg bij was om iets te kunnen doen. Ik botste tegen hem op toen hij na de figue in plaats van de fugue het podium afliep. “Bachmann, waar ga je heen?” vroeg ik hem. Hij uitte een liederlijke vloek en verdween de kleedkamer in.’

Sack liep toen zelf het podium op, een storm van woede en vrolijkheid tegemoet. Hij hief zijn arm op, wist de zaal stil te krijgen en gaf zijn stellige belofte dat het concert zou doorgaan. Toen hij de kleedkamer in kwam vond hij Bachmann die op een stoel zachtjes prevelend het programma zat te lezen, alsof er niets gebeurd was.

Sack wierp een blik op de aanwezigen, trok veelbetekend zijn wenkbrauwen op en ijlde naar de telefoon om Mme Perov te bellen. Het duurde lang voor hij verbinding kreeg; tenslotte klonk er een klik en hoorde hij haar zwakke stem.

‘Komt u onmiddellijk hier,’ riep Sack, struikelend over zijn woorden, terwijl hij het telefoonboek een klap gaf met de zijkant van zijn hand. ‘Bachmann wil zonder u niet spelen. Het is een vreselijk schandaal! Het publiek begint te - Wat? - Wat zegt u? - Ja, ja, dat zeg ik toch, hij weigert. Hallo? Oh, verdomme! - Verbinding verbroken...’

Met Mme Perov ging het niet goed. De dokter, die deze dag



twee maal langs was geweest, had met ontzetting gezien hoe hoog het kwik in de glazen buis langs zijn rode ladder omhoog klom. Toen ze ophing - de telefoon was naast het bed - lag er waarschijnlijk een gelukkige glimlach op haar gezicht. Bevend en onvast ter been begon ze zich te kleden. Ze had steken van een ondraaglijke pijn in haar borst, maar door de roezige beneveling van haar koorts heen hoorde ze de lokroep van het geluk. Om de een of andere reden stel ik me voor dat haar zijden kousen bij het aantrekken steeds bleven haken aan de nagels van haar ijzige voeten. Ze bracht zo goed ze kon haar haar in model, wikkelde zich in een bruine bontjas en ging naar buiten, lopend met haar stok. Ze vroeg de portier een taxi te roepen. Het zwarte plaveisel glom haar tegemoet. De kruk van het autoportier was nat en ijzig. Gedurende de hele rit moet die vage, gelukkige glimlach rond haar lippen zijn blijven zweven, terwijl het geluid van de motor en het zoeven van de banden versmolt met het hete zoemen in haar slapen. Toen ze het concertgebouw bereikte, zag ze drommen mensen die de straat opstoven en nijdig paraplu's opstaken. Ze werd bijna omvergelopen, maar wist zich naar binnen te wringen. In de kleedkamer liep Sack te ijsberen, beurtelings plukkend aan zijn linker- en rechterwang.

‘Ik was buiten mezelf!’ vertelde hij me. ‘De maestro was ontsnapt terwijl ik worstelde met de telefoon. Hij zou even naar het toilet gaan en wist weg te glippen. Toen Mme Perov arriveerde gaf ik haar de volle laag - waarom had ze niet in de zaal gezeten? U begrijpt, ik hield er absoluut geen rekening mee dat ze ziek was. “Dus hij is weer naar het hotel?” vroeg ze. “Dus we hebben elkaar gekruist?” En ik was zo razend, ik riep: “Vlieg op met uw hotels - hij zit in de kroeg! De kroeg! De kroeg!” En daarna vond ik het welletjes en ging er vandoor. De dame achter het loket had mijn hulp nodig.’

En Mme Perov ging Bachmann zoeken, rillend, maar met een glimlach om haar lippen. Ze wist ongeveer waar ze hem kon vinden - een donkere achterbuurt waar een stomverbaasde chauffeur haar naar toe reed. Toen ze de straat bereikte waar Bachmann, volgens Sack, de vorige dag gevonden was, zond ze de taxi weg. Leunend op haar stok vervolgde ze haar weg over het ongelijke trottoir, onder de schuine vlagen zwarte regen. Een voor een ging ze alle bars binnen. Het gedaver van rauwe muziek verdoofde haar en mannen namen haar schaamteloos van hoofd tot voeten op. Ze keek snel rond in zo'n bonte, rokerige, duizeligmakende kroeg en ging weer naar buiten, de striemende nacht in. Al gauw leek het haar of ze voortdurend één en dezelfde bar binnen kwam en een pijnigend gevoel van uitputting begon op haar te drukken. Ze liep voort, hinkend en nauw hoorbaar kreunend, haar koude hand gekneld om de turkooizen knop van haar stok. Een politieman die haar al een poos in het oog had gehouden kwam met trage, officiële tred op haar toe, vroeg haar adres en leidde haar toen vriendelijk maar beslist naar een huurkoets die avonddienst had. In het riekende, krakende duister van de koets verloor ze het bewustzijn en, toen ze weer bijkwam, was de deur geopend en porde de koetsier, in zijn glimmende cape van oliegoed, haar zacht in de schouder

[p. 6]

met het handvat van zijn zweep. Eenmaal in de warme gang van het hotel werd ze overmand door een gevoel van totale onverschilligheid. Ze duwde de deur van haar kamer open en ging naar binnen. Bachmann zat op haar bed, blootsvoets en in nachthemd, met een plaid om zijn schouders. Hij trommelde met twee vingers op het marmeren blad van het nachtkastje en benutte zijn andere hand om met een inktpotlood stippen te zetten op een blad muziekpapier. Hij was er zo in verdiept dat hij het openen van de deur niet eens merkte. Ze uitte een zacht, kreunend ‘ach’. Bachmann schrok op. De plaid begon van zijn schouders te glijden.

Ik denk dat dit de enige gelukkige nacht is geweest in Mme Perovs leven. Ik denk dat deze twee mensen, de ontzinde musicus en de stervende vrouw, die nacht woorden hebben gevonden waarvan de grootste dichters nooit gedroomd hebben. Toen Sack de volgende ochtend woedend in het hotel arriveerde, zat Bachmann met een extatische stille glimlach te staren naar Mme Perov, die schuin over het brede bed lag, bewusteloos onder de plaid. Niemand kon weten wat er in Bachmann omging terwijl hij keek naar het gloeiende gezicht van zijn minnares en luisterde naar haar gejaagde, onregelmatige adem. Waarschijnlijk interpreteerde hij op zijn eigen wijze de onrust in haar lichaam, het nerveuze vuur van een fatale ziekte waarvan hij niet het flauwste vermoeden had. Sack haalde de dokter. Bachmann keek hen eerst wantrouwig aan, met een verlegen lachje. Toen greep hij de dokter hardhandig bij een schouder, liep snel weer weg, sloeg zich voor het voorhoofd en begon tandenknarsend te schudden met zijn lijf. Ze stierf dezelfde dag, zonder nog bij kennis te zijn geweest. Tot het laatst behield haar gezicht dezelfde gelukzalige uitdrukking. Op het nachtkastje vond Sack een verfrommeld blad muziekpapier, maar niemand was in staat de violette muziekstippen waarmee het bezaaid was te ontcijferen.

‘Ik heb hem daar onmiddellijk vandaan gehaald,’ vervolgde Sack. ‘Ik was er niet gerust op wat er zou gebeuren als haar man kwam, dat begrijpt u. De arme Bachmann was zo slap als een lappenpop en bleef zijn vingers in zijn oren stoppen. Nu en dan begon hij opeens te schreeuwen, alsofiemand hem kietelde: “Hou op met dat geluid! Geen muziek meer! Genoeg muziek, genoeg!” Ik zou echt niet weten waarvan hij zo overstuur was: onder ons gezegd heeft hij nooit van die ongelukkige vrouw gehouden. In ieder geval was ze zijn ondergang. Na de begrafenis is Bachmann spoorloos verdwenen. U kunt zijn naam nog vinden in de brochures van firma's die pianola's verkopen, maar verder is hij vergeten. Pas zes jaar later bracht het lot ons weer tezamen. Heel even maar. In een klein Zwitsers stationnetje wachtte ik op de trein. Het was een prachtige avond, weet ik nog. Ik was niet alleen. Ja, een vrouw - maar dat is een ander libretto. En toen, wat denkt u, zie ik daar opeens een groepje mensen staan rond een kleine man in een voddige zwarte jas, met een zwarte hoed op. Hij stopte munten in een muziekdoos en snikte onbedaarlijk. Hij deed er een munt in en luisterde huilend naar een blikkerig melodietje. En toen raakte de rol defect, of iets dergelijks. De munt bleef steken. Hij begon aan de doos te schudden en nog erger te snikken. Toen gaf hij het op en liep weg. Ik had hem meteen herkend, maar u begrijpt, ik was niet alleen. Ik was in vrouwelijk gezelschap en er stonden mensen te kijken, met open monden. Het zou gênant zijn geweest om naar hem toe te gaan en te zeggen: ‘Wie geht's dir, Bachmann?’