De Revisor. Jaargang 3

[p. 77]

H. Verdaasdonk
Het realisme van Arno Schmidt

Het werk van de nu 62-jarige Arno Schmidt stelt de lezers voor een soortgelijke taak als dat van Pound, Roussel, Joyce, Burroughs. Wve het - wat de bedoeling is - met plezier wil lezen, ziet zich gedwongen de heersende standaardliteratuuropvatting op allerlei punten prijs te geven. Deze standaardliteratuuropvatting wordt in het ‘literaire leven’ - literatuuronderwijs, literaire kritiek, uitgeversfondsen - zonder bedenken als de enig mogelijke, en derhalve: als de enig ‘juiste’, gepresenteerd. Iedere lezer heeft dan in meer of mindere mate te kampen met het probleem de standaardliteratuuropvatting te wijzigen, zodra men gekonfronteerd wordt met werk waarop veelgehanteerde aanduidingen als ‘uitstekend leesbaar’, ‘levensecht’, ‘werkelijk prima’ niet onmiddellijk van toepassing zijn.

De voorwaarde om een literaire tekst met enig genoegen te lezen, is dat men over een ‘leesmodel’ beschikt. Zo'n leesmodel - de term is van Arno Schmidt - stoelt op een literatuuropvatting en bevat richtlijnen voor een bepaald gebruik van de literaire tekst.

In dit stuk wilde ik een globaal leesmodel schetsen voor Schmidts laatste roman Abend mit Goldrand (Fischer, 1975). Daarbij baseer ik mij op de essays van Schmidt - deze bevatten een expliciete verwoording van zijn literatuuropvatting.

De literatuuropvatting

Elke vorm van literatuur wil realistisch zijn. Elke literatuuropvatting geeft bijgevolg een specifiek antwoord op de vraag hoe de realiteit in de literaire tekst moet worden afgebeeld. Ook Schmidt (‘Berechnungen’, 293) gaat het om een ‘konforme afbeelding van onze wereld door woorden’. Er is voor Schmidt geen sprake van dat de literaire tekst ‘de’ werkelijkheid direkt zou weergeven: zijn vorm van realisme zoekt hij in een adekwate en konforme afbeelding van bewustzijnsprocessen en van manieren waarop de werkelijkheid beleefd wordt (‘Berechnungen’, 284). Hiermee wil hij afstand nemen van de traditionele prozavormen waarvan de elementen nabootsingen zijn van kommunikatieve konventies (vgl. de briefroman). Schmidt zegt uitdrukkelijk de traditionele prozavormen niet als achterhaald te beschouwen.

Schmidt ontwikkelt zijn literatuuropvatting door de aard van drie bewustzijnsprocessen nader te bekijken; het vierde, de droom, wordt buiten beschouwing gelaten. Allereerst wordt het zich-iets-herinneren geanalyseerd, en daarna ons besef van het recente verleden (b.v. van de afgelopen dag). Beide processen zijn essentieel fragmentarisch: het zich-iets-herinneren begint met een aantal scherpe beelden (‘Fotos’) waaraan aanvullende beelden (‘Texte’) worden toegevoegd. Ons besef van het recente verleden heeft eveneens het karakter van een mozaïek, niet van een (epische) kontinuïteit.

De beschouwing over het zich-iets-herinneren brengt Schmidt tot de konklusie dat er onderscheid gemaakt moet worden tussen het soort beweging waarin fragmenten met elkaar worden verbonden (recht, roterend vanuit één punt, spiraal, lemniskaat); het tempo waarin de verbinding plaatsvindt (snel, verlangzamend); het aantal en de omvang van de teksteenheden - een snel verteltempo vereist volgens Schmidt, dat de lezer een groot aantal korte beelden geserveerd krijgt, bij een langzaam tempo ligt dit andersom. Tenslotte bepalen het soort beweging en het tempo de thematiek: reizen, de beschrijving van een klein gebied, van een verboden gebied, het leven na een katastrofe, enz.

Op de beschouwing over ons besef van het recente verleden baseert Schmidt de afwijzing van epische kontinuïteit. Elders (Nachrichten I, 7) maakt hij een verwant onderscheid tussen een fabel die uit handelingen bestaat en een fabel die door toestanden of denkwijzen wordt gevormd.

De twee andere bewustzijnsprocessen die Schmidt aangeeft zijn de droom en het ‘längere Gedankenspiel’ (LG). Alleen het LG, waar de ‘objektieve’ werkelijkheid gekonfronteerd wordt met een aktief gekreëerde ‘subjektieve’ werkelijkheid, krijgt een nadere analyse. Typen LG worden opgesteld door de verhouding tussen ‘objektieve’ en ‘subjektieve’ werkelijkheid na te gaan: de dagdroom, waarin het subjekt zichzelf een heldenrol laat spelen ter kompensatie van de frustrerende ‘objektieve’ werkelijkheid, bevat een kontrast tussen ‘objektieve’ en ‘subjektieve’ werkelijkheid, hun kwantitatieve verhouding is volgens Schmidt 3:1. Het tweede type LG is verbaal en bestaat uit gesprekken waarin iemand ‘de waarheid wordt gezegd’, waar dit in de ‘objektieve’ werkelijkheid niet kan. Er is hier parallellie tussen ‘objektieve’ en ‘subjektieve’ werkelijkheid en hun kwantitatieve verhouding is 2:1. Het derde type LG ontstaat wan-

[p. 78]

neer men een ‘subjektieve’ werkelijkheid ontwikkelt teneinde te kunnen overleven of gemakkelijker te kunnen sterven. Hier verdwijnt de ‘objektieve’ werkelijkheid deels achter de ‘subjektieve’ werkelijkheid en wordt door de laatste gegeneraliseerd of verdiept. De kwantitatieve verhouding is 1:2. Het vierde type LG, dat van het kind, acht Schmidt literair niet weer te geven.

Aan deze uiteenzetting zijn enige kriteria te ontlenen die volgens Schmidt het realistische karakter van literair proza bepalen. De kontinu gegeven fabel is onrealistisch: de gebeurtenissen moeten vanuit verschillende perspektieven (kunnen) worden waargenomen (Nachrichten II, 106, Triton, 233). De dialoogvorm van Schmidts essays kan in dit licht geïnterpreteerd worden (Nachrichten I, 144). De waarneembare werkelijkheid vormt de basis van de ‘subjektieve’ werkelijkheid waar het in het proza om te doen is. Deze stelling wordt op verschillende manieren uitgewerkt: Schmidt onderkent altijd een belangrijk autobiografisch aspekt aan literatuur - gebeurtenissen uit de jeugd van de schrijver, de plaats waar men leeft, de sociale omstandigheden, de persoonlijke psychologie bepalen de tekst (Nachrichten I, 12, 128, 184, 209; Nachrichten II, 68; Triton, 222, 229). Voorts moet de werkelijkheid in haar fysieke gedaante worden weergegeven, alsof zij waargenomen wordt (Nachrichten I, 11, 15, 49, 88). Het bedrijven van metafysika wordt afgewezen: het werk moet een scherpe, pessimistische kijk op de dingen presenteren (Nachrichten I, 112). Bij de auteurs van de Verlichting en de Romantiek waardeert Schmidt antigodsdienstigheid, politiek inzicht, anti-militarisme en hij kritiseert gebrek aan kennis van wiskunde en natuurwetenschappen (Nachrichten I, 81, 131; Nachrichten II, 13, 33, 73).

De schrijver schept weliswaar een ‘eigen wereld’ (Triton, 297), maar deze moet op de zojuist aangeduide punten met de ‘objektieve’ werkelijkheid verband houden. Beschrijvingen van reizen naar onbekende of niet bestaande gebieden kunnen daardoor uiterst realistisch genoemd worden. Dit laat Schmidt gelden voor Swifts Gulliver, Voltaires Candide, maar ook voor Schnabel, Wezel en zelfs voor Jules Verne. Het werk van Karl May schiet op de aangeduide punten volledig tekort, volgens Schmidt.

In zijn taalopvatting hecht Schmidt groot belang aan het afzonderlijke, geïsoleerde woord. Men kan dit illustratief voor zijn fragmentarisme vinden. Naar aanleiding van Finnegans Wake wordt aanbevolen de analyse van het boek te beginnen met de ontcijfering van de afzonderlijke woorden (Triton, 210). De stelling dat het werk van Karl May een epos van de homo-

[p. 79]

sexualiteit is wordt geadstrueerd door in de afzonderlijke woorden anale en fallische verwijzingen aan te geven (delettergreep ‘po’). In overeenstemming hiermee is dat Schmidt (Sitara, 146) stelt dat de woorden - beelden en hun namen - in ons brein volgens fonetische kriteria zijn opgeslagen - woordkombinaties worden bepaald door de fonetische struktuur van lettergrepen. Het onbewuste bepaalt de manier waarop het materiaal gerangschikt en gekozen wordt.

We staan, tenslotte, stil bij Schmidts lektuuropvatting. De lezer moet zich met het vertelde kunnen identificeren (‘Berechnungen’, 285). Is het werk effektief, dan kan de identifikatie twee vormen aannemen: men verliest zich in het vertelde - we krijgen er een nieuw leven bij - of men heeft de eigen ervaring intens in te zetten - onze voorraad aan ervaringen wordt opnieuw geordend (Nachrichten I, 30).

Deze ideeën zijn bekend. Opvallender is Schmidts stelling dat de lektuur van een tekst ondernomen wordt vanuit bepaalde vooronderstellingen ten aanzien van de tekst en dat de lezer in hoge mate aan deze vooronderstellingen vasthoudt, eventueel op grond van een bepaalde stemming, ook wanneer de tekst daartoe geen aanleiding geeft (Trition, 228). Deze vooronderstellingen maken het leesmodel uit. De lezer van Karl May hanteert, volgens Schmidt, vier leesmodellen tegelijk (Sitara, 154v.): het werk kan als avonturenverhaal gelezen worden, als expressie van Mays homosexualiteit, in relatie tot Mays autobiografie en als illustratie van een algemene these (‘Het goede overwint’). Al naargelang het leesmodel en de manier waarop het gehanteerd wordt, kan de waardering van Mays werk verschillend uitpakken - als verteller van avonturenverhalen is May armzalig, zijn fascinerende werking komt tot stand wanneer men het tweede leesmodel onbewust naast het andere aanwendt. Er is bij Schmidt geen plaats voor de opvatting dat de leeswijze door de tekst wordt bepaald.

Abend mit goldrand

Afgaande op de karakteristiek, ‘eine Märchen Posse’, die in de ondertitel van Abend mit Goldrand wordt gegeven, zouden we kunnen proberen een leesmodel te schetsen waarin het boek een humoristisch werk blijkt. Bij een dergelijk gebruik van Abend mit Goldrand zouden we een beroep kunnen doen op twee elementen van Schmidts literatuuropvatting - we richten ons op het afzonderlijke, geïsoleerde woord en op de veelheid van perspektieven. Daarmee proberen we één uit diverse mogelijke leesmodellen uit; er is geen sprake van dat we het boek ‘toetsen’ aan Schmidts eigen kriteria voor realisme. We gebruiken zijn literatuuropvatting alleen om bepaalde tekstuele elementen te selekteren en te interpreteren.

Dat we onze aandacht in eerste instantie richten op afzonderlijke woorden lijkt, alleen al gezien de omvang van Abend mit Goldrand rijkelijk futiel. Schmidts literatuuropvatting - zijn analyse van May en zijn uiteenzetting over Finnegans Wake (Triton, 278vv.) - geeft echter een hint welke (gedeeltes van) woorden in aanmerking komen om humoristisch geïnterpreteerd te worden: die welke skabreuze associaties toelaten. Van deze elementen (door Schmidt ‘etyms’ genoemd) neemt Schmidt aan dat ze bij May onbewust en bij Joyce bewust in de tekst zijn terechtgekomen. In het eerste geval is er sprake van onvrijwillige humor, in het tweede geval van een specifieke humoristische techniek, die woorden een ‘diepere’, anti-metafysische betekenis geeft. Belangrijk is dat zulke, door Joyce en Schmidt, bewust gehanteerde ‘etyms’ niet, zoals by May, direkt het onbewuste van de auteur representeren.

Humoristisch-skabreuze etyms treft men aan in:

Sie tanzt im Grase, ventre = à = terre, das F(h)ur'chen; zeigt gratis das Ebm Mass ihrer Änkel, das CrosskusFutchen, ('s iss doch bloss arg Klein & Ruppich!), ganz Arula Minor und Mösenbug (mal vida FKK)... (95)
Die Nacktigall von Mrwda, (a long and boney lass, den Mund voller fuck=lore,... (195)

Wanneer in passages met dit soort etyms andere tekstfragmenten worden ingevoegd, komt men er gauw toe de aangenomen leeswijze ook op deze fragmenten toe te passen. Dubbelzinnig worden dan regels als:

O thou pervading genius, given to man to trace the secrets of the dark abyss! Oh! lay the mountains bare, and wide display their hidden structure to the astonished view! thomson, ‘Autumn’ (125)

Het andere element van het gesuggereerde leesmodel is de veelheid van perspektieven. Het boek geeft, als bij een toneelstuk, aanduidingen van degene die spreekt, gevolgd door de weergave van wat er gezegd wordt:

olmers (sogleich): ‘Um der liebm Wahrheit will'n: an was denkn Wir? - Aber ehrlich: Eugen? -’ (83)

Zoals men ziet worden er ‘scène-aanwijzingen’ gegeven over de manier waarop en de intentie waarmee iemand iets zegt. De dialogen worden afgewisseld met beschrijvingen van plaatsen, uiterlijk, gebaren, enz. van personen. Er is geen kontinu vertelde handeling. Deze beschrijvingen bevatten weer ‘terzijdes’ van de verteller, kleine stukjes dialoog en monologue intérieur van de sprekende personen.

Abend mit Goldrand heeft tekstgedeelten waarin weinig of geen etyms zijn te lokaliseren. Ook daar word teen groot aantal tekstfragmenten ingeschoven, die soms het karakter van citaten, soms dat van een beschouwing van de verteller hebben. De lezer zal uiteraard, op grond van het leesmodel, analogieën willen trekken tussen de ‘hoofdtekst’ en de ingevoegde fragmenten. Om een indruk te geven van het sourt relaties dat kan worden gelegd, verwijzen we naar pagina 116vv., waar een gesprek over religie wordt weergegeven. Religie wordt psychoanalytisch geduid als het produkt van sexuele, onbewuste fantasieën. Geïnserteerd worden citaten over Tanchelm en de

[p. 80]

wonderdoener Elias Eller, waarin sprake is van de vermenging religie-sexualiteit. Deze citaten fungeren niet alleen als ‘illustraties’ bij de in het gesprek naar voren gebrachte stelling, maar ook als gevallen die de stelling bevestigen. Omgekeerd maakt destelling, geuit in het gesprek, de overeenkomst duidelijk tussen de twee verhalen uit verschillende bron. Het humoristische van het procédé is dat de stelling dat religie samenvalt met sexualiteit, die met ‘abstraktere’ argumenten valt te staven, hier ‘bevestigd’ wordt door twee groteske verhalen. Op dit punt hebben we ook emplooi voor Schmidts opvatting dat een veelvoudigheid van sprekers, van ‘bronnen’, realistisch werkt.

Wanneer het personage A&O (Alexander Ottokar Gläser) over het Hamburg van zijn jeugd vertelt (‘Vorausgeschickt muss werd'n, dass ‘mein’ Hamburg nichts mit der gängijen Vorstellung des Reisenden, oder der des hundertprozentijen Hambürgers, zu tun hat... 163) hebben de ingevoegde tekstfragmenten de bovengenoemde, illustrerende en ‘bevestigende’ status: het gaat om stadskaarten, plattegronden van huizen, enz. Tegelijk dient dit materiaal A&O om zijn bittersarkastische herinneringen beter te ordenen en te preciseren (173).

We kunnen, in overeenstemming met Schmidts literatuuropvatting, het leesmodel enigszins uitbreiden door A&O's uiteenzetting te lezen als het verhaal van Arno Schmidts eigen jeugd in Hamburg en nagaan welke elementen terugkeren in het ironische ‘Pharos, oder von der Macht der Dichter’, een jeugdwerk van Arno Schmidt da tin Abend mit Goldrand (183vv.) wordt voorgelezen.

Een tweede uitbreiding van het leesmodel kan verkregen worden door de passages zonder veel etyms, waar verslag wordt gedaan van de fysieke verrichtingen (wassen, aan- en uitkleden, zwemmen, enz.) en de erotische konversatie van de jonge meisjes ann‘ev’ en martina, teinterpreteren volgens desuggestie die in Abend mit Goldrand wordt gedaan (40). Taalgebruik waarin men zich van etyms bedient wordt in verband gebracht met het werk van Freud, de moderne literatuur en met de karakterisering van het individuele verleden; taalgebruik dat gedomineerd wordt door ‘Bild = Ruf = Gemische’ - en als zodanig kan de weergave van het uiterlijk en van de konversatie van de meisjes geïnterpreteerd worden - wordt in verband gebracht met het werk van Jung, mythen en sagen en met de karakterisering van ‘Eiszeit=Vorfahren’. Voor deze uitbreiding moet men ingaan op de verwijzingen naar personages uit erotische gedichten, romans, naar figuren en situaties uit Hieronymus Bosch' Tuin der lusten, enz. die vager en algemener worden gegeven dan de presentatie van ann‘ev’ en martina.

N.B. Schmidts werk is goed bereikbaar - behalve de biografie Fouqué, und Einige seiner Zeitgenossen (1958, uitverkocht) en de gigantische roman Zettels Traum (1970, de achtdelige Studienausgabe kost DM 248, -. De verhalenbundel Leviathan (1949) is een deeltje van de Bibliothek Suhrkamp. In de Fischer-Bücherei verschenen: de trilogie Brand's Haide (1951), Schwarze Spiegel (1951) en Aus dem Leben eines Fauns (1953), verder de romans Das steinerne Herz (1956, Die Gelehrtenrepublik (1957), Kaff auch Mare Crisium (1960), ende studie over Karl May: sitara und der Weg dorthin (1963). De overige pocketuitgaven bij Fischer zijn selekties: Seelandschaft mit Pocahontas bevat drie verhalen uit Rosen & Porree (1959), Sommermeteor 23 verhalen uit Trommler beim Zaten (1966), Orpheus vijf verhalen uit Kühe in Halbtrauer (1964).

Vier Fischer-pockets geven een keuze uit de dialoog-essays: Tina, oder Über die Unsterblichkeit, de twee delen Nachrichten von Büchern und Menschen presenteren beschouwingen over voornamelijk Duitse literatuur van de achttiende en negentiende eeuw. Deze beschouwingen komen uit Dya Na Sore (1958), Belphegor (1961) en Die Ritter vom Geist (1965). Nachrichtenaus dem Lebeneines Lords, tenslotte, brengt zes essays over Engelse en Amerikaanse literatuur uit Der Triton mit dem Sonnenschirm (1969).

Zeer belangrijke vertalingen maakte Schmidt van Poe (Waker Verlag, 1966vv.) en van Stanislaus Joyce: Meines Bruders Hüter en Dubliner Tagebuch. De twee laatste boeken werden door Suhrkamp uitgegeven. Bij zijn vertaling voegde Schmidt een groot aantal noten met verwijzing naar het werk van James Joyce.

Een opsomming van alles wat Schmidt heeft geschreven en van (bijna) alles wat er in Duitsland over hem is geschreven, geeft Hans- Michael Bock: Bibliografie Arno Schmidt 1949-1973 (Edition Text + Kritik, Boorberg Verlag, München). Deze uitgeverij brengt ook twee bundels met artikelen over Schmidt: aflevering 20 van het tijdschrift Text + Kritik en, geredigeerd door Jörg Drews en Hans-Michael Bock, Der Solipsist in der Heide (1974). Sedert 1972 verschijnt het tijdschrift Bargfelder Bote (Boorberg Verlag, vier nummers per jaar) dat geheel gewijd is aan het werk van Schmidt, dat wil hier zeggen: vooral aan de identifikatie van citaten en toespelingen in het werk. De nummers 3, 5-6, 9, 14 en 15 bevatten essays over respektievelijk ‘Caliban über Setebos’ (2x), Zettels Traum, ‘Schmidts Antike-Rezeption’ en ‘Proust bei Schmidt’. Men mag zich de twee instruktieve essays van H.L. Mulder over Arno Schmidt (Tirade 90/91 (1964) en 106 (1965)) niet laten ontgaan.

Wie een begin wil maken met de lektuur van Schmidts ‘kreatieve’ werk, zou er volgens mij goed aan doen ook achter Schmidts literatuuropvatting te komen. Men zou allereerst de ‘Berechnungen’ uit Rosen & Porree (Stahlberg Verlag) kunnen lezen waarin de basiselementen van Schmidts poëtika staan, dan uit Nachrichten von Büchern und Menschen I de essays over Wezel en Wieland, vervolgens de analyses van Finnegans Wake (Der Triton mit dem Sonnenschirm, Stahlberg Verlag), Sitara, und der Weg dorthin en tenslotte Zettels Traum, P. 910-917 waar een wat problematische stap wordt gedaan met de ‘Theorie der 4. Instant’, die we hier niet zullen bespreken.

Een - maar dit is nog subjektiever - goede manier om toegang te krijgen tot het verhalend proza is: beginnen met Leviathan (van het gelijknamige verhaal verscheen een geannoteerde vertaling door H.L. Mulder in 8 Duitse verhalen, De Bezige Bij, 1966), dan één deel van de trilogie, dan Kaff, auch Mare Crisium, dan van de verhalenbundels Rosen & Porree of Kühe in Halbtrauer (beide: Stahlberg Verlag) en tenslotte Die Schule der Atheisten (1972) of Abend mit Goldrand (beide romans: Fischer). Voor de lektuur van Zettels Traum (Fischer) moet men in ieder geval Schmidts Poe-vertalingen hebben gelezen.

[p. 81]