De Revisor. Jaargang 3

[p. 67]

Roswitha Wiegmann
De literaire methode van Christa Wolf
Een voorbeeld van DDR-literatuur

Sedert het begin van de jaren '70 is de belangstelling voor DDR-literatuur in West-Europa, met name in West-Duitsland, sterk gegroeid. Veel boeken van DDR-schrijvers verschijnen ongeveer gelijktijdig in beide Duitse staten en de literatuurkritici uit de BRD bespreken deze werken met een zelfde intensiteit als produkten uit eigen land. Ze wekken daarbij de laatste tijd vaak de indruk dat er in de DDR eindelijk een nieuwe, ongeremd kritische generatie van schrijvers aan het woord is, die men blijkbaar niet meer de mond kan snoeren. Dit soort ‘lof’ kreeg b.v. Ulrich Plenzdorfs vertellingen toneelstuk ‘Die neuen Leiden des jungen W.’ (1971) - in Nederlandse vertaling verschenen bij Meulenhoff als ‘Het nieuwe lijden van de jonge W.’ -, en ook aan de nieuwste vertelling van Volker Braun (‘Unvollendete Geschichte’, 1975) en aan diens beschouwingen over kultuurpolitiek en literatuurtheorie (‘Es genügt nicht die einfache Wahrheit’, 1975) kende men soortgelijke betekenis toe, evenals aan de roman van Irmtraud Morgner (‘Leben und Abenteuer der Trobadora Beatriz’, 1974).

Met deze waardering tracht men in feite duidelijk te maken dat bepaalde tegenstellingen binnen de literaire wereld van het ‘andere Duitsland’ blijkbaar onoplosbaar zijn. Terwijl men vroeger de afzonderlijke werken onderzocht op eventueel aanwezige oppositionele elementen, speelt men nu het optreden van jonge schrijvers met nieuwe onderwerpen uit tegen de oudere generatie en tegen de bekende thema's.

Nu wordt er in de DDR zelf over thema, inhoud en stijl van een literair werk vaak zo hevig gedebatteerd, dat in het buitenland gemakkelijk de indruk kan ontstaan, als zou het hier inderdaad om onverzoenlijke tegenstellingen gaan. De diskussies rond Erwin Strittmatters ‘Ole Bienkopp’ (1963), Christa Wolfs ‘Nachdenken über Christa T.’ (1968) - in Nederlandse vertaling verschenen bij De Boer, Bussum, als ‘Nadenken over Christa T.’ - en Ulrich Plenzdorfs ‘Die neuen Leiden...’ zijn tot in Nederland doorgedrongen, en toch zijn dit slechts voorbeelden, slechts enkele van de vele diskussies die voortvloeien uit een in Nederland nauwelijks denkbare betrokkenheid bij de kunst. Boeken, films, toneel- en t.v.-spelen, maar ook werken van de beeldende kunst worden massaal verspreid en bereiken zeker niet alleen de kring van intellectuelen (waarbij de aard van het onderwerp natuurlijk een grote rol speelt). Reacties komen zowel uit privé-discussies als uit openbare discussies op scholen, in de pers en in bedrijven. Door deze zo totaal andere werkingsmogelijkheden is het verklaarbaar dat men de discussie over de bruikbaarheid van een of andere kunstopvatting niet voert om de kunst bepaalde regels op te leggen, maar dat men er juist naar streeft haar een zo groot mogelijke invloed te geven op maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Dit neemt overigens niet weg dat ook in de DDR vaak schematisch en onwetend met kunst wordt omgesprongen.

Tot een generatieconflict over de kritische intentie, de openheid en eerlijkheid in de behandeling van onopgeloste en nieuw opduikende maatschappelijke problemen is het bij de DDR-schrijvers nooit gekomen. Je kunt stellen dat er in de DDR-literatuur tot nu toe drie schrijversgeneraties zijn geweest en elk van deze drie generaties heeft in de drie periodes van de literaire ontwikkeling belangrijke werken geproduceerd die zich weliswaar thematisch en stilistisch van elkaar onderscheiden, maar niet in zeggingskracht.

De eerste en oudste generatie die gevormd wordt door auteurs die al voor 1945, vooral in de emigratie schreven (B. Brecht, J.R. Becher, F. Wolf, A. Zweig, A. Seghers) is niet meer zo sterk vertegenwoordigd. Anna Seghers is eigenlijk de enige die ook de nieuwste literaire ontwikkeling nog impulsen kan geven, zoals ze dat b.v. deed met haar laatste verhalenbundel ‘Sonderbare Begegnungen’ (1973). Op de eerste fase van de DDR-literatuur, die men kan weergeven met het begrip ‘afscheid’ van het fascistische en nationalistische verleden (ongeveer van 1945 tot 1955), heeft zij met haar roman ‘Die Toten bleiben jung’ (1949) een belangrijk stempel gedrukt. En voor de tweede periode, waarin vooral het thema van de bewuste ‘aankomst’ (Ankunft) van het individu in het socialisme, zijn principiële keuze voor de DDR centraal staat, was haar roman ‘Die Entscheidung’ (1959) kenmerkend. De derde fase, die omstreeks 1965 inzette, kan men karakteriseren als de uitbeelding van de ‘beproeving’ (Bewährung) van het individu in de nieuwe socialistische samenleving. Rond 1970 vond hier een zekere accentverschuiving plaats; sindsdien is men zich namelijk steeds meer bezig gaan houden met de vraag, in hoeverre de bestaande levensomstandigheden aan de verlangens van het socialistische individu voldoen. Overigens is deze indeling in fasen zeer grof

[p. 68]

en schematisch, de thema's ‘afscheid’ en ‘aankomst’ komen natuurlijk ook nu nog voor en soms treft men alle drie in één werk aan.

Tot de tweede generatie van DDR-schrijvers behoren de auteurs die pas na 1945 hun debuut maakten. Namen als Günter de Bruyn, Karl-Heinz Jakobs, Hermann Kant, Günter Kunert, Erik Neutsch, Brigitte Reimann, Rolf Schneider en Christa Wolf, allen tussen de 40 en 50 jaar, moeten in dit verband zeker genoemd worden. Zowel voor de tweede als voor de derde fase van de DDR-literatuur zijn de boeken van deze nogal heterogene groep toonaangevend geweest. Zo luidt b.v. de roman ‘Spur der Steine’ (1964) van Erik Neutsch de overgang in van ‘aankomst’ naar ‘beproeving’ en Christa Wolfs ‘Nachdenken über Christa T.’ is het eerste werk dat de kwaliteit van de maatschappelijke orde zeer beslist afmeet aan de mogelijkheid tot zelfverwezenlijking van het individu.

Het tot nu toe verschenen werk van laatstgenoemde schrijfster is bijzonder geschikt om continuïteit en vernieuwing in de literatuur van de DDR aan te tonen.

De nu 47-jarige Christa Wolf, dochter van een koopman, bracht haar jeugd door in Landsberg (een klein stadje in het huidige Polen), dat ze in verband met de bevrijding in 1945 met haar ouders verliet. Ze stond als kind, volgens eigen zeggen, vrij sterk onder invloed van de fascistische propaganda. Na '45 studeerde ze germanistiek in Jena en Leipzig, werkte daarna als redactrice, zowel bij een krant als bij een uitgeverij en is tegenwoordig full-time schrijfster. Ze woont met haar man, de letterkundige Gerhard Wolf, en twee dochters in Kleinmachnow bij Berlijn. Tot nu toe zijn haar belangrijkste werken: twee romans - ‘Der geteute Himmel’ (1963) en ‘Nachdenken über Christa T.’ (1968) -, een aantal vertellingen - waaronder ‘Moskauer Novelle’ (1961), ‘Juninachmittag’ (1968) en de verhalenbundel ‘Unter den Linden’ (1975) -, een bundel essays - ‘Lesen und Schreiben’ (1972) - en drie draaiboeken. Een nieuwe roman - ‘Kindheitsmuster’ - zal nog dit jaar verschijnen. Haar werken worden inde DDR door Aufbau-Verlag en in de BRD door Luchterhand uitgegeven.

Op ongeveer 30-jarige leeftijd schreef Christa Wolf haar eerste werk, ‘Moskauer Novelle’. Dit verhaal dient alleen maar vermeld omdat de schrijfster hier voor de eerste en laatste keer objectief en gesloten vertelt en omdat deze verteltrant gepaard gaat met de uiterst moralistische schets van een jonge socialiste. Een jonge vrouw uit de DDR raakt in Moskou verliefd op een Sowjet-burger die ze nog uit de bezettingstijd kent en die mede door haar schuld toen een ernstig letsel opliep, maar tot een liefdesverhouding laat zij het - plichtsgetrouw als ze is - niet komen. 13 jaar later, in 1974, vond Christa Wolf dit beginnelingswerk pijnlijk en noemde ze het ‘traktaatachtig’.

Het tweede werk van de schrijfster, de roman ‘Der geteilte Himmel’, verscheen nog geen twee jaar later en werd een van de beste boeken van de ‘aankomst’-literatuur. Het raakt namelijk de kern van het levensgevoel van de jonge generatie die in de DDR is opgegroeid en Duitsland niet meer als een groot nationaal geheel ziet, maar voelt dat ze deel uitmaakt van een nieuwe gemeenschap. De hoofdpersoon van deze roman is Rita Seidel. Ze studeert aan een pedagogische academie en is aan de verhoudingen binnen de DDR gewend geraakt zonder daar veel over na te denken. De belangrijkste gebeurtenis in haar leven wordt tegen het einde van de vijftiger jaren haar liefde voor Manfred Herrfurth, een zeer intelligent, sceptisch en ongeduldig chemicus. Hij werkt met een collectief aan een uitvinding, waarbij sabotage wordt gepleegd. Als de partij de onschuldige Manfred niet onmiddellijk vertrouwt, gaat hij teleurgesteld naar West-Berlijn, waar hij weliswaar geen beter leven, maar wel individueler onderzoeksmogelijkheden hoopt te vinden. In feite begrijpt hij niet waarom Rita hem niet volgt, respectievelijk na een kort bezoek in West-Berlijn weer teruggaat (de handeling vindt plaats vóór de bouw van de muur). Rita voelt zich, in tegenstelling tot Manfred, zeer nauw verbonden met haar studie en met het bedrijf waar ze werkt. Ze wordt daar betrokken in felle discussies over oneerlijkheid, huichelarij en bedrog en ze begrijpt dat je meer geduld en menselijke inzet moet tonen dan Manfred als je aan bepaalde misstanden en aan het dogmatisme een einde wilt maken. Na het teleurstellende bezoek aan de gevluchte Manfred doet Rita een poging tot zelfmoord. Ze wordt gered en pas in het ziekenhuis wordt ze er zich van bewust dat ze in déze gemeenschap een vaste plaats heeft, een plaats die haar verloren liefde weliswaar niet kan vergoeden maar haar verdere leven wel zinvol kan maken. Pas met dit inzicht voltrekt zich haar hoogstpersoonlijke ‘aankomst’ in het socialisme.

De opbouw van deze roman is retrospectief, d.w.z. de lezer wordt eerst met de in het ziekenhuis liggende Rita geconfronteerd. Daarna wordt het gebeuren door middel van verschillende points of view langzaam onthuld: door een objectieve verteller, door overpeinzingen van Rita zelf en door gesprekken met derden wordt de lezer van het voorafgaande op de hoogte gebracht. Deze nogal ingewikkelde manier van vertellen dwingt de lezer het hele gebeuren nog een keer mee te maken en Rita's motieven tegen elkaar af te wegen. De schrijfster verbergt daarbij haar sympathie voor Rita geenszins, in feite wil ze dat de lezer gelijke conclusies trekt als zij zelf. Doordat je echter eerst met de crisis van de hoofdpersoon wordt geconfronteerd, krijg je de gelegenheid om samen met de schrijfster naar een uitweg te zoeken. Hier treffen we al elementen aan van datgene wat we de ‘literaire methode’ van Christa Wolf zouden kunnen noemen: ze wil de lezer dwingen gelijke geestelijk-morele ervaringen op te doen als zij zelf opgedaan heeft.

Volledig uitgewerkt is deze methode voor het eerst in haar tweede roman ‘Nachdenken über Christa T.’. Alleen al de titel maakt duidelijk dat hier niet zo maar verteld wordt, maar dat we te maken hebben met overpeinzingen over een persoon, die ons waarschijnlijk zullen dwingen een eigen standpunt tegenover die persoon in te nemen. Het gaat om een roman waarvan je de essentie niet kunt weergeven door te vertellen wat er ‘ge-

[p. 69]

beurt’. Toch eerst enkele aanknopingspunten: Christa T. is op ongeveer 40-jarige leeftijd aan leukemie gestorven. Een ikvertelster, de vriendin van de overledene, denkt over deze te vroege dood na en onthult daarbij het verleden van de hoofdpersoon.

In 1945 is Christa T. ongeveer 15 jaar en leert ze langzaam anders te gaan denken. Ze studeert germanistiek, wordt lerares, trouwt met een dierenarts, wordt huisvrouw en krijgt drie kinderen, bouwt in een dorp in het noorden van de DDR een idyllisch huis en weet toch constant dat ze eigenlijk zou moeten schrijven. Maar ze komt nooit verder dan ontwerpen, niets wordt voltooid, tot aan haar dood toe. Een vrouw dus die er niet in geslaagd is zich volledig te ontplooien. Een relatief vaak voorkomend lot, afgezien van de vroege dood. Waarom wordt de ik-vertelster hierdoor zo gefascineerd? Ze zegt al meteen in het begin met nadruk dat niet Christa T. óns (hier wordt de lezer erbij betrokken), maar eigenlijk wij háár nodig zouden hebben. Natuurlijk is de vertelster niet identiek aan Christa Wolf, toch is het principieel juist haar als spreekbuis van de schrijfster te zien. Deze heeft de figuur Christa T. gecreëerd in een tijd (het midden van de zestiger jaren) waarin de DDR-literatuur over het algemeen door totaal andere personen werd bevolkt. De keuze ging in die tijd namelijk in hoofdzaak uit naar de ‘planners en bestuurders’ van de maatschappij, de belangrijke, succesvolle mensen in leidinggevende posities. ‘Spur der Steine’ van E. Neutsch of ‘Die Aula’ van H. Kant bijv. hebben het typische personeelsbestand uit die jaren: bedrijfsleiders, partijfunctionarissen, ingenieurs, journalisten, ministers, voortreffelijke arbeiders, en vrouwen die beroep en gezin uitstekend weten te combineren. Christa T. is een opvallende tegenfiguur: ze heeft geen belangrijke maatschappelijke positie, ze verovert niets, ze heeft geen succes. Zij - en meer nog de ik-vertelster - keurt het hebben van invloed en succes ook helemaal niet goed. Eigenlijk wil Christa T. ‘alleen maar mens zijn’. Dus wordt ze tenslotte nog liever huisvrouw en moeder dan lerares of redactrice. Ze is bovendien in staat mensen met een verstard, conventioneel gedrag sterk in de war te brengen en ze kan ongeremd zichzelf zijn - als jong meisje bijv. stootte ze op straat heel speciale trompetgeluiden uit en als getrouwde vrouw met twee kinderen stortte ze zich op het moment dat haar huwelijk eentonig dreigde te worden hals over kop in een liefdesaffaire.

Christa Wolf maakt van Christa T. een soort voorbeeld, een tegen-ideaal. Ik vind dit aan de ene kant een uitdagende en creatieve kijk op de maatschappelijke situatie van de jaren zestig, toen de gerichtheid op de grote wetenschappelijke en technische veranderingen de moeilijke morele vragen over de nieuwe manier van leven op de achtergrond dreigde te schuiven. Maar de keuze van de schrijfster voor Christa T. heeft ook een problematische kant die vaak over het hoofd wordt gezien. De vertelster bewondert in Christa T. een persoon die, omdat zij niet tevreden is met een gedeeltelijke ontplooiing van haar individuele mogelijkheden en krachten (want ook in de kunst



komt ze niet verder), zich liever helemaal niet gericht ontplooit. In zoverre verdedigt Christa Wolf in haar roman de twijfelachtige stelling dat de waarlijk menselijke kwaliteit juist schuilt in het zichzelf-niet-verwezenlijken. Van problematische maatschappelijke ontwikkelingen als carrière-zucht, jacht naar succes enz. heeft Christa T. immers helemaal niet zo veel last; waar ze vooral onder lijdt is het feit dat ze haar literaire ambities niet kan verwezenlijken. Op de literatuur had ze al haar hoop gevestigd, omdat de kunst tot op heden het enige gebied is waar het individu zich volledig kan ontplooien. Het hebben van een beroep daarentegen belemmert je om volledig mens te zijn. Deze problematiek hangt samen met de historisch ontstane arbeidsverdeling, een structuur die ook het socialisme nog niet op kan heffen. Bij Christa Wolf echter lijkt het, of het al dan niet berusten in de noodzakelijke eenzijdigheid van het individu (voor de DDR een van de objectief onoplosbare problemen) slechts afhangt van het doen en laten van de mensen zelf. De DDR-letterkundige H. Kaufmann heeft dit als volgt samengevat: ‘De actuele polemiek tegen succesjagerij en meeloperij brengt Christa Wolf ertoe, de - voor ieder individu noodzakelijkerwijs beperkte - praktijk principieel af te wijzen; zij zoekt de menselijkheid juist niet in de praktijk maar in het zichzelf niet-verwezenlijken.’

In deze roman brengt de schrijfster haar literaire principes, die ze in haar essays ook theoretisch heeft ontwikkeld, volledig in praktijk. Het is haar bedoeling, de eerlijke, echte subjectiviteit van de schrijver als het ware als vierde dimensie in het moderne proza te integreren. De ‘epische mededeling’ wordt zo een ‘met-elkaar-delen’ van schrijver en lezer. En wat er medegedeeld wordt is een door de schrijver zelf gevoelde schok, een crisis die hij zo belangrijk vindt dat hij wil dat de lezer deze ook doormaakt. In ‘Nachdenken über Christa T.’ wordt de vierde

[p. 70]

dimensie ontwikkeld door het medium van de vertelster, want de essentie van het boek bestaat niet uit de levensloop van Christa T., maar uit de manier waarop de ik-vertelster haar beoordeelt. Christa Wolf zelf spreekt hier over ‘katharsis’, want zij wil immers bij de lezer een loutering van de gevoelens bereiken door middel van een crisis. De crisis in ‘Christa T.’ draait dus om het probleem van de zelfverwezenlijking in het socialisme, een probleem dat opgelost wordt door een zeer besliste keuze voor de niet-verwezenlijking als zijnde een menselijker variant.

Over de omstandigheden waaronder carrière-zucht, oneerlijkheid en kritiekloze aanpassing ontstaan valt in de roman niets meer te lezen. In de overpeinzingen over Christa T. worden maatschappelijke oorzaken bijna volledig buiten beschouwing gelaten, er wordt uitgegaan van een subjectieve beslissingsvrijheid van het individu (voor of tegen fatsoen), die juist in het geval van de zelfverwezenlijking niet bestaat. En het is ook zeer de vraag of een verteltrant waarbij de morele crisis centraal staat, de maatschappelijke oorzaken daarvan zou kunnen blootleggen. Christa Wolfs laatste verhalenbundel ‘Unter den Linden’ bevestigt dit vermoeden indirect. Hier wordt het principe van de katharsis namelijk aangewend om zuiver individuele beslissingen onder omstandigheden waarin onafhankelijk gedrag wel mogelijk is, kritisch onder de loep te nemen.

Het titelverhaal, volgens de ondertitel één van de drie ‘unwahrscheinliche Geschichten’, is een droom. De motieven (evenals die van de andere vertellingen) zijn via Ingeborg Bachmann ontleend aan de Romantiek, respectievelijk aan E.T.A. Hoffmann. Een ongeveer 40-jarige vrouw vertelt aan een door haar beminde man wat voor fantastische dingen ze onlangs in een droom allemaal beleefde in de beroemde Berlijnse laan ‘Unter den Linden’, o.a. een wandeling met een gouden vis en een gesprek met een onzichtbaar meisje. De lezer wordt onmiddellijk in deze intieme vertelsfeer betrokken en merkt dat de vrouw die de droom vertelt teleurgesteld is. Mensen van haar generatie, vrienden van wie ze veel verwachtte, in het bijzonder mannen, zijn gemakzuchtig geworden, hebben carrière gemaakt en daarvoor de prijs van de aanpassing betaald. Dit wordt vooral duidelijk door hun gedrag in liefdes relaties. Ook de geliefde van de vertelster is angstig en vreest zich in de liefde te zullen verliezen. De droomster voelt zich hiermee ook zelf al besmet en maakt een crisis door; ze vraagt zich af of het leven op deze manier nog zin heeft. Maar ze ontmoet ook openhartige, niet aangepaste, voornamelijk jonge mensen en krijgt tenslotte weer hoop zich aan de conventies te kunnen onttrekken en een volwaardig leven te kunnen leiden.

Hier wordt dus concreet ingegaan op de problematiek van aanpassing en carrière-zucht, die voor het individu in de DDR een bedreiging vormen. Door de katharsis wordt de lezer van ‘Unter den Linden’ gedwongen deze gevaren onder ogen te zien en vervolgens wordt hem geadviseerd zich door dit alles niet klein te laten krijgen. In fantastische vorm duikt hier het bekende thema van Christa Wolfweer op, namelijk zinvolle integratie in de maatschappij na het verliezen van de naïveteit door middel van een crisis.

Dit geldt ook voor de vertelling ‘Selbstversuch’, de derde uit de bundel. Een vrouwelijke geleerde in een utopische toekomst vertelt over een test waarin ze zich in een man laat veránderen. De vrouw doet het experiment vooral omdat ze haar chef (die ze heimelijk bemint) wil bewijzen dat ze net zo veel waard is als een man. Tijdens de proef ontdekt ze echter dat de man in het algemeen en haar chef in het bijzonder zijn verstandelijkheid en zijn wetenschappelijke superioriteit heeft moeten bekopen met het onvermogen om van iemand te houden. Ze breekt dan het experiment af en laat zich weer terugveranderen in een vrouw omdat ze zich van het belang van gevoelens bewust geworden is.

Ook hier, in de vorm van een utopie, wijst de schrijfster op het problematische van bepaalde maatschappelijke normen en roept ze op tot verzet: ook in het socialisme worden gedragsregels en waarden nog door de man bepaald. En evenals in het titelverhaal is het principe van de katharsis volkomen duidelijk, want natuurlijk wil de schrijfster dat ook de lezer de crisis van de vrouwelijke geleerde doormaakt en dat hij haar besluit goedkeurt.

Voor stof en problemen van deze aard, voor kritiek op subjectieve normen die hetzij door individuele hetzij door gemeenschappelijke inspanning gewijzigd kunnen worden, is de schrijftrant van Christa Wolf blijkbaar bijzonder geschikt. Of haar literaire methode zich er ook toe leent om er objectieve achtergronden voor bepaalde gedragsvormen bij te betrekken zal haar komende werk nog moeten bewijzen.

Overigens staat Christa Wolf met haar verteltrant binnen haar eigen generatie niet alleen. De principes van schrijvers als Günter de Bruyn, Günter Kunert en Brigitte Reimann tonen nauwe verwantschap met die van haar.

Om bij de jongste, derde generatie al van een Christa Wolftraditie te spreken zou overdreven zijn, maar zeker is dat de werken van de jongeren hun zeggingskracht mede te danken hebben aan de rigoreuze morele eisen die Christa Wolf aan haar figuren stelt. De manier waarop bijv. Ulrich Plenzdorf de subjectiviteit van een leerling in ‘Die neuen Leiden...’ centraal stelt, zonder daarbij expliciet aan te geven welke concrete oorzaken diens ‘lijden’ heeft is een voortzetting van de methode van deze schrijfster. En bij de jonge Klaus Schlesinger (‘Michael’, 1973, en ‘Alte Filme’, 1975) is zelfs het principe van de katharsis terug te vinden. Volker Braun heeft in zijn werk altijd al veel sterker dan Christa Wolf de maatschappelijke praktijk betrokken, maar wat betreft kritiek op verschijnselen als meeloperij of het anoniem worden van de staatsmacht vertonen zijn laatste publicaties duidelijk overeenkomst met de vertellingen uit ‘Unter den Linden’.

Deze doorgaande lijn bewijst dat de veronderstelling, als zou er bij de DDR-auteurs een generatieconflict bestaan, zeker niet het resultaat is van een zakelijke benadering.