De Revisor. Jaargang 3

[p. 37]

Jan Christ
Eigen achtergronden

Jan Christ is in 1934 in de Mark Brandenburg geboren. In 1957 kwam hij, na in de DDR enige tijd boekhandelaar te zijn geweest, naar de Bondsrepubliek, waar hij in Göttingen afstudeerde in de pedagogie. Twaalf jaar lang was hij werkzaam in het onderwijs, dit jaar verscheen zijn debuut Asphaltgründe (Rowohlt, das neue Buch). Uit deze verhalenbundel publiceren wij de vertaling van ‘Das Hofleben eines Hannes W’, ingeleid door Christs uitvoerige antwoord op onze enquête.

Het recipiëren en beoordelen van literatuur is voor mij een moeilijk iets geworden sinds ik zelf probeer literatuur te maken. In de fase waarin ik nu verkeer, ben ik volop bezig een uitdrukking te vinden voor wat mij zelf bezighoudt. Ik lees momenteel alleen teksten die als materiaal voor mijn werk dienen, en houd me alleen door recensies in toonaangevende tijdschriften, zoals ‘Die Zeit’ op de hoogte van wat er zoal gebeurt. Wat ik wel op de voet volg, ook qua tekst, is wat het Duitse toneel doet, want ik ga zeer binnenkort toneel schrijven. Het is moeilijk te zeggen wat ik van de literatuur van de laatste jaren niet zou willen missen; het is niet gemakkelijk om in de BRD grote vertellende literatuur te vinden. Tegen het eind van de jaren zestig is er een poging gedaan de verschillende sociale sferen te ‘ontsluiten’, ik denk aan toneelschrijvers als Sperr, Fassbinder en Kroetz, ik geloof dat deze voor een gedeelte in dialect geschreven werken het beste zijn dat er is geweest - totdat de ideologie ze heeft ingehaald, bijvoorbeeld bij Kroetz. Deze schrijvers hebben natuurlijk aanknopingspunten met veel belangrijker voorgangers uit de tijd van de Republiek van Weimar, zoals Fleisser en Horvath, maar hun stukken hebben toch veel ‘realiteit’ door de idiomatische context waarin ze staan. Ik vind toch dat dié literatuur in het Duitsland van na de oorlog de beste is - en daarbij denk ik vooral aan Grass en Böll - die in een idiomatische en lokale context geplaatst kan worden. De meest eigen en juiste literatuur, het overtuigendst in wat ze te zeggen had, is een provinciale literatuur geweest - provinciaal in de geografische, niet in de waarderende betekenis van het woord. Men moet nadenken over zijn eigen ‘provincie’.

U vraagt naar een literaire ontwikkeling in de laatste jaren. Zo baanbrekend als in de eerste decennia van deze eeuw is er geen literaire ontwikkeling geweest. Wel zijn er, als je de DDR, Oostenrijk en Zwitserland erbij betrekt - en dat moet mijns inziens -, heel interessante verschillen. De DDR-schrijvers hebben het natuurlijk niet klaargespeeld een kwalitatieve getuigenis van hun maatschappelijke werkelijkheid af te leggen omdat deze opgelegd, politiek voorgeschreven is, die hele schizofrene toestand was alleen met humoristische middelen of met kafkaëske vormen onder woorden te brengen geweest; voor een deel, en dat ook pas sinds kort, hebben sommige DDR-schrijvers de ‘privé-weg’ gekozen en opmerkelijke, als handwerk opmerkelijke werken afgeleverd, zoals men daar over het algemeen toch probeert uit te wijken in het ‘handwerk’, de degelijke vorm. Men vertelt er meer in overeenstemming met de vereiste vorm, vormbewuster en traditioneel. Trouwens, ik vind toch dat men in de DDR een niet bij de eigen tijd passende, onechte opvatting van de klassieken en wat ‘klassiek’ is heeft. Het grote boek van de werkelijkheid van de DDR is niet geschreven, kan waarschijnlijk ook alleen maar in het geheim geschreven worden. - Zwitserland, met z'n moralisten, waarbij ik denk aan Frisch en Dürrenmatt, is wat stiller geworden, men heeft zich akkoord verklaard met de toestand zoals deze is, deze Zwitsers hebben overigens voor mij nooit iets van betekenis over onze situatie gezegd. - Zeer interessant zijn de Oostenrijkers, die op enkelen na, ik denk aan Bernhard, emigranten zijn geworden. Poëzie is in de laatste jaren alleen door Oostenrijkers gemaakt. De macht over de taal, de taalcreativiteit en de fantasie van de Oostenrijkers is aanzienlijk, bijna verleidelijk als je de specifieke motieven van de Oostenrijkers, hun zelfmedelijden, hun romanticisme, hun werkelijkheidsdialectiek, hun metafoorgebruik niet kent. Maar wat bijvoorbeeld een Thomas Bernhard aan dramatische inventiviteit en ‘welsprekendheid’ presteert, dat heeft in de Bondsrepubliek zijns gelijke niet.

De belangrijkste ontwikkeling van de laatste tijd is geen lite-

[p. 38]

raire geweest, maar een anti-literaire: politicologie, sociologie en psychologie zijn zo veel gebieden gaan bestrijken die vroeger nog onderwerp van de literatuur waren, dat de literatuur hoe langer hoe meer ingekrompen is tot het persoonlijke, tot de persoon die schrijft. Men kan deze ontwikkeling toejuichen omdat ze degeen die schrijft tot een enorme zelfdiscipline verplicht: hij moet zich, als hij nog van belang wil blijven, ‘ont-privatiseren’. Zijn ‘leven’ is pas weer interessant en belangrijk en interpreteerbaar, literair dus, als het zo geschilderd wordt alsof het totaal onbelangrijk is, voor niemand van enige betekenis, niet bestaand om iets of iemand te bewijzen, alleen daardoor heeft het een kans, nieuwe gebieden van vrijheid, van menselijke sensibiliteit te ontdekken. Deze dialectiek van subject en anonimiteit is een van onze taken, momenteel ook de mijne.

Ik ben lange tijd leraar geweest en heb in een systeem van relaties en verbanden verkeerd dat me nu hindert. Deze demontage van pedagogische waarden en culturele verbanden is belangrijk. Ik weet wel dat ik mij nooit geheel van mijn klasse, de burgerlijke middenstand wat het cultureel niveau betreft, zal kunnen losmaken, maar ik moet een vrijheid kunnen bereiken om deze relatie tot mijn klasse te kunnen beschrijven, en dat kan ik alleen maar als ik nieuwe maatstaven vind. In de eerste plaats moet ik die in mijn persoonlijke geschiedenis vinden waar ze vroeg bedolven werden juist omdat mijn ontwikkeling in een conventionele richting werd gestuurd. Het beschrijven van kindertijd en de waarden van die tijd is voor mij altijd een ontdekken van heel andere gevoelens, gevoeligheden en instellingen, die afweken van die van de familie, de klasse - en die bedolven en nimmer uitgesproken innerlijkheden te beschrijven, betekent ook een taal veroveren, de eigen,verloren gegane. Kindertijd en puberteit zijn voor mij dus revolutionaire factoren, die zich wel individueel voordoen, maar in hun oorspronkelijke staat - waarin ze hersteld kunnen worden - absoluut waren, in elk geval de kans hadden absoluut te zijn en dit nodig hadden om stand te houden in de eenzaamheid tegenover diegenen die niet eenzaam waren, die ‘relaties’ hadden en maatstaven om te kunnen oordelen. Dit zoeken naar de kindertijd heeft bij mij nog een andere kant: toen ik kind was ben ik bijna taai-loos opgegroeid, men heeft verzuimd mij de taal bij te brengen (dat lag ook aan de oorlog), als half-wees ben ik grootgeworden in omstandigheden die mijn taalgebruik in geen enkel opzicht stimuleerden, dat is pas veel later gekomen. Vandaar ook dat ik pas als veertigjarige begonnen ben met schrijven, zo lang heeft het geduurd dat ik me van bepaalde invloeden heb losgemaakt, maar het probleem blijft bestaan.

Ik heb drie systemen leren kennen: een beetje nog de nazi-tijd, de DDR en de BRD. Ik heb ook eens gehoopt dat er een universele menselijke bestaansvorm zou zijn die politiek gedefinieerd zou kunnen worden. Ik denk aan de jonge Marx. In onze zogeheten laatkapitalistische situatie zou 't het socialisme moeten zijn. Ik ben in mijn wijze van denken dialecticus, ik zie de geschiedenis als een proces dat thetisch en antithetisch verloopt, maar ik zie geen algehele vooruitgang, in elk geval niet systematisch, alleen misschien op gebieden die binnen mijn geringe reikwijdte liggen. Ik kan me dus gemeenschappen, bedrijven etcetera voorstellen, waar mensen door hun persoonlijke problemen de baas te worden, door ze te definiëren en ze op te lossen, methodologisch een zekere economisering, ook automatisering bereiken die hen vrij maakt voor culturele prestaties, voorbeelden: de kloosters van de middeleeuwen, maar ook de communes in het China van Mao. Maar is dat vooruitgang voor de gehele geschiedenis, voor de mensheid? Dat kan heel snel verloren raken, met iedere volgende generatie ophouden en is dan alleen nog maar abstract, formeel bestaand, en kan niet verder overgedragen worden. Het ‘poëtische’ kan daarbij zelfs reactionair werken omdat het vooruitloopt op ontwikkelingen, deze veel verder definieert als zouden ze al bereikt zijn, vandaar resignatie, stagnatie, wanhoop van de realist. Het ‘poëtische’ is een inflatie van wensen en behoeften als het zichzelf politiek opvat. Kan het dat bereiken? Ook het model van ‘literatuur als surrogaat’ is zeer dubieus. Alle heldenliteratuur, ik denk aan het socialistisch realisme, is onecht, is leugen, omdat de mens niet afbeeldbaar is in literatuur, dat zijn allemaal metaforen die optreden met een leugenachtige pretentie die er niet eerlijker op wordt doordat de schrijvers vaak niet weten hoe leugenachtig ze zijn. Literatuur kan posities definiëren, en dat is heel goed, heel bevrijdend voor menigeen die zijn eigen positie niet kent; maar kan ze meer?

Uw vraag naar de solidariteit van de schrijver kan ik aldus beantwoorden: als ik figuren probeer uit te beelden heb ik altijd mijn werkelijke voorbeelden voor ogen, ik leef me door het schrijven nog verder in ze in, maar het staat geheel buiten kijf dat deze figuren een veranderingsproces doormaken, dat ze zich verwijderen van de levende voorbeelden, dan heeft de schrijver gevoelens van solidariteit met zijn ‘verzonnen’ figuur en onttrekt zich zo mogelijk hoe langer hoe verder aan de reële situatie. Ik weet, mijn figuren zijn personen die aan de kant staan, buitenstaanders, en voor hen moet je solidariteit kunnen opbrengen; ik zie mezelf in deze kunstvreemde, literatuurvreemde, of toch zeker neutraal-onverschillig tegenover de kunst staande maatschappij ook als buitenstaander, in zoverre heeft mijn solidariteitsgevoel ook betrekking op mijzelf, en misschien is het wel zo dat de schrijver alleen dan behoefte aan solidariteit van de kant van de lezer op bepaalde figuren in zijn werk concentreert omdat die figuren de schrijver zelf zijn. Ik ben dus sceptisch wat het objectieve vermogen tot solidariteit van kunstenaars in deze maatschappij betreft omdat ze te veel met hun eigen rol in de maatschappij bezig zijn, die ze negatief moeten zien. Nu bestaat de mogelijkheid om je van dit bewustzijn van de eigen minderwaardigheid (zo wordt het door de maatschappij gezien) weg te schrijven door als schrijver in de huid van machtigen te kruipen, heerschappij uit te oefenen, in elk geval eens een keer fictief. Je zou eens de vraag moeten stellen hoeveel werken slechts konden ontstaan - werken die het

[p. 39]

leven en de motieven der heersenden beschrijven - doordat hun schrijvers zelfde behoefte hadden om dan toch tenminste in en door hun figuren heerschappij uit te oefenen. Dit is ook een soort van je ‘kritisch distantiëren van je eigen persoon’. Ik zal een andere component van dit schrijfgedrag noemen: het Oepidus-complex. Bovendien kun je in je werken alle mogelijke mensen, die je wilt elimineren, in effigie om het leven brengen, ook een soort van veredelde heerschappij waartoe slechts de kunstenaar gelegenheid heeft.

Ik ben ook hierom zeer sceptisch wat het vermogen tot solidariteit van de kunstenaar betreft, omdat mijn solidariteitsbegrip zeer pragmatisch is. Solidariteit kan toch alleen maar effectieve sociale hulp zijn, en daartoe is journalistiek (die een knelpunt, een onbillijkheid aan het licht brengt en door naspeuringen politici ertoe kan brengen daadwerkelijk te helpen) beter in staat. Ik geloof dat als op grond van mijn werk ergens iets anders wordt, dat geen literaire categorie is; ik zou blij zijn als bijvoorbeeld op grond van mijn boek Asphaltgründe architecten van schoolgebouwen er eens over gingen nadenken of er geen menselijker schoolpleinen te maken zouden zijn, dat zou heel goed zijn, maar een artikel daarover in de Stern met uitvoerige analyses, standpunten en verhalen van ‘gevallen’ kan dat veel beter, want het gaat in mijn boek niet alleen om schoolpleinen, de schoolpleinen zijn alleen het model aan de hand waarvan meer wordt afgehandeld en ook moet worden als het literatuur wil zijn. Het moet een fundamentele analyse van onze sociale situatie zijn die ons een fundamenteel bewustzijn van onze toestand mogelijk maakt.

U vraagt naar de mogelijke invloeden van literatuur. Als de literatuur modellen levert, basissituaties die onze positie kunnen definiëren, problemen en conflicten onder woorden brengen, dan is dat enorm veel. Ik geloof dat de literatuur van onze dagen door het huwelijk dat ze met de politicologie en andere disciplines heeft gesloten, aan trefzekerheid, waarnemingsvermogen en taalscheppende kracht heeft ingeboet. Ze heeft vaak de rol van dienende kracht overgenomen en levert alleen maar de illustraties van sociale modellen en ideologieën die ze al kant en klaar aantreft, en dat geldt niet alleen voor ‘links’ maar voor alle maatschappelijke richtingen. Er is vandaag de dag geen autonome literatuur die niet onmiddellijk, wanneer ze zichzelf als autonoom opvat - of zogenaamd opvat -, beschuldigd wordt van theorieloosheid, onvermogen tot analyse, en in het hoekje van het al-te-persoonlijke, tot niets verplichtende wordt gedrongen. Er moet, en dat is mijn these, een mogelijkheid bestaan om literatuur te maken zonder dat de schrijver zichzelf een instantie voelt die alleen maar ‘naschrijft’ wat natuurwetenschappelijke en geesteswetenschappelijke systemen al hebben ‘voorgeschreven’ - en die mogelijkheid moet bestaan op grond van dié capaciteiten die de literatuur, door de eeuwen heen, heeft bezeten: een onbevangen, niet ideeënloos maar in elk geval niet-ideologisch inzicht in de werkelijkheid van de mens; onpartijdigheid, dat is juist dat vermogen tot waarnemen; ook solidariteit, als je solidariteit definieert als vermogen tot mede-lijden, en ik schroom ook niet om het woord ‘liefde’ hier te noemen, tot deze kracht kan literatuur in staat stellen, uit ‘liefde’ kan en moet ze geschreven zijn. Alleen zo'n, hier nog onvoldoende gedefinieerde literatuur kan een soort van katharsis teweegbrengen die ik als de wenselijkste en ook nu nog mogelijke ‘invloeden’ van de literatuur beschouw.

U vraagt naar het werk dat ik het minst graag zou willen missen. Ik antwoord: mijn dagboek, ongepubliceerd. De reden? Alles wat je schrijft en wat goed is, moet zo geschreven, zo gezegd zijn alsof het slechts voor de dag van vandaag, voor dit uur geschreven is, alleen het uur moet juist gekozen zijn, dan zegt het geschrevene ook iets voor het leven. Zo'n voor-dit-uurschrijven heeft de exactheid, de actualiteit, de effectiviteit van een ‘handleiding’. De nabijheid tot het object geeft je de kans om het object geheel in taal om te zetten, om een dichtheid te bereiken die het object praktisch vervangt. Deze eenheid van dingen taal, die ik in mijn dagboek aantref, wil ik op de rest van mijn werk overbrengen, dat is een van mijn geheimste wensen.

Over het verliteratuurd raken van het leven: mijn leven is, zo moet ik het in eerste instantie formuleren, werk. Ik heb nog nooit zoveel gewerkt in mijn leven, ook als leraar niet, als nu. Dit werk staat me niet toe te vragen of het leven verliteratuurd is, het realiseert zichzelf gewoon. In eerste instantie kan het gewoon niet literair genoeg zijn. Ik ben druk bezig gewoontes, denkgewoontes uit mijn tijd als leraar, af te breken - en kan dat alleen door een strenge, literaire reflectie. Dat is de ene kant van de zaak. De andere kant is de vereenzaming waar je noodzakerlijkerwijs het slachtoffer van wordt. Wanhoop is alleen te voorkomen als je positieve, constructieve relaties tot lezers of lectoren hebt die je werk op de een of andere manier begeleiden. Ik weet ook dat ik veel tijd nodig zal hebben waarin ik niets doe, waarin ik niet aan een permanete druk ben blootgesteld, tijd om weer onder de mensen te zijn, te horen, mee te kunnen beleven wat zij doen, dat is enorm belangrijk. Deze fases van eenvoudigweg mee-doen en enkel op-nemen te kunnen verenigen met fases van literaire afsluiting, is een van de belangrijkste dingen voor de toekomst. De speelruimte die ik daarvoor heb, heb ik te danken aan het feit dat mijn vrouw een beroep heeft en grotendeels voor ons onderhoud zorgt, het bescheiden leven dat wij leiden bekostigt. Deze materiële pretentieloosheid is voor ons geen probleem. Ik vind dat toch wel goed, omdat het ons verbindt met lagen van de samenleving, waarmee het contact voor iemand die als ‘kunstenaar’ werkt goed is, ik bedoel het contact met de ‘kleine luiden’, de eigenlijke producenten van de maatschappij, die hun ervaringen nog niet weg-gereflecteerd, geabstraheerd hebben, waar ze in zekere zin nog direct ervaren kunnen worden, waar de taal nog bij de dingen is en de dingen nog bij de taal zijn.

vertaling: Wouter Donath Tieges