De Revisor. Jaargang 3

[p. 30]

Duitse schrijvers antwoorden

1	Welke verworvenheid van de Duitse literatuur in de laatste tien jaar is u het sympathiekst? Welke rol speelt uw eigen werk daarbij?
2	Wat vindt u de belangrijkste literaire ontwikkeling van de laatste tien jaar? Welke rol speelt uw eigen werk daarbij?
3	‘Konden beide, het poëtische en politieke, maar een zijn.’ (Handke) Deelt u dit verlangen, en in hoeverre beschouwt u het binnen de literatuur als realiseerbaar?
4	In hoeverre heeft de algemene verhoging van de welvaart in het afgelopen decennium invloed gehad op uw leven en werk als schrijver?
5	Wat zet u sterker aan tot schrijven - de behoefte aan solidariteit of aan kritische distantie?
6	Gelooft u dat in de huidige maatschappelijke situatie bepaalde literaire middelen het effek tiefst zijn?
7	Is de feitelijke werking van de literatuur in het laatste decennium groter geworden?
8	Hoe groot lijkt u het gevaar dat uw leven ‘verliteratuurd’ raakt?
9	Welk van uw eigen werken waardeert u het meest en waarom?
10	Heeft u een voorstelling van uw publiek, en doet u koncessies om dit publiek ook te bereiken?

Alfred Andersch

1 Het (voorlopige) zwijgen van Wolfgang Roeppen, de eigenzinnige sensibiliteit van Handke en Schneider, het razende taalvermogen van Arno Schmidt, de doorgloeide abstractie van Peter Weiss. De compositie en innerlijke structuur van mijn roman ‘Winterspelt’ en mijn verhalen ‘Noch schöner wohnen’ en ‘Mein Verschwinden in Providence’.

2 Het verlaten van nouveau roman en pure theorie. Het streven van de jongeren naar een gedifferentieerde vertelwijze. En hun talent. - Ik weet niet of ik hen beïnvloed heb. Enkelen hebben ‘Winterspelt’ wel herkend.

3 Het poëtische en het politieke kunnen zeker één worden. Het is ons kernprobleem, en oplosbaar.

4 Ik ben een uitzondering. De meesten leven in grote armoede.

5 Solidarisering natuurlijk. Ik ben toch geen Stefan George.

6 Bölls ‘Katharina Blum’ heeft enorm doorgewerkt. Mijn gedicht tegen de Berufsverbote heeft enorme opschudding veroorzaakt. Voor de invloed is de radikaliteit en de konsekwentie van de inhoud beslissend.

7 In een periode van toenemende aanpassing en zelfcensuur werkt de literatuur sterker door: de kleinste uiting van kritische moed werkt voor velen al als bevrijding.

8 Beklagenswaardig de schrijver die alleen in boeken leeft. Erger is: gehypnotiseerd raken door het literatuurbedrijf, ‘het wereldje’.

9 ‘Winterspelt’. Dat is een vernieuwing.

10 Vroeger zei ik: ik schrijf voor me zelf. Maar zo is het niet. Je schrijft wel altijd je eigen boeken, maar literatuur is toch ook altijd voor de anderen; bericht aan de levenden.

[p. 31]

Hans Christoph Buch

1/2 De belangrijkste ontwikkeling inde Westduitse literatuur van de laatste jaren was voor mij de politisering van de literaire arbeid, als gevolg van de studentenbeweging sinds 1968, en de herontdekking van het ‘ik’, de zogeheten ‘nieuwe sensibiliteit’, die geenszins gelijk te stellen is met ontpolitisering: het gaat veeleer om de uitdieping van de politieke ervaring van het openbare naar het persoonlijke, het ‘private’. Anders uitgedrukt: de literatuur weigert de (burgerlijke) scheiding van privé en openbaar te accepteren en politiseert het privé-bereik, net zoals ze de openbaarheid provoceert door het tentoonstellen van het schijnbaar ‘persoonlijke’.

De belangrijkste boeken die deze ontwikkeling markeren zijn voor mij Klassenliebe van Karin Struck, Lenz van Peter Schneider, de poëzie van Nicolas Born en Jürgen Theobaldy, alsmede, als extreem tegengestelde posities, het werk van Günter Wallraff en Peter Handke. Het belangrijkste Duitstalige toneelstuk van de laatste jaren is in mijn ogen nog altijd Marat/Sade van Peter Weiss, omdat hier de dialectiek van het persoonlijk-private en het politieke, van individuele revolte en sociale revolutie, anarchie en discipline verschijnt in haar meest radicale esthetische uitdrukking zonder dat de antithese al te snel wordt opgeheven.

3 Dat poëzie en politiek ooit één kunnen worden geloof ik niet - tussen poëzie en politiek bestaat geen identiteit maar een dialectische tegenspraak.

4 Van een ‘algemene verhoging van de levensstandaard’ kan in de Bondsrepubliek allang geen sprake meer zijn: de recessie heeft ook de schrijvers bereikt (van bestseller-auteurs afgezien); door inkorten van de programma's van de uitgeverijen, radio en televisie wordt het steeds moeilijker om economisch te overleven; de politieke bijverschijnselen van de economische crisis zijn versterkte aanpassingsdruk naar rechts (‘Tendenzwende’), pogingen tot censuur (§ 88a) en belastering van kritische intellectuelen als ‘terroristen van de geest’.

6 Nadat men eerst de literatuur dood verklaard heeft en daarna de vervanging van de literatuur door de media heeft gepropageerd (waarvan bepaalde schrijvers een groter succes bij het massapubliek verwachtten), constateren we op het ogenblik weer de restauratie van het esthetische - politieke documentaties zijn plotseling niet meer gevraagd, het ‘schöne Buch’ (de titel van een serie bij het Insel Verlag) triomfeert over de gehele linie. Op lange termijn is het een kwestie van overleven voor de literatuur (niet alleen voor de schrijvers) in hoeverre zij (en de schrijvers) erin slagen zich van de modieuze pseudo-actualiteit van de elkaar steeds sneller opvolgende trends te bevrijden: ze moeten het kunststuk klaarspelen om tegen de markt in te schrijven en zich tegelijk op diezelfde markt door te zetten - als ze zich niet in de subkultuur willen laten wegdringen.

9 De belangrijkste Duitstalige auteur is voor mij momenteel Heinrich Böll - minder door zijn laatste publikaties dan wel vanwege de moreel-politieke houding die hij verpersoonlijkt. Onder mijn eigen boeken kan ik er nog geen ontdekken dat beantwoordt aan de eisen die ik aan literatuur stel. ‘Het boek is de bijl voor de bevroren zee in ons.’ (Kafka)

F.C. Delius

1/2 De literatuur gaat meer in op de interessen en behoeften van haar potentiële lezers.

3 In de huidige omstandigheden is het verlangen ernaar wellicht subjectief noodzakelijk, maar de realisering ervan in de literatuur is objectief onmogelijk.

4 Welstand bevordert het bewustzijn van tegenstrijdigheden.

5 Dat hangt helemaal van het onderwerp af.

6 De open en in aanzet operatieve vormen en middelen lijken me effectiever dan de gesloten, burgerlijk-ronde vormen, zoals de roman.

8 Het gevaar daarvoor bestaat. Erger lijkt me overigens het gevaar dat onze literatúúr verliteratuurd raakt, dat wil zeggen als een groot gedeelte van de schrijvers zich alleen met hun eigen problemen en die van hun klasse bezighouden. Het gevaar van luiheid, dat wil zeggen het ontbreken van kennis van en vertrouwdheid met de processen die zich in onze maatschappij afspelen, zie ik bij veel van mijn collega's.

9 De nog niet geschreven werken vind ik het spannendst.

10 Ik heb nog bepaalde voorstellingen, ja. Maar concessies die niet het resultaat zijn van de criteria die ik bij een bepaalde tekst hanteer, doe ik niet.

Peter Handke

Beste redaktie,

het is zeer vriendelijk dat u mij zo vele vragen gestuurd hebt, misschien in de veronderstelling dat in ‘mijn woning’ wel genoeg antwoorden katachtig op de loer liggen, klaar om er boven op te springen.

‘Maar het zijn niet antwoorden, die hier kat aan huis zijn

En heel andere vragen, die hier muis zijn.’

(Een gedicht voor u)

Groeten, uw Peter Handke

[p. 32]

Walter Kempowski

1/2 Belangrijkste ontwikkelingen: toenemende onbevangenheid in de beschrijving van de Nazitijd. En: steeds minder thema's zijn taboe.

Mijn eigen werk: In ‘Wij hebben het niet geweten’ heb ik het burgerlijk leven anno 1940 heel naïef willen portretteren, uit het perspektief van een 15-jarige. Grass' trommelaar had de mogelijkheid daarvoor al geschapen.

3 Goed proza zal en kan altijd ‘politiek’ zijn, opgevat als betrokken op het samenleven van mensen.

4 Mijn beroep als onderwijzer verschaft mij tijd en geld genoeg voor mijn schrijven.

5 Noch behoefte aan solidarisering noch aan distantiëring spelen bij mij een rol. Als schrijvend mens ben ik een spelend mens; ik bouw mijn eigen wereld op. Stilistische en psychologische vragen staan bij mij voorop.

6 Bijzondere middelen speciaal voor onze tijd hoeft men niet te zoeken. Onze tijd onderscheidt zich in niets van die van vorige generaties. Dus, zoals altijd al: kwaliteit en waarheid.

7?

8 Ik weet niet wat daarmee bedoeld wordt.

9 Het boek waar ik mee bezig ben: dat neemt me het meest in beslag.

10 Koncessies? Nee, of het moest leesbaarheid zijn.

Dieter Wellershoff

1/2 Uit uw enquête blijkt dat de legitimatiecrisis van de literatuur inmiddels algemeen is geworden. Tien of twintig jaar geleden discussieerde men over de actualiteit van de roman, nu - principiëler - over de maatschappelijke betekenis van het schrijven. Maar dat is slechts een deel van de algemene legitimatiecrisis waarin alle onderdelen van het sociale leven terechtgekomen zijn. Opvoeding, volksgezondheid, wetenschap, niets kan meer steunen op vanzelfsprekendheden - hoewel je soms de indruk krijgt dat men blind doorgaat zonder vragen te stellen terwijl daarnaast, als het ware op een ander niveau, het vragenspelletje wordt gespeeld van hoe, waarom en met welk recht dit of dat gedaan wordt.

Ook de discussie over de zin van literatuur heeft zich zelfstandig gemaakt. Misschien zullen weer aan moeten wennen dat in een functioneel in hoge mate gedifferentieerde maatschappij de algemene commentaarbehoefte toeneemt en dat we de vele enquêtes en statements nodig hebben als communicatief speelgoed. Ik zelf heb vanaf het midden van de jaren zestig aan deze discussie deelgenomen, in de eerste plaats omdat ik in het Duitse literatuurdebat het destijds onpopulaire, om niet te zeggen taboe zijnde begrip ‘realisme’ weer z'n plaats wilde geven, en in een tweede fase, tegen het eind van de jaren zestig, om de literatuur in 't algemeen te verdedigen tegen te bekrompen, te rigoureuze eisen, dat ze directe invloed in de praktijk zou moeten hebben, eisen die voor mijn gevoel moesten uitlopen op een verbod van subjectiviteit, fantasie en de afwijkende ervaring.

3 Hiermee komen we bij de vraag van de verenigbaarheid van het poëtische en het politieke. Ik ga er altijd van uit dat individuele en sociale ervaringen pas in een relatief laat stadium van doorwerking politiseerbaar en rijp voor handelen worden, dat de literatuur echter al impulsen, levenswensen, angsten, verwachtingen en ervaringen moet articuleren die eventueel nog vreemd, onbegrijpelijk, afwijkend en onverantwoordelijk lijken te zijn. Wat dat betreft, ligt er tussen poëzie en politiek vaak een groot gebied van vervreemding en contactarmoede. Het poëtische, zou je zelfs kunnen zeggen, is datgene wat we zien als we geprikkeld worden, terwijl het politieke altijd begripsvorming en instemming veronderstelt. Men heeft dan altijd al belangen uitgewerkt die algemeen gemaakt kunnen worden.

Toch zou ik hier geen starre tegenstelling willen postuleren. De literatuur heeft speelruimte genoeg tussen bijna onbegrijpelijke subjectiviteit aan de ene kant en het politieke appel dat, als de situatie ernaar is, een solidariteit en bereidheid tot handelen van veel mensen tot stand kan brengen of ertoe kan bijdragen. Maar een dergelijke situatie komt zelden voor. Tegen het eind van de jaren zestig leek zo'n situatie in de kiem gegeven. Op dit moment lijkt me dat niet het geval. Misschien zou je de veranderingen in de opvatting die de schrijvers hebben over de situatie waarin ze zich bevinden, kunnen aflezen aan de wisselingen van de trends. Om het een beetje schematisch te zeggen: tot het midden van de jaren zestig was er een tijdlang grote belangstelling voor concrete poëzie, in de tweede helft van de jaren zestig drongen reportages en documentaire schrijfwijzen zich op de voorgrond, evenals de directe agitatie. Vervolgens ging men steeds kritischer over die documentaire mode denken en autobiografische teksten en autobiografie-achtige romans werden tot het enig authentieke uitgeroepen. Maar ook dat is inmiddels alweer een concept dat bijna op-geschreven is.

Natuurlijk is deze schets te simpel. In werkelijkheid vermengen methodes zich, overlappen elkaar. Nooit wordt iets totaal vergeten, nimmer is slechts één schrijfwijze actueel. Overigens vind ik het begrip ‘verworvenheid’, dat u in uw eerste vraag introduceert, onbruikbaar, al was het alleen maar omdat het gehele proces niet als een éénsporige progressie voor te stellen is waarin je verder of minder ver gevorderd kunt zijn. Het is veeleer een voortdurend fluctueren met voortdurend wisselende zwaartepunten, waarderingen en interesses.

[p. 33]

5 Wat noopt mij meer tot schrijven, de behoefte aan solidariteit of aan kritische distantie? Het valt mij moeilijk daarop te antwoorden. Je schrijft jarenlang aan één stuk door en probeert daarbij de beweging van je leven, je relatie tot de wereld, je innerlijke en uiterlijke veranderingen onder woorden te brengen. En dat betekent tevens dat je ook andere bereiken van het leven binnen je grenzen opneemt of erbuiten sluit. Het is deelnemen en jezelf-vinden tegelijk. In elk geval zie ik mij niet als een soort van drager vaneen rol waarvan de essentie solidariteit ofwel distantie zou kunnen zijn.

8 Het gevaar dat mijn leven verliteratuurd raakt lijkt mij niet erg groot, en niet omdat ik leven en schrijven als twee duidelijk gescheiden en ook te scheiden terreinen beschouw, maar omgekeerd, omdat ik tussen mijn leven als privé-persoon en mijn leven als schrijver geen wezenlijke verschillen zie. Ik leef als schrijver, anderen als arts, buschauffeur of rentenier, en uiteraard wordt iedereen getekend door het werk dat hij doet. Ik geloof alleen dat de beroepsdeformatie bij de schrijver relatief klein is, want schrijven betekent voor mij jezelf en anderen leren begrijpen, je ervaringen uitdiepen, je opmerkzaamheid scherpen, je vooroordelen opheffen. Het is een proces van inzichtverwerving dat het leven constant begeleidt en erin doorwerkt, het is bepalend voor mijn persoonlijke ontwikkeling en ik geloof dat ik erdoor eerder tot mezelf kom dan dat ik mezelf kwijtraak. Schrijven is weliswaar een beroep (als men ‘schrijver’ is en leeft van de verkoop van zijn boeken en van de nevenrechten), en in dit beroep gaan sociale vervreemdingsstructuren een rol spelen, zoals marktmechanismen, image-building, collectieve mystificaties, bewustzijnsbarrières, concurrentiestrijd. Maar het schrijven als proces, als activiteit, activeert fundamentele menselijke capaciteiten zoals denken, fantaseren, waarnemen, voelen, en het wordt gemotiveerd door al even fundamentele menselijke behoeften, zoals het verlangen jezelf mee te delen, te uiten, te leren kennen en innerlijk te groeien.

10 Ik heb geen duidelijk omschreven voorstellingvan mijn lezers. Ik schrijf niet voor bepaalde groepen, ik bedrijf geen marktonderzoek eer ik een boek begin te schrijven. Want ik zou niet willen dat collectieve verwachtingen, bepaalde reeds bestaande belangrijkheden en bewustzijnshorizonten mijn schrijven inperken en dirigeren. Ik probeer de blik van de anderen bij het schrijven kwijt te raken en steeds gevoeliger te worden voor de zich langzaam maar zeker vertonende evidentie van wat ik schrijf. Ik ga ervan uit dat wat ik schrijf een waarheid in wording is en niet een die ik al van tevoren bezit. Dus moeten ook conformismen en afspraken, moet schijnbaar weten opgezegd worden, ook het vermeende weten van wat dringend gezegd zou moeten worden en van de manier waarop het 't beste gezegd zou kunnen worden. Want dat houdt je allemaal vast binnen datgene wat te verwachten is; maar in het schrijven moet de waarneming van het leven vernieuwd worden.

Ik ga er overigens wel van uit dat dit een behoefte is die bij veel mensen leeft. Dat wil zeggen dat ik voor lezers schrijf die het verlangen hebben hun gewoontes en levensleugens te doorbreken, voor onrustig en ongerust geworden mensen die niet bang zijn om zich te laten prikkelen, die bereid zijn om zich door crises en conflicten heen te slaan en voor wie de onzekerheid van een nog vreemde toestand die men nog niet onder controle heeft, een uitdaging vormt, een activerende prikkel is die hun misschien een vermoeden geeft van andere, grotere mogelijkheden van het leven. In iedere crisis zit ook de prikkel van vrijheid. En een literair werk, dat is een modelcrisis.

Er zijn zoveel mensen die daar gevoelig voor zijn, daar ben ik van overtuigd. Natuurlijk zijn er nog meer mensen die niet de kans hebben gehad om zulke ervaringsmogelijkheden te ontwikkelen. Zij zijn door literatuur nauwelijks te bereiken, ondanks vele volkspedagogische inspanningen en verwachtingen. Maar ook diegenen die potentiële competente lezers zijn, worden door de vervreemdingsstructuren van markt en reclame vaak gehinderd om creatief gebruik te maken van de literatuur. Niet de schrijvers maar het distributieapparaat maakt het deze lezers moeilijk om ‘tot zichzelf te komen’, want daar, in de marktmanipulerende instanties, zitten genoeg zieke, onvrije en bange mensen die het vooroordeel consolideren dat de doorsneelezer lui, dom en bang is en derhalve niets anders wil dan ontspanning, surrogaatleven en illusies.

Gabriele Wohmann

Ik vind de vragen zeer ver verwijderd van mijn bewustzijn. Maar ik zal het proberen.

1/2 - Ontwikkelingen

Voor een periode van 10 jaar lijkt me die vraag onmogelijk en verkeerd. In elk geval: Wat voor literatuur beslissend is, zijn andere dingen. Als in mijn werk ‘ontwikkelingen’ en ‘verworvenheden’ te zien zijn, en als mijn werk toch mijzelf het meest na aan het hart zou blijven liggen, - dat zou voor literatuur beslissend zijn.

3 - Verlangen naar eenheid

Die hoop hoeft niet eens de mijne te zijn, om te kunnen bedenken dat realisering toch vaak voorkomt. Zie verder Goethe's opmerkingen.

5 - Solidariteit of distantie

Ikzelf kom in deze vraag niet voor.

6 - Effektieve middelen

Peinzen over de ‘meest werkzame literaire middelen’ vindt bij mij niet plaats.

7 - Invloed van literatuur

De distributie is verbeterd. Het zou naïef zijn, op meer te hopen.

[p. 34]

8 - Een verliteratuurd leven?

Uiteraard. Ik moet dat accepteren.

9 - Mijn liefste werk?

[...]volgende, wat nu in wording is... omdat ik het nog in niets heb afgesloten.

10 - Heb ik een voorstelling van mijn publiek? Ja: heel precies. - Doe ik koncessies? Nee: want het is niet nodig.

Peter Paul Zahl

(Zahl schreef n.a.v. onze vragen vanuit de gevangenis een daverend essay onder de titel ‘Literatuur en Inquisitie. Literaire en maatschappelijke ontwikkelingen in de Bondsrepubliek Duitsland 1967-1976.’ In enigszins bewerkte en sterk verkorte vorm wordt zijn antwoord hier weergegegeven. Voor enige achtergrond-informatie over de zaak Zahl verwijs ik naar het artikel van Gerrit Bussink in De Groene van 12 mei 1976 en elders in dit nummer.)

1/3 Het belangrijkste, sympatiekste - en meest subversieve in de nieuwste literatuur is de groeiende organische verbinding van poëzie en politiek, van ver-woorde ‘politiek in de eerste persoon’. Daarmee treedt de literatuur uit haar zelfopgelegde onmondigheid en gemis aan historiciteit naar buiten; ze zet, op de toekomst gericht, haar beste traditie voort, die van Büchner en Heine, Toller en Biecht, Seghers en Mühsam, van hen die vervolgd en verraden werden, verbannen, gedood. De traditie van de verantwoordelijkheid.

Er is geen zanger van de Duitse Bank, geen poeta laureatus van Siemens, Krupp, Messerschmidt-Bölkow. Die tijden zijn voorbij. De ‘dichter van de macht’ is anoniem, PR-man, dus cretin. Zelfs laatburgerlijke schrijvers als Arno Schmidt of Peter Handke staan niet meer ‘op de basis van de vrije demokratische rechtsorde’, ze zijn grensgangers, spiegel van de verscheurdheid - en niet eens korrupt. De hele literatuur van deze staat bevindt zich - meer of minder openlijk - in de oppositie. Haar rijkdom aan vormen is winst: zo wordt ze laboratorium voor sociale fantasie. Haar verlangen naar tederheid, kommunikatie, solidariteit, geluk - wordt politiek gezien, wordt explosief; waar scheiding, vereenzaming en konkurrentie op de spits gedreven worden, is het mogelijk die anticiperend op te heffen. Zo wordt literatuur open - en daarmee gevaarlijk.

In mijn werk nam ik alle stromingen van de oppositie op, en een deel van mijn werk werd opgenomen in de nieuwe kultuur van die oppositie. Omdat ik vrijer geworden ben (ondanks - en met gevang), kan ik aan de bevrijding bijdragen; omdat de revolte mij distantie gegeven heeft, kan ik weer intiem worden; omdat de bevrijding moeilijk is, kan ik soms niet ontspannen spreken; omdat bevrijding leuk is, geeft ze me steeds meer ontspannenheid; omdat mijn werk ten dele vervolgd en verboden wordt, luisteren de onderdrukten aandachtiger; omdat men mij tot een King-Kong wilde maken, werd zichtbaar dat steeds meer van mijn werken liefdesbrieven zijn. Zo werd ik van een deel van het probleem tot een deel van de oplossing. Daarom moest men mij tot 15 jaar veroordelen.

4 ‘...wij zullen ervoor zorgen, dat in de Bondsrepubliek de bodem voor dit schadelijke gedierte onvruchtbaar is.’ Pamflet van de RCDS (Kring van christen-demokratische studenten) van de universiteit Regensburg, n.a.v. mijn gedicht der harte kern.

Trouwens, welke ‘algemene verhoging van de welvaart’ bedoelt u? Meer dan 21% van alle gezinnen hebben maandelijks minder dan DM 600. - netto; volgens minister Vogel is er een tekort van twee miljoen woningen; één op de veertien kinderen hebben geen eigen bed; 2% van de bevolking bezit 80% van alle produktiemiddelen; de afgematte opgejaagde warenhuisverkoopster mag niet horen dat een directielid 70 keer zo veel verdient, ze mag niet weten dat een voormalig employé van de rookgordijn-industrie, meneer Gaus van ‘Der Spiegel’, 50 keer zoveel verdient als zij. Haar en haar klasse moet gesuggereerd worden dat er een ‘algemene welvaart’ heerst. Taak van de literatuur is het, deze hersenspoeling tegen te gaan. De huidige uitbuiting kent een 24-urige werkdag.

5 Mijn solidariteitsbegrip omvat de slachtoffers èn de strijders tegen dit systeem. ‘Kritische distantie’? Wij zijn geen slachtoffers, wij zijn vijanden van het systeem!

6 Naar de werking van één middel vragen, betekent op het spel van de onderdrukkers ingaan. We zullen Brechts ‘Vijf problemen bij het schrijven van de waarheid’ ter harte moeten nemen. Beroepsverbod, muilkorfwetten, censuur, staatsmedia - maar ook de markt (afhankelijkheid van de grote adverteerders!) streven ernaar dat literaire en journalistieke middelen minder invloed hebben of krijgen. Daarom zijn alle middelen noodzakelijk.

7 Er is geen reden de moed te verliezen.

8 ‘Gevaar van een verliteratuurd leven’? Ik werd in 1974 tot vier jaar, na hoger beroep van de officier voor dezelfde kwestie tot vijftien jaar veroordeeld. Geen gevaar dus.

9 Na het verbod van een documentaire moest ik andere werkwijzen kiezen. Toen ook die gedeeltelijk onder de censuur vielen, trad de (gewenste!) onzekerheid op. Het leven in een cel heeft vreselijke gevolgen. Al drie jaar werk ik aan twee romans - tevergeefs. De ‘epische adem’ gaat verloren. Mogelijk zijn alleen nog: montage-principe, gedicht, kort verhaal, fragmenten. Op mijn gedichtenbundel ‘Schutzimpfung’ (nu in herdruk!) kreeg ik een verbazend veelsoortige, konstruktieve ‘feed-back’. Daarom zal ik in al mijn volgende uitgaven mijn adres opnemen. Ik leer voortdurend.

Lievelingswerk: mijn lange gedichten.

[p. 35]

10 Mijn eerste publiek - en intiemste kritici - zijn mijn medegevangenen. Van hen kan ik veel leren. Mijn tweede publiek is de gevangeniscensuur. Die bevrijdt mij van mijn laatste fouten. Koncessies hoef je niet te doen, als je met iemand praat, in plaats van over hem. Omdat ik mijn lezers ken, houd ik ze niet voor dom, smeer ik ze niet iets slechters aan dan ik zelf aan kan. Kussen is geen koncessie, mededelen is geen koncessie, de gekompliceerde beschrijving van gekompliceerde samenhangen is geen koncessie. Onderdrukten lezen beter, preciezer dan germanisten. Kommunikatie houdt in: elkaar wederzijds stimuleren. Als het ons lukt arbeid en kommunikatie uit haar kapitalistische dwangbuis te bevrijden, gebruikswaarden i.p.v. ruilwaarden te produceren, dan is onze taak volbracht.

Peter Paul Zahl

nog altijd: jva rochusstr. 350

5 Köln 30

De antwoorden van Andersch, Handke, Kempowski, Wohmann en Zahl werden vertaald door Frank Schuitemaker; die van Delius, Buch en Wellershoff door Wouter Donath Tieges.