De Revisor. Jaargang 3

[p. 68]

Treurige vrouwen

De manieren waaop mensen hun ondergang tegemoet kunnen gaan is van een duivels geïnspireerde variëteit. Ieder die deze zin leest kan in gedachten de literatuur eens nagaan, te beginnen bij Hamlet en eindigend bij Koolhaas' Geluiden van de eerste dag (bijvoorbeeld). De ondergang is een onuitputtelijke bron voor de literatuur.

De heldinnen uit de vier romans van Jean Rhys (Kwartet 1928; Reis door het duister 1934; Goedemorgen, middernacht 1939; Sargasso Zee 1966) zijn op het einde van elk boek diep weggezakt in een tragisch duister waar ze niet meer uit zullen komen. Tenzij de nu 80-jarige schrijfster nóg een roman zou schrijven. Dan zouden ze opnieuw belicht worden in hun leven dat opnieuw een tragische afloop zou hebben. Want alle vier de heldinnen hebben weliswaar verschillende namen meegekregen en verschillende levensomstandigheden, maar geen ander lot. Hun levensloop wordt bepaald door drie externe factoren: mannen, drank en gebrek aan geld. Drie van de vier romans, Kwartet, Reis door het duister en Goedemorgen, middernacht zijn geschreven in de jaren dertig. De plaatsen van handeling zijn de steden Londen en Parijs. In Kwartet komt de niet-franse Maya Zelli, nadat haar echtgenoot in de Parijse gevangenis terecht is gekomen, in een liefdesverhouding met een getrouwde kunsthandelaar terecht, welke ‘liaison’ tragisch eindigt. In Reis door het duister verzeilt Anna Morgan, een uit West-Indië komend revuemeisje, in de prostitutie. Sasha Jansen, een veertigjarige vrouw, maken we in Goedemorgen, middernacht mee te Parijs, waar ze bezig is zich stevig in de goot te drinken. Deze drie vrouwen hebben dingen gemeen: ze zijn min of meer terecht gekomen in een stad, waarvan ze het gevoel hebben dat die hun vijandig gezind is. Ze worden alle drie het slachtoffer van een liefdesaffaire met een man. Ze hebben weinig of geen geld terwijl ze alle drie haken naar dingen die met geld te koop zijn: dure kleren en drank. Geld, kleren, drank, een vijandig Londen of Parijs, het zijn de omstandigheden die hun hulpeloosheid bepalen. In die zin zijn ze beklemmend geschreven: De naargeestige kamers waar Anna Morgan in huist: ‘Dit is Engeland en ik bevind me in een keurige nette Engelse kamer met alle vuiligheid weggeveegd onder het bed’. Of de kamer waar Maya Zelli en haar echtgenoot in terecht komen: ‘Mademoiselle Chardin deed open en bracht hen naar de hoge kamer waar een groot aantal foto's van enorm formaat - voornamelijk familietaferelen - van de wand met starre ogen op hen neerkeken. (sic) Een stoffige toonbank verdeelde de kamer in tweeën en in een hoek stonden stapels kartonnen dozen. De kamer stond propvol bij elkaar geraapte meubels. Net een uitdragerswinkel.’ Of het hotel waar Sasha Jansen huist en waar een handelsreiziger uit de kamer naast haar, haar iedere avond grijnzend opwacht in de gang, gekleed in een nachthemd dat nauwelijks tot zijn knieën komt. Het is een boze, naargeestige wereld die deze vrouwen omgeeft. Ze kunnen niet tegen die wereld op. Hulp van mannen moet wel de uitkomst zijn. De tragiek van hun leven is nu dat die mannen hen gebruiken en weer laten vallen, zodat er van enige geborgenheid in het boze geen sprake meer is. Dat laten vallen gebeurt juist op het ogenblik dat de hoofdfiguren van de man in kwestie zijn gaan houden.

Maya bijvoorbeeld voelt niets voor de avances van de kunsthandelaar Heiden. Maar als ze hem eenmaal zijn zin heeft gegeven is ook meteen de hartstocht van haar kant er. Die hartstocht komt en groeit, en onvermijdelijk kotst op zo'n moment de minnaar de vrouw uit. Dat is in alle drie de boeken zo en het lijkt op een suggestie van: Zo Zijn de Mannen nu Eenmaal. Ze laten je Vallen als ze Gekregen hebben wat ze Willen. De vrouwen zitten met de brokken. Deze naargeestige wereld is knap beschreven. Maar over de noodzaak van boven beschreven gang van zaken worden we in het duister gelaten. De vrouwen in de drie boeken zijn bloedeloze personen, die wel bij de pakken neer gaan zitten, maar geen vinger uitsteken om althans te pogen hun lot een andere wending te geven. En nergens geeft Jean Rhys een aanwijzing dat het heel verklaarbaar is dat die vrouwen zo reageren. Geen voorgeschiedenis krijgen we te horen. Het zijn realistische momentopnamen. Nu kan ik één keer nog wel plezier beleven aan een dergelijk genrestukje. Maar drie keer geeft het thema een gewicht alsof deze drie vrouwen exemplarisch zijn voor ‘het leed vrouwen aangedaan’. De schildering is niet sterk genoeg om dat waar te maken. Dat komt in hoofdzaak (zoals gezegd) doordat de lezer niets te weten komt over de oorzaak van die bloedeloosheid van Maya Zelli of Sasha Jansen. Wat is er gebeurd? Wat is er toch in godesnaam gebeurd dat jullie zo passief zijn? roept de lezer voortdurend. Kortom, de vraag naar de psychologische verklaring voor hun handelen.

In het iets sterkere Reis door het duister krijgen we een glimp van een verklaring. Het revuemeisje Anna Morgan komen we op de eerste bladzijde tegen in een verregend plaatsje in Engeland. Anna bibbert voortdurend. Ze komt uit West-Indië en heeft het koud en alles is zo anders dan in West-Indië. Het boek begint aldus: ‘Het was alsof er een gordijn was neergelaten dat alles wat ik tot dusver had gekend, verborg. Het was bijna als opnieuw geboren worden. De kleuren waren anders geworden, de geuren waren anders

[p. 69]

geworden, het gevoel dat de dingen je diep in jezelf gaven was anders geworden. Het ging niet alleen meer om het verschil tussen hitte en kou; licht, duisternis; paars, grauw. Maar het was een verschil in de manier waarop ik angstig was en de manier waarop ik gelukkig was.’ Aan dit fragment is meteen de indringende stijl af te lezen die alle boeken kenmerkt. Maar het gaat me hier om het feit dat de lezer een sleutel in handen wordt gegeven, waarom de wereld haar zo vreemd en vijandig voorkomt. Ze is uit het warme West-Indië van haar jeugd overgeplant in een regenachtig land dat ze niet begrijpt. Later wordt er ook nog onthuld waarom ze overgeplant is en waarom haar familie haar niet uit de verte wat steun geeft. Enige verklaring dus voor het onbestemde gedrag van de ontheemde Anna Morgan. Hoewel Reis door het duister het beste van de drie is, blijven de drie romans uit de jaren dertig oninteressant. Knap geschreven, dat wel, naargeestig van sfeer, dat ook, maar om boven genoemde oorzaken weinig boeiend. Misschien is het ook wel zo dat onze lezersverwachting in de jaren zeventig anders is dan in de jaren dertig.

Alle drie lijken het vingeroefeningen voor de laatste roman Sargasso Zee. Jean Rhys, zelf afkomstig uit Dominica, schreef dit boek in 1966, toen ze zeventig jaar oud was. Het lijkt of de drie vrouwen uit haar vorige romans pas in Antoinette Cossway uit Sargasso Zee hun volledige gestalte krijgen. Sargasso Zee speelt in de jaren dertig van de vorige eeuw op Jamaica. De verwijzingen uit Reis door het duister naar de jeugd van de Creoolse Anna Morgan worden hier uitgewerkt: de verstikkende pracht van het eiland; het geïsoleerd bestaan van een verarmde blanke familie na de bevrijding van de negerslaven: gehaat door de negers, geminacht door de welgestelde blanken; de groezelige mengelmoes van bijgeloof, hitte, roddel, angst, alles wordt prachtig neergeschreven, vanuit het perspectief van het kleine meisje Antoinette Cossway. Het is een haatliefde verhouding waarmee ze naar de gebeurtenissen kijkt: alles lijkt warm en mooi, maar achter het tropische decor loert de verschrikking. Gedeeltelijk zit die verschrikking in de gebeurtenissen zelf, gedeeltelijk ook in de paranoïde wijze waarop Antoinette haar wereld bekijkt. Alle vrouwen bij Jean Rhys hebben deze paranoïde trek, maar pas bij Antoinette is het overtuigend. Wat zij in haar jeugd heeft meegemaakt is voldoende om iemand het vertrouwen te laten verliezen in wat hem overkomt. In deze roman verspringt het vertellers-perspectief ook: in het eerste en het laatste gedeelte is Antoinette Cossway aan het woord, in het middelste gedeelte de man met wie ze getrouwd is. Die wisseling is heel functioneel. Het geeft de lezer de gelegenheid in het middelste gedeelte afstand te nemen van de zwoele atmosfeer en via de ogen van de nuchtere engelse echtgenoot naar de gebeurtenissen te kijken. Zo komt de lezer ook iets te weten van de motieven van de man die zijn vrouw Antoinette meeneemt naar Engeland en haar daar opsluit op de zolder van Thornfield Hall... Inderdaad, Antoinette Cossway, alias Bertha Mason, is de krankzinnige vrouw van Rochester, de man op wie Jane Eyre verliefd wordt in het boek van Charlotte Brontë. Een zeer verrassende vondst.

Maar toch zou het bij een literaire truc gebleven zijn als de bladzijden vóór dat derde deel niet zo indringend en knap geschreven waren, waardoor de schimmige figuur van de krankzinnige uit Jane Eyre terecht uit haar anonimiteit getild wordt en een volledig leven krijgt toegemeten van Jean Rhys, die met deze laatste roman haar talent bewezen heeft.

Doeschka Meijsing

Jean Rhys: Kwartet, f 14,90;

Reis door het duister, f 14, 90;

Goedemorgen, middernacht, f 14,90;

Sargasso Zee, f 13,90

Uitg. Bruna, Utrecht.