De Revisor. Jaargang 3

[p. 62]

Leo Ross
De langzame blik van Hans Vervoort

De koloniale literatuur (Multatuli, Daum, Du Perron, Beb Vuyk enz.) vormt een aantrekkelijke provincie van de Nederlandse letteren en vervult daarin ook een bijzondere funktie: Indië c.q. Indonesië als thema in onze literatuur is uniek en typisch Nederlands: geen enkele Westeuropese natie kent zo'n uitgesproken literaire belangstelling voor één ander, zeer ver land, met resultaten van een dergelijke kwaliteit. Kennelijk brengen onze koloniale en (want de stroom is nog niet opgedroogd) postkoloniale romans een speciale relatie tot uitdrukking die tussen moederland en kolonie bestond en die nog steeds bestaat tussen ons en het onafhankelijke Indonesië. Anderzijds helpen zij die relatie in stand houden door de vele en genuanceerde informatie die zij aandragen: men kan bijvoorbeeld moeilijk een conflict tussen een Regent en een Resident of Assistent-Resident zoals in De Stille Kracht en de Max Havelaar beschrijven zonder de bevoegdheden van beide partijen duidelijk te maken (Multatuli last eenvoudig een klein college in, Couperus doet het wat geraffineerder). Veel koloniale/postkoloniale romans zijn met grote kennis van zaken geschreven en Margaretha Ferguson overdrijft niet als zij in haar reisverhaal Nu wonen daar andere mensen, sprekend van de ‘Indische belletrie’, wijst op ‘de sociologische gegevens die, zonder enige opzet van de desbetreffende schrijvers, in de teksten verborgen liggen’.

Binnen de Indisch/Indonesische bellettrie nu laat zich, naast de roman, het reisverhaal als afzonderlijk genre profileren. De grens tussen literatuur (‘literature is fiction’?) en niet-literatuur (zoals reisverhaal, brief, brochure, essay) is hier nog moeilijker te trekken dan elders: de Indische letterkunde, aldus de paradoxale uitspraak van Rob Nieuwenhuys in de inleiding van Oost-Indische Spiegel, toont een ‘voorkeur voor de niet-litteraire genres’. Groot is het aantal schrijvers dat zijn krachten op het genre van het reisverhaal beproefd heeft, met uiteenlopend resultaat. Zoals er koloniale romans bestaan waaruit men weinig of niets over Indië en de koloniale samenleving te weten komt (ik denk aan Henri Borel), zo verschaffen immers ook reizigers meer of minder informatie over het bereisde land, afhankelijk van allerlei faktoren (ondernemingslust, studie, observatievermogen en noem maar op). En om informatie gaat het in een reisverhaal, anders noemen we het bijvoorbeeld het verslag van een al dan niet geslaagde vakantie in het buitenland. De lezer vraagt: wat heeft de schrijver bijvoorbeeld in Indonesië gezien? Wat heeft hij meegemaakt? Wat was zijn reaktie? Het gaat hem dus niet om objektieve, abstrakte waarheden, cijfers, statistieken, zoals het wetenschappelijke verslag oplevert: uit het Verslag van een reis naar Indonesië van G. Verhaar (1974) leert men het ‘echte’ Indonesië niet kennen. En evenmin is het reisverhaal gelijk te stellen met de journalistieke reportage, een reeks feiten met actualiteitswaarde, verzameld door een in wezen ongeïnteresseerde, wiens persoonlijke mening de lezer ook geen belang inboezemt (voorbeelden: de reportages over Indonesië in de Nederlandse kranten tijdens de koninklijke expeditie). Het reisverhaal ontleent aan de persoonlijkheid van de schrijver juist zijn waarde.

De maker van een reisverhaal als het onlangs verschenen Vanonder de koperen ploert van Hans Vervoort, waagt zich dus aan een dubbel riskante onderneming: informatie en persoonlijke beleving zal hij tegen elkaar af moeten wegen en op de een of andere manier tot een eenheid smeden, èn hij richt zich, anders dan schrijvers over Cuba of Bolivia, tot een tamelijk verwend publiek dat op de hoogte is van allerlei nuances, zoals het verschil tussen een Soendanees en een Javaan (‘onze bedienden zijn Soendanees en Siti is Javaanse en dat gaat niet samen’, constateert Hans Vervoort op blz. 30 en dat klopt dus), een moeilijk publiek vol hele en halve ‘Indiëkenners’. ‘Gelukkigis Indonesië voor heimwee-klanten nog een ideaal land’, schrijft Vervoort en daarin heeft hij gelijk als hij bedoelt dat men er dierbare plekjes van vroeger soms nog onveranderd terugvindt, en het gaat zelfs op voor totoks, kersvers en voor het eerst in Indonesië, die een bedevaart naar Lebak ondernemen om diep ontroerd te kijken naar de plaats waar het huis van Havelaar niet meer staat (Vervoort zoekt naar het huis van Willem Walraven, het verkeerde huis, en zelfs dat vond hij niet). Maar minder gelukkig en ideaal wordt de situatie als de schrijver menselijk en ook stilistisch niet tegen de eisen van het Indonesische reisverhaal blijkt opgewassen. De keuze van de titel van het boekje van Vervoort is al precair: die ‘koperen ploert’ is bepaald geen vondst die naar méér smaakt, zomin als een ‘Gordel van Smaragd’ zou doen.

Hans Vervoort heeft, zoals gezegd, een aantal niet te onderschatten voorgangers in het genre. Eén van de eerste moderne Indische reisverhalen schreef Justus van Maurik met zijn Indrukken van een ‘Tòtòk’ (1897). Van Maurik bereisde ‘de Oost’ als tabakshandelaar en als schrijver, in welke laatste kwaliteit hij in Indië even beroemd was als in Holland. Hij stelde zich bijvoorbeeld aan de Gouverneur-Generaal als schrijver voor en hield lezingen uit zijn literaire werk. Door zijn positie als gastlid van de blanke gemeenschap kon hij de inlandse samenleving niet anders dan als ‘blanda’ zien, maar hij was een scherp waarnemer en hij nam initiatieven. Zo bracht hij een bezoek aan een inlandse school en dreef de spot met wat de vlijtige en intelligente sumatraantjes daar leerden: wetenswaardigheden over de Koningin. (Bij Hans Vervoort ontbreekt van interesse

[p. 63]

voor het onderwijs in Indonesië elk spoor, al vielen hem de gevolgen van het lage peil ervan wel op; zie straks Margaretha Ferguson.) Van Maurik was een heer en vermeed dus ruzies, maar hij ging, als hij dat nodig vond, grif in discussie. Zo vertelt een medepassagier op de boot waarmee zij de Krakatau passeren, hem van de uitbarsting van die vulkaan: hij betreurt zijn zusteren zijn zwager die bij die gelegenheid omkwamen, terwijl zij notabene hun schaapjes al bijna op het droge hadden en dus spoedig naar Holland zouden zijn teruggekeerd, terwijl het massale omkomen van inlanders door hem wordt afgedaan als iets wat helemaal niet erg is: ‘zij hebben er zoo geen weet van als ze kapot gaan (...), ze vermenigvuldigen zoo buitengewoon goed; d'r komen d'r al gauw te veel’. Direkt kiest Van Maurik dan partij (‘Dat's nogal onmenschelijk!’). Hans Vervoort daarentegen, in een dergelijke situatie verzeilend, gaat de discussie uit de weg: een gesprek over family planning loopt uit op een anti-Chinese tirade van zijn pensionhoudster (‘die Chinezen, die bereiken we niet. Die gaan rustig door’) - gemakkelijk te weerleggen (het wemelt van de kinderen in Indonesië en hoeveel daarvan zijn Chinees?), maar Hans Vervoort ontwijkt de discussie en volstaat ermee ‘haar voortaan in vrede te laten schommelen’.

Veel degelijker en veel idealistischer dan Van Maurik pakte Augusta de Wit in Natuur en menschen in Indië (1914) haar onderwerp aan. Zij had aandacht voor alles: bevolkingsgroepen en hun leefwijze, handel, landbouw, industrie, ondernemingen, onderwijs, gewoonten en gebruiken enz. Daarbij ging zij in de eerste plaats af op eigen waarneming: ze begaf zich op pad, drong door in de dessa's, praatte via tolken met de bevolking, woonde o.a. een als corrupt doorziene loerah-verkiezing bij. Hans Vervoort gaat nooit op pad, hij doorziet niets: ‘Wat je als blanke toerist helemaal nooit ziet, is natuurlijk de toestand in de kampongs, die tussen de stenen bebouwing onzichtbaar weggewerkt zijn’. Een kleine moeite, zou je denken, maar nee, hij doet het niet en meent - echt Nederlands - over Indonesië mee te kunnen praten zonder ooit een kampong gezien te hebben (‘Toch praat niemand me uit het hoofd’ enz. - blz. 123). Een ander verschil tussen beide reisverhalen is de rol van de natuurbeschrijving. Augusta de Wit was er beroemd om - het hoofdstuk ‘Rijstoogst’ bijvoorbeeld, hoewel met kennis van zaken geschreven (de schrijfster weet o.a. precies te vertellen waarom de Javaan het gebruik van een sikkel afwijst), schijnt bladzijden lang niet anders dan de schoonheid van het tafereel te willen schilderen. Vervoort ziet hier een probleem: ‘Hoe moet je de schoonheid van sawah's uitleggen?’ - en als hij dat probleem tracht op te lossen, krijgen we zinnen te lezen als: ‘In het vroege ochtenduur hangt een dunne nevel over de natte velden’, en: ‘In de verte stijgen de bergen blauwig-groen op’, en: ‘Het heeft iets van een ijle Japanse prent’. Maar wat veel belangrijker is: bij Augusta de Wit is de natuurbeschrijving geen doel op zichzelf, het verhaal neem t plotseling een wending en de schrijfster laat de werkelijkheid achter de schone schijn zien, misoogst door slechte beploeging, inferieure zaairijst en gebrek aan bemesting, armoede omdat de opbrengst van de oogst aan afbetaling van het ‘voorschot’ van de (Chinese) woekeraar verloren gaat. Vervolgens rekent zij de jaarlijkse invoer van rijst in Java en Madoera aan ons voor (‘inplaats van den schijnbaren overvloed is er een verschrikkelijk tekort’) en bepleit het verstrekken van kredieten en de verbetering van het landbouwonderwijs. Allemaal aktuele thema's, helaas, maar Hans Vervoort, verrukt foto's schietend vanuit de trein, heeft er geen oog voor. Daarbij blijft Augusta de Wit zich voortdurend bescheiden opstellen tegenover de Oosterling: ‘Mijn voorstelling zal niet anders dan een éénzijdige kunnen wezen’; Hans Vervoort houdt het op het eind van zijn boekje wel voor gezien: ‘We zijn klaar met Java’.

Als echte tourist gedroeg zich Louis Couperus in Indië en hij kwam daar in Oostwaarts (1924) eerlijk voor uit, hij toefde uitsluitend in de betere kringen, verheimelijkte zijn nostalgie naar tempo doeloe allerminst (sinds de pajong door Van Heutsz werd afgeschaft, ging voor Couperus iets van de glorie van Indië verloren...) en poëtiseerde zelfs de inlandse w.c. 's boven de kali, uiteraard zonder er zèlf gebruik van te maken. Niettemin geeft hij overal in zijn boek blijk van serieuze studie van de verschillende volkeren, van de inheemse cultuur, de wajang, de wereld van goden en legenden. En zelfs had deze Tachtigeraestheet aandacht voor de politiek: nadat hij in De Stille Kracht (1900) het koloniaal bestel nog uitsluitend bedreigd had gezien van de kant van de Indo's (zoals tezelfdertijd Bas Veth in Het leven in Nederlandsch-Indiëde mogelijkheid van een ‘burgerkrijg’ tussen ‘de volbloed-europeesche overheerschers en het halfbloedras’ onder ogen zag en aan een opstand van de inlander zelf in de verste verte niet dacht), doemt in de twintiger jaren voor Couperus het spookbeeld van een revolutionaire volksbeweging op, verbaal bezworen door een verheerlijking van adel en feodaliteit, maar voorlopig gelukkig van regeringszijde effektief door middel van verbanningen en tuchthuisstraffen in bedwang gehouden (blz. 167); hij noemt dan o.a. Douwes Dekker, de schrijver van Het boek van Siman den Javaan (door Rob Nieuwenhuys ten onrechte in de Oost-Indische Spiegel niet opgenomen), later Minister van Staat in het kabinet-Sjahrir. Bij Hans Vervoort, vijftig jaar later, is die belangstelling voor politiek tot een minimum, tot kortswijl geslonken: wachtend op de trein naar Soerabaja ‘komen we tot de conclusie dat dit toch geen fascistisch land is, anders reden de treinen wel op tijd’. Ik moet er niet aan denken wat er uit de bus gekomen zou zijn als de familie Vervoort haar zonnige vakantie in het Griekenland van de junta had doorgebracht.

Na de oorlog staat in het Indisch/Indonesische reisverhaal de politiek uiteraard in het middelpunt. Pieter 't Hoen reisde van het Nederlandse Batavia naar het Republikeinse Djokja en bracht in Terug uit Djokja (1946) een verslag uit dat je de tranen in de ogen drijft: zoveel kansen door onze politieke leiders, de bijziende Drees en de verblinde Luns met name, getorpedeerd! Het boekje staat vol aktuele informatie, maar stijgt door het engagement en enthousiasme van Pieter 't Hoen toch boven

[p. 64]

journalistiek uit. De schrijver bezoekt verschillende bedrijven (een papierfabriek, een weverij, een spinnerij), waar voor hem de economische levensvatbaarheid van de Republiek bewezen wordt; hij analyseert de politieke verhoudingen in de Republiek (de invloed van de Masjoemi, de socialisten, de PNI, de communisten) en is beducht voor het drijven van de fanatieke Mohammedanen; hij bestudeert de moderne inheemse kunst op een schilderijententoonstelling en tracht haar verhouding tot de Europese vast te stellen. Hans Vervoort heeft voor deze zaken geen belangstelling. Zijn confrontatie met batikschilderijen in Djokja loopt op ruzie uit (‘kwaad loop ik weg’) en dingen als papierfabrieken vallen helemaal buiten zijn gezichtskring. Ook van de politieke verhoudingen in de Republiek, de fanatieke rechtse Moslems die oppositie tegen Suharto voeren, de socialisten van Sjahrir (bestaan ze nog? zijn ze vóór of tegen Suharto?) horen we niets. Eén keer, tijdens een rede van Suharto op de televisie, valt hem op dat een Indonesiër niet luistert, maar hij is te ‘schijterig’ (blz. 84) om hem te vragen waarom het programma hem niet interesseert (blz. 203).

Na de mislukking van Luns' Nieuw-Guinea-politiek en het herstel van de betrekkingen tussen Nederland en Indonesië krijgt het heimwee naar tempo doeloe weer zijn kans. Na dertig jaar bezocht Hella Haasse in 1969 weer haar geboorteland Java. In Krassen op een rots (1970) herwaardeert zij haar verleden. Zo ontdekt ze vroeger nooit gemerkt te hebben dat haar gekleurde schoolvriendinnen niet meegingen naar zwembad of schoolbal en ook de armoede en achterlijkheid in de kampong waren haar vroeger nooit opgevallen. Ook dit reisverhaal laat zien hoe serieus de auteur de geschiedenis en de cultuur van Java bestudeerd heeft. Zij is zelfs in staat de betekenis van de wajang, de strijd tussen de Pendawa's en de Korawa's, op het heden te betrekken. Hans Vervoort recipieert de wajang op een heel ander niveau: ‘het gaat om een prins en een prinses en een boze koning die de prinses ontvoert, maar het loopt goed af’. Tot een herwaardering van zijn Indische verleden komt het niet: alles blijft bij het oude, getuige het sentimentele schoolbalschetsje ‘Bal na’ (blz. 118e.v.).

Vergelijkbaar met Krassen op een rots is Margaretha Ferguson's Nu wonen daar andere mensen (1974). Haar reis was een herontdekking: in afwijking van de ‘koloniale mythe’ blijkt de Javaan niet lui en dom, maar juist een doorzetter, en Javaanse kinderen, die zij zich als ‘zoet, en stil, en verlegen, en een beetje saai’ herinnert, ‘schreeuwen en dollen net als Hollandse kindertjes’. Zo corrigeert ze haar beeld van Indië/Indonesië. Veel aandacht wijdt zij aan de verhouding tussen blank en bruin, de discriminatie tussen de blanken toen en tussen de gekleurde rassen onderling nu (blz. 128), het onderwijs (na de koloniale tijd zeer verslechterd: na 1945 werden mensen met de juiste politieke overtuiging beloond met een baantje als onderwijzer en hetzelfde in 1965, onafhankelijk van hun opleiding), de emancipatie van de vrouw (door Kartini al gedefinieerd als in wezen de emancipatie van het volk), de nog steeds bestaande polygamie. Van geen van deze problemen van het huidige Indonesië heeft Hans Vervoort iets gemerkt.

Wel geeft zijn boekje Vanonder de koperen ploert voorlichting omtrent ‘eenvoudige maaltijden die prima smaken, maar toch niet dat je zegt gut gut’. Ook vertelt hij over het zogenaamde mandiën ‘het is onmogelijk om het genot van mandiën te beschrijven, je moet het ondergaan’. Soms lijkt dit reisverhaal op een soort beredeneerde folder, maar wie het als folder leest, blijft toch in z'n maag zitten met de plasjes en de ‘emotionele winden’ (blz. 139) van zoontje Marco, en met reisgenoot Bouke die op blz. 134 ‘mek-mek’ mag zeggen. Ook de foto's, hoewel reclameachtig (het keurige hotel in Singapore op blz. 12!), zijn toch niet van folderkwaliteit. Wel is de stijl weer folderachtig: ‘Indonesië kent een vrij actief en gevarieerd binnenlands vliegverkeer dat voor Europese begrippen niet duur is’, of: ‘veel van de ontwikkelingshulp verdwijnt in de zakken van de generaals’ - zinnen die als geprefabriceerd uit de schrijfmachine rollen. Men lette op de notities waarmee Vervoort zijn reisroute illustreert: Djakarta, ‘een moderne lawaaiige wereldstad’; Bandoeng, ‘een heel mooie stad met veel groen en ruime straten’; uitstapjes - ‘in de nabijheid van Bandung zijn enkele plaatsen waar je als toerist geweest moet zijn’, o.a. naar de plantentuin van Bogor met een plaatje om te laten zien ‘dat het hier om de drommel geen Vondelpark is’; Djokja, ‘een kleine charmante stad met weinig autoverkeer’; uitstapjes o.a. naar de Boroboedoer: ‘de enorme steenklomp bestaat uit een aantal galerijen waarop het leven van Buddha staat afgebeeld’; Semarang - ‘we volstaan met een paar wandelingen, waarbij al snel blijkt dat Semarang niet veel voorstelt’; Soerabaja, ‘tweede stad van Indonesië, paar miljoen inwoners, belangrijk havenen zakencentrum’. Daarna Malang - ‘oogt provinciaal’; ook Pujon, ‘een plaats om niet te vergeten’, en Singosari - ‘wie in de buurt van Malang komt, mag ook Singosari niet vergeten’. En tenslotte Bali, waar de familie besluit ‘géén poging te doen om het “echte Bali” te ontdekken’ en zich op Kuta Beach installeert, alsof er in het voorafgaande ook maar één poging om het ‘echte’ Java te ontdekken gedaan is.

Storend is daarom de hoon die Hans Vervoort van tijd tot tijd over touristen uitstort, ‘grof ogende en zich onbeholpen voortbewegende blanken’ met ‘dikke reet’, ‘kennelijk bezig met zo'n quick-glance-tour door Java’ (hij wordt er zo door afgeleid dat hij in de Kraton van Djokja maar met een half oor naar de informatie van zijn gids kan luisteren en in plaats daarvan hun luidruchtige gesprek en grappen aanhoort): ‘ze zullen vanmiddag vermoedelijk Solo nog moeten zien, om dan morgen de Boroboedoer te nemen, op de terugweg nog even langs het zilversmidcentrum Kota Gede te gaan en dan pijlsnel richting Surabaja, na een vrij uurtje winkelen in het centrum van Jogja’. Maar hoeveel langzamer hij ook op Java rondkijkt, zoveel meer ziet Hans Vervoort er niet. Zelf weet deze Henri Borel van het reisverhaal na een verblijf van drie en een halve maand in die gebieden niet dat je ‘Djokja’ volgens het Indonesische spellingssysteem niet als ‘Jokja’ schrijft, maar als ‘Jokya’.