De Revisor. Jaargang 3

[p. 59]

Gerard Koolschijn
Plato vertaald

Nu in dit tijdschrift mijn vertaling van Plato's Politeia is besproken door iemand die blijk geeft de Toelichting niet goed in zich te hebben opgenomen, lijkt het me nuttig zelf iets erover te zeggen.

Vertalen interesseert me maar zijdelings en voor een principiële benadering van vertaal problemen ontbreekt me lust en tijd. Theorieën van Arnold, Baudelaire, Croce, Goethe, Postgate, Schleiermacher, Vestdijk, werk voor proefschriftenmakers. Ik maak hier alleen deze grove maar voor mijn doel bruikbare onderscheiding: woorden hebben (meestal) betekenis en (altijd) waarde.

Onder de titel De bekering van Eldridge Cleaver stond in de Haagse Post van 8/11/75 een uit het Amerikaans vertaald interview met ex-Zwarte-Panter-leider Cleaver, die jaren in ballingschap heeft geleefd. De vertaler laat hem zeggen: ‘Ik hoop tegen 4 juli 1976 in Amerika terug te zijn.’ Die woorden 4 juli hadden voor Cleaver een waarde naast hun betekenis. Mij interesseert nu de vraag, of een vertaler iets met die waarde moet doen. Had in dit geval de Nederlandse lezer erop gewezen moeten worden dat het ging om de Amerikaanse nationale feestdag (en door 1976 ook om het 200 jarig bestaan)?

De woorden copuleren en neuken hebben dezelfde betekenis maar door hun uiteenlopende sociale status verschillende waarde. Het oud-Griekse woord adikia kan wat betekenis betreft onder omstandigheden correct letterlijk vertaald worden met onrechtvaardigheid maar het plechtige Nederlandse woord hoort thuis in een andere sfeer dan het veel minder zware en meer gebruikelijke Griekse.

In het geval van Cleaver gaat het om het externe, in de andere twee gevallen om interne waarde.

Het onderscheid tussen betekenis en waarde is natuurlijk niet absoluut. Vergeleken bij waarde is betekenis algemeen. Waarde is meer individueel bepaald. Aan een woord met algemene betekenis wordt door een lezer individueel waarde verleend. IJs is ijs, toch roept het woord voor een Eskimo niet hetzelfde op als voor een Papoea. Iedereen kon en kan de hoofdlijnen van een burcht tekenen, maar voor een 11e eeuwer had dat woord andere associaties dan voor iemand na de industrialisatie (romanticus of niet). Er zijn woorden waarvan de betekenis overweegt (sikkel, hamer). Zij dwingen de lezer. Er zijn woorden waarbij de waarde overweegt (mooi,verdriet, waarde). Zij laten de lezer vrij. Waarde moet altijd door voldoende betekenissen worden gedragen. De keldering van het werk van Reve kan beschreven worden als verschraling van betekenis en overwoekering door waarde: de lezer wordt teveel vrij gelaten om z'n eigen waarde in te vullen, te weinig in een richting gedwongen door betekenissen.

Schrijven is gebruik maken van betekenissen om met hun waarde iets te bereiken. Het niveau van een boek wordt bepaald door de hoeveelheid waarde die door de betekenissen wordt gedragen. En omdat waarde individueel verleend wordt, leent Hamlet zich eerder voor uiteenlopende interpretaties dan You only live twice. Welke waarde een schrijver met zijn woorden wilde uitdrukken, weet alleen de schrijver zelf. Lezer noch schrijver weet of de waarde die ze voor de lezer hebben daarmee overeenstemt.

Een vertaler is een lezer. Hij verschilt van andere lezers omdat hij niet tevreden mag zijn met de waarde die de tekst voor hemzelf heeft. Hij pretendeert de schrijver te vertegenwoordigen. Zijn taak is niet het vervangen van woorden en zinnen maar het reproduceren van een relatie; de relatie tussen de schrijver en het publiek waarvoor die in eerste instantie schreef. Dit brengt mee dat hij afstand moet nemen van eigen indrukken en zich een voorstelling moet maken, niet van wat de schrijver wilde uitdrukken maar van wat hij heeft uitgedrukt. Een vertaler is een literair socioloog. Het gaat hem niet om de intentie van de schrijver maar om zijn sukses. Daarvoor moet hij nagaan wat de woorden van de schrijver in feite opriepen voor een denkbeeldige gemiddelde lezer. Hij zal daar niet in slagen maar moet er altijd naar streven. Wanneer hij de zekerheid heeft dat (vooral in metaforen en vergelijkingen) een woord waarvan hij de betekenis met al zijn nuances goed heeft vertaald, voor een gemiddelde lezer van de vertaling een andere waarde heeft dan het vertaalde woord voor de gemiddelde lezer van de oorspronkelijke tekst, moet hij onder omstandigheden ingrijpen. Dus: wat moet er in een bergachtig taalgebied van een plattelander worden?

Dadelijk zal ik voor zo'n ingreep drie mogelijkheden onderscheiden, maar eerst noem ik van alle denkbare tegenwerpingen er twee. Veel vertalers blijken de theorie aan te hangen dat een lezer uit een vertaling een indruk moet krijgen van de ma-

[p. 60]

nier waarop men zich in de vertaalde taal pleegt uit te drukken. Zij vinden het sfeervol Russen over werst te laten praten. Omrekening en overzetting in kilometers is voor hen heiligschennis: een Rus dacht niet in kilometers. Nee, hij dacht ueberhaupt niet in het Nederlands en toch wordt het aantal werst wel in het Nederlands vertaald. Leidt deze redenering ertoe dat postkoets vertaald wordt met autobus? Neen, daarmee zou de betekenis veranderen. Evangelievertaler Straat gebruikt geen u maar alleen je en jij, omdat in het Grieks altijd het woordje su werd gebruikt. Hij wil ons daarmee helpen ons voor te stellen hoe men indertijd tegenover elkaar stond. Leuk, maar daarmee wordt van een tekst wel een folkloristische gids gemaakt. En dat met averechtse werking: je leest als vreemd wat natuurlijk was. Zo moet ook het ik en jij van de klassieke Griek met jij en ik vertaald worden, hoeveel fraaie gedachten ook aan de Griekse volgorde zijn vast te knopen. Een vertaler moet zich alleen afvragen of de schrijver zich op een bijzondere manier heeft willen uitdrukken. Is dat niet het geval, dan moet hij de lezer van zijn vertaling niet suggereren dat wel een bepaald effect wordt nagejaagd. Als Straat en medestanders konsekwent waren, zouden zij elk idioom letterlijk moeten weergeven, als een zaak van feit.

Tegenwerping twee. Als een plattelander een boek leest vol stads slang, moet hij zelfstandig naspeuringen verrichten om zich allerlei termen eigen te maken. Waarom dan verschil maken en de lezer van een vertaling wel de helpende hand bieden? Zijn daar niet de beschrijvingen van Land, Volk & Cultuur waarin hij over de eigenaardigheden van het ‘vertaalde volk’ wordt voorgelicht? Wat heeft de vertaler ermee te maken dat het begrip kaarden in 400 voor Christus iets (anders) opriep omdat iedereen die handeling toen dagelijks voor zich kon zien? Het verschil wordt niet gemaakt, het is er: er komt een vertaler bij, - met de taak te zorgen dat de encyclopedie alleen ter hand wordt genomen door een aantal mensen verhoudingsgewijs even groot als het aantal dat bij lezing van de oorspronkelijke tekst dat nodig vond.

Soms moet een vertaler dus ingrijpen. Maar hoe? Stel dat de volgende woorden uit het Engels zijn vertaald: Links inhalen is een overtreding. Ik onderscheid dan twee gevallen. Ze maken deel uit van een tekst die volledig aan Engeland is gebonden en vanaf de eerste bladzijde duidelijk maakt dat hij op Engelse toestanden betrekking heeft. Of ze staan in een (bijvoorbeeld) antropologische tekst: Voor deze stam is het snellen van een kop vergelijkbaar met links inhalen.

In het eerste geval hoeft de gemiddelde lezer er niet op gewezen te worden dat de woorden links inhalen voor een Nederlander wel dezelfde betekenis maar niet dezelfde waarde hebben als de vertaalde Engelse woorden voor een Engelsman. De tekst zal hem er voldoende aan herinneren dat Engelsen in Engeland gewoonlijk aan de linkerkant van de weg vooruitrijden. Maar in het tweede geval kan het wel nodig zijn. Er zijn dan drie mogelijkheden. Er kan worden vertaald:

(a) links inhalen ¹ (¹: de schrijver is een Engelsman)

(b) rechts inhalen (aanpassende vertaling)

(c) verkeerd inhalen (neutraliserende vertaling)

Mogelijkheid (a) verdient natuurlijk de voorkeur. De tekst wordt geen geweld aangedaan, de lezer niet als onmondig behandeld. Mogelijkheid (b) lijkt onjuist en zal negatief effect hebben voor lezers die zich bewust zijn dat de oorspronkelijke tekst afkomstig was van een Engelsman. Zijn er omstandigheden waaronder van mogelijkheid (c) gebruik moet worden gemaakt? Ja, als (a) tekortschiet. En daarop is meer kans naarmate de culturele kloof tussen de betreffende taalgebieden groter is. Zo begint ineen vertaling met noten (mogelijkheid a) de Politeia van Plato: ‘Gisteren was ik samen met Glaukon, de zoon ¹ van Ariston, naar de Piraeus² gegaan om er tot de³ godin⁴ te bidden⁵... Elke noot brengt winst en verlies. Duidelijkheid wordt gewonnen, ritme gaat verloren. Een tekst kan maar een bepaalde hoeveelheid noten verdragen. Hoe zal de lezer reageren die op éénderde van de Politeia gekomen, stuit op gebruind¹²⁴⁵ en bij de opgeslagen noot numero 1245 vindt: gebruind heeft hier de waarde van witjes; u moet hierin niet lezen gebruindheid als teken van welvaart & wintersport maar een aanduiding van armoede, zoals met ons woord witjes van een kind gesuggereerd kan worden dat z'n ouders het geld missen om naar de zon te vliegen.

Een zo met noten doorspekte tekst heeft slechts antikwarische waarde. Als mededeling van de schrijver heeft hij afgedaan. Hij wordt niet gelezen maar geraadpleegd. Voor zulke teksten bestaat niet één ideale vertaling, maar twee gebrekkige. Een vertaler moet kiezen tussen eenhistorische vertaling waarin de letter voorop wordt gesteld en een literaire waarin een poging wordt gedaan stijl en temperament weer te geven. In het laatste geval vertaalt hij niet alleen de woorden van de tekst maar hun waarde (dat wil zeggen de hele culturele context) erbij. Daarbij past hij niet de tekst bij de Nederlandse situatie aan (mogelijkheid b) maar neutraliseert hij de problemen. Gebruind wordt dan vertaald met arm. Het nadeel van verschraling van de tekst moet daarbij steeds worden afgewogen tegen het voordeel van behoud van ritme.

Ik geef twee voorbeelden. Eén van wat ik interne waarde noemde:

Politeia 344 c

Vertaling van de Win, 1962-65: ‘Zo is dan, Socrates, de onrechtvaardigheid, indien ze slechts op voldoende schaal wordt beoefend, sterker en voornamer en deftiger dan de rechtvaardigheid.’

Mijn vertaling, 1975: ‘Nee, Socrates, een immoreel leven geeft een mens meer mogelijkheden, meer vrijheid en meer macht, - als die immoraliteit maar ver genoeg wordt doorgevoerd.’

En één van externe waarde:

Politeia 365 d

De Win: ‘Immers, om niet ontdekt te worden zullen we samenzweringen en kliekjes oprichten; en verder bestaan er ook professoren in de overredingskunst die ons wel de kunst leren om een volksvergadering of een rechtbank toe te spreken. Daarmee

[p. 61]

zullen we het wel klaarspelen, deels door overreding, deels door geweld, om ons te verrijken zonder straf op te lopen.’

1975: ‘Om uit de handen van de justitie te blijven kunnen we geheime organisaties en clubs vormen, en een goede juridische scholing zal ons in staat stellen onze belangen zo vakkundig te verdedigen dat we rustig onze medemensen kunnen uitbuiten zonder dat men ons iets kan maken.’

Om aan te duiden wat in zo'n vertaling precies is verwerkt, is een detaillistische bespreking nodig. Ik verwijs daarvoor naar de Toelichting op de vertaling.

In het geval van de Politeia waren er twee overwegingen die pleiten voor de keus van een literaire vertaling. Ten eerste zijn er letterlijke historische vertalingen genoeg (in Nederland o.a. die van de Win). En ten tweede kan een vertaling van Plato nooit gebruikt worden als meer dan een vluchtige inleiding tot zijn filosofie. (Russell bijvoorbeeld had er goed aan gedaan Grieks te leren voor hij zich over Plato uitliet). Wat de eerste overweging betreft blijkt een aantekening niet overbodig. In de Toelichting noem ik het werk van de Win (Verz. Werk van Plato in vertaling) een gigantische prestatie. Er wordt daaruit ten onrechte afgeleid dat die vertaling mijn instemming heeft. Het is integendeel misschien wel het treurigst wapenfeit uit de geschiedenis van het vertalen, waarbij van een van de grootste stilisten uit de wereldgeschiedenis een 3000 pagina's lang stumperende dwaas is gemaakt. Geschreven in die Nederlatijnse taal die zich in de loop der eeuwen op de gymnasia heeft ontwikkeld en waarin schoon nog steeds een pendant is van lelijk, niet van vuil, is het eens te meer een bewijs van het trieste lot van de klassieke literatuur in ons land, en van het feit dat vele classici menen dat een dode taal als dode taal vertaald moet worden. Gij slechtaard, zegt keizer Xerxes tegen een onderdaan, in de woorden van de Herodotusvertaler van 1968, die in de flaptekst meldt dat hij zich voortdurend de vraag heeft gesteld: hoe zou Herodotus dit gezegd hebben als hij een Nederlander van deze tijd was. Zo'n naiviteit zou vertederend zijn als er geen meesterwerk mee was te gronde gericht.

Dat zulke schandalige prestaties geleverd worden en het stoffelijk blijk ervan niet uit de handel genomen of doodgezwegen wordt, - misschien hangt het samen met die eigenaardigheid van oud-Griekse teksten, dat het begrip ervan zoveel vakkennis vereist dat met de linguistische inspanning de energie van de classicus is uitgeput. Een filosofisch of anderzins specialistisch werk wordt dan vertaald en besproken door een leek, alsof de beste vertaler en bespreker van Schumpeter een anglicist zou zijn.

In dit geval scharrelt zo iemand dan wat spaanders bijeen en baseert daarop de conclusie dat er niet gehakt had mogen worden. Er is een werk vertaald waarvan de schrijver probeert aan te tonen dat een menselijke gemeenschap alleen bestuurd mag worden door filosofoi die door hun inzicht in to agathon in staat zijn dikaiosune te realiseren. Wat te denken van een bespreking waarin voorbijgegaan wordt aan het feit dat die drie centrale begrippen van het werk nu vertaald zijn zoals dat bij mijn weten het afgelopen millennium nog niet is gebeurd?

De gebruikelijke, voor de hand liggende en door de traditie geheiligde vertaling van de term filosofoi bijvoorbeeld is filosofen. Nu leert een oppervlakkig onderzoek van het gebruik van het Griekse woord filosofia al dat daarmee in de verste verte niet ons specialisme bedoeld wordt. Plato zelf spreekt van ‘meetkunde of een andere filosofia’. Het begrip duidt aan: behoefte aan kennis in de ruimste zin van het woord. In het algemeen komt een vertaling als ‘(enthousiasme voor) intellectuele activiteit’ misschien nog het dichtst in de buurt. Filosofoi zijn voor een Griek uit Plato's tijd plusminus intellectuelen. Maar de classicus blijft steken in (onjuiste) etymologie. Het element filo duidt begeerte aan, sofia wordt ten onrechte met wijsheid vertaald, dus moet de combinatie wel wijsbegeerte betekenen. Gegevens over interne en externe waarde van de term, van teksten uit dezelfde tijd en van dezelfde schrijver, worden in de wind geslagen. En helemaal hoeft men niet te rekenen op het besef dat het juist kenmerkend is voor Plato's geschriften, dat wat tegenwoordig als een filosofische vraag wordt beschouwd door hem behandeld wordt als een wetenschappelijk probleem Zo wordt juist door de anachronistische verataling filosofen ‘Plato verplaatst’ en de historische context uit het oog verloren.

Maar hiermee kom ik terecht bij de pas werkelijk aardige vragen (namelijk (a) wat beweert Plato in de Politeia, (b) zijn die beweringen in enig opzicht actueel, (c) welke reden is er om Plato te lezen, afgezien van theoretische actualiteit). Ik wil vermijden die vragen te beantwoorden in de marge van een vertaaltechnisch stuk. Het is treurig genoeg dat van één van de meest invloedrijke boeken uit de geschiedenis een bespreking van enig niveau tot dusver achterwege is gebleven.

Over de vertaling zelf nog dit. Vele winters zijn voorbijgegaan sinds ik me er het laatst mee bezighield. Behalve op meerdere punten gerechtvaardigde detailkritiek kan ik mij één steekhoudend bezwaar voorstellen, namelijk dat ik niet ver genoeg ben gegaan. Ook de dialoogvorm had vertaald kunnen worden.