De Revisor. Jaargang 3

[p. 32]

Marian Pankowski
De randfiguur in de Poolse literatuur
Plaatsbepaling van Gombrowicz' ‘Trans-Atlantiek’

Najaar 1976 verschijnt bij Athenaeum-Polak & Van Gennep de enige tot nog toe onvertaalde roman van Witold Gombrowicz: Trans-Atlantiek (1953). Marian Pankowski, hoogleraar Poolse taal- en letterkunde te Brussel en Revisor-lezers als prozaïst niet onbekend, werd gevraagd een inleiding te schrijven - mede gezien zijn uitgesproken voorkeur voor Trans-Atlantiek binnen het oeuvre van Gombrowicz (zie het interview met Pankowski in het Gombrowicz-nummer van Soma, dec. 1972).

[p. 33]

Bij iedere schrijver vindt het werk zijn oorsprong in de schaduwzone waar de emoties ontstaan, opgeroepen door het dagelijks leven; die emoties worden uitgedrukt met behulp van een artistieke taal. Daarom zal een serieuze kritische analyse niet nalaten de biografie van de betrokken schrijver te bestuderen, want elk beeld, elke verbale associatie van woorden of ideeën zou zijn oorsprong kunnen vinden in de ervaringen waaruit het leven van de schrijver bestaat.

Die onderlinge afhankelijkheid van werk en leven kan soms van tyrannieke aard zijn. De feiten van het bestaan zijn dan niet langer een rijkdom waaruit de schrijver put, maar zij scheppen een konditionering waaraan hij zich niet kan onttrekken. De lezer ziet de kunstenaar als een soeverein en vrij mens, terwijl de keuze van de thema's en van het klimaat dat zijn werk bepaalt onderworpen blijft aan determinerende faktoren die die vrijheid ondermijnen. Deze afhankelijkheid van de kunstenaar ten aanzien van zijn bestaansvoorwaarden valt vooral op bij randfiguren als Wilde, Rimbaud, Laforgue, Toulouse-Lautrec.

In de Poolse letteren staan de voornaamste werken op naam van randfiguren. Wij denken in het bijzonder aan de ‘romantische’ dichters Mickiewicz, Slowacki en Norwid.

Als Adam Mickiewicz, de schrijver van Pan Tadeusz, zulke belangrijke dichterlijke maar ook politieke werken heeft kunnen scheppen, dan is dat omdat zijn eerzucht hem eerst heeft moeten losrukken uit zijn provinciale leventje binnen de Litause grenzen, om hem naar de Europese hoofdsteden te voeren waar hij de representatieve geesten van zijn tijd ontmoette.

Het biografisch profiel van Juliusz Slowacki lijkt hier sterk op. Geografisch eveneens een randfiguur - want afkomstig uit Wolhynië - en getekend door de tuberkulose, kompenseert hij zijn tekorten dooreen rijk oeuvre; zijn toneelwerk en zijn poëzie behoren tot het beste van de Poolse literatuur.

Maar Cyprian Norwid lijkt ons het interessantste voorbeeld voor onze uiteenzetting. Gedurende zijn hele bestaan doorkruist deze dichter en schilder Europa, levend in kommervolle omstandigheden. Hij beproeft zelfs zijn kans in de Verenigde Staten, maar hij keert na twee jaar terug, want zijn gedichten en tekeningen hebben hem geen bestaan kunnen verschaffen. Deze solitair verdedigde een kunst die geïntegreerd was in de wereld van de arbeid en, in zijn ogen, was ‘als een standaard geplant op de toren van de menselijke arbeid.’ Nog meer dan de andere romantici getuigde hij in zijn geschriften onverhuld van zijn eigen leven als balling. Hij bracht zijn laatste jaren door in Parijs, ineen tehuis voor ouden van dagen.

De ‘modernistische’ periode biedt ons andere voorbeelden van schrijvers die men als randfiguren kan betitelen, zoals bijvoorbeeld Stanislas Przybyszewski. Het betreft hier een Pool die zich aan het eind van de 19e eeuw temidden van de Berlijnse bohème installeerde en die besloot zich in een fraai en verfijnd Duits uit te drukken, met het doel aan zijn Pools provincialisme te ontsnappen en geaksepteerd te worden door de literaire en artistieke elite van de hoofdstad.

Aan deze namen voegen wij nu die van Witold Gombrowicz toe, die momenteel in het Westen meer en meer bekendheid geniet.

Alvorens het opnemen van Gombrowicz in deze rij te rechtvaardigen, willen wij eerst onze opvatting van het begriprandfiguur verduidelijken, met de bedoeling een nogal wijdverbreid misverstand te vermijden. Sommige schrijvers, sommige kunstenaars denken dat men maar hoeft blijk te geven van de een of andere buitensporigheid om - en daar zijn ze op uit - buiten de burgerlijke samenleving te worden gesloten. Zo zijn hun schreeuwerige en gewilde, anachronistische of laag bij de grondse manifestaties te verklaren. Toch vinden deze kunstenaars, zodra ze dat wensen, de normale levensvoorwaarden eigen aan de meerderheid van de leden van de maatschappij weer terug, en hun gedrag heeft slechts een op publiciteit beluste of, in het beste geval, ludieke motivatie.

Voor ons heeft het begrip randfiguur een heel andere betekenis. Het belangrijkste kenmerk van de randfiguur is dat hij behoort tot een minderheidsgroep die in ekonomisch, kultureel of etnisch opzicht minderwaardig is aan of verschilt van de maatschappij waartoe hij behoort en waarvan hij afhankelijk is. Met andere woorden, randfiguren zijn zij die geen sociale of politieke rol op zich nemen en dus gevangen blijven in de rol van toeschouwer. Dat is bijvoorbeeld het geval met adolescenten, of met bejaarden, groepen die in de marge staan van het aktieve, institutionele en scheppende leven. Randfiguren zijn de immigranten die door hun ekonomische positie en door hun gebrekkige beheersing van de taal van het gastland minderwaardig zijn aan de oorspronkelijke bewoners. En randfiguren zijn ook - omdat ze door het lot of door de anderen in een minderheidspositie zijn gedrongen - de joden, de homoseksuelen of degenen die getekend zijn door een lichaamsgebrek.

Elk individu dat deel uitmaakt van een van deze groepen kan verschillend reageren, al naargelang zijn karakter en zijn kultuur. Hij kan proberen aan het odium van randfiguur te ontsnappen door zich aan te sluiten bij het kamp van de meerderheid - als hij daartoe in staat is. Maar hij kan ook zijn minderheidspositie op zich willen nemen. Op die manier kan zijn bestaan nieuwe waarde krijgen: hij wordt een aandachtige getuige, bitter maar lucide, in staat de feiten van het leven te isoleren en te analyseren en ze van buiten af te bezien. Hij zuigt zich vol met skepticisme. Laat de anderen maar meedoen aan het systeem en zich waar maken - zij kunnen het. Voor hem moeten ironie en gevatheid zijn niet-deelnemen kompenseren. Woord en geschrift worden agressief, scherp en dus heilzaam.

De persoon van Witold Gombrowicz is het voorbeeld van een randfiguur die, tot aan zijn plotselinge dood in 1969, zijn dubbele status van homoseksueel en emigrant op zich heeft genomen. Zijn werk is de geslaagde vrucht van dit bij uitstek nonkonformistisch bestaan.

Situeren wij onze auteur. Hij maakt deel uit van de generatie schrijvers die in het eerste decennium van de 20e eeuw is geboren en in de jaren dertig debuteert. De Poolse kritiek plaatst

[p. 34]

deze romanschrijvers onder het dubbele teken van de tragiek en de spotzucht (in het Pools ‘tragizm i drwina’). Zij worden gekenmerkt door een neiging tot realisme, maar deze houding evolueert want zij geven langzamerhand de analyse van de feiten op ten gunste van visioenen en deformaties. Tot deze generatie, gewapend met spot en ironie, behoort Witold Gombrowicz.

De jonge Gombrowicz verzet zich tegen de communis opinio van de universitaire kritiek in zijn land door de almachtige plaats van de romantische literatuur in Polen, vereerd en bekommentarieerd als een nationaal evangelie, aan te vechten. Het is de eerste keer dat hij afstand neemt van de algemeen erkende waarden. Het is de eerste keer dat hij een nationaal taboe aanklaagt, met als gevolg zijn eigen uitsluiting uit de rangen van de maatschappij.

Met dezelfde hartstocht klaagt Gombrowicz de eerbiedwaardige instituties aan - en in het bijzonder de familie - die volgens hem een masker drukken op het gezicht van de mens door hem van zijn authenticiteit te vervreemden. Ook hier kon alleen een individu als hij, niet geïntegreerd in de maatschappij, over deze lucide blik beschikken, ongehinderd door een traditionele aanvaarding van de sociale realiteiten in zijn land.

Tezelfdertijd dat hij de noodlottige en verstarrende rol van de geaksepteerde waarden aan de kaak stelt, houdt Gombrowicz een lofrede op de ‘onrijpheid’. In zijn Ferdydurke verheerlijkt hij de jeugd en neemt het op voor de mens die het masker wegwerpt dat hem door de maatschappij wordt opgedrukt en die geen enkele slavernij aanvaardt, teneinde beschikbaar te blijven voor het enige grote avontuur, dat van het lichaam.

Zo worden zijn eigen ervaring als van zijn familie losgerukt mens en zijn leven als randfiguur het hoofdthema, om niet te zeggen het enige thema van zijn intellektuele preokkupaties, het materiaal leverend voor de essentie van zijn literaire werk. Men heeft de indruk dat deze intellektueel, zich isolerend van de gevestigde orde, zonder ophouden aan de schrijver die hij is het idee dikteert van een konfrontatie tussen de jeugd en de rijpheid, een konfrontatie die hij later gestalte zal geven in de tegenstelling tussen de zoon en de Vader.

Deze man, vrij van iedere sociale binding, bewaart altijd afstand tegenover het leven van de personages die hij kreëert. Soms doet deze luciditeit afbreuk aan de romanverbeelding door de aanwezigheid van een psychologisch en sociologisch kommentaar.

In 1953 maakt Gombrowicz een begin met de publikatie van zijn beroemde Dagboek. Maand na maand brengt het emigrantentijdschrift ‘Kultura’ pagina's die het stempel dragen van zijn ironie en zijn bijtende intelligentie. Ook hier attakeert de schrijver de gevestigde idolen en hij heeft er een kwaadaardig, soms wat aanstellerig plezier in de ruiten van de kulturele en ideologische waarden van het Westen in te gooien. Hij vergeet het thema van zijn vroegere voorkeur niet: Polen en het ‘Polendom,’ dat door de recente historische beroeringen en zijn lot als balling nog gevoeliger voor hem is geworden. In deze rol van kontestant is hij authentiek. Maar niettemin blijft hij de zoon van een op de spits gedreven Polendom, van een land waar vroeger en nu de schrijver doordringt tot het nageslacht, maar de filosoof niet. Hij weet dus dat het, om in het nationaal Pantheon te figureren, niet genoeg is om superintelligent te zijn, meester in bijtende spot en ironie, maar dat men ook de schrijver moet zijn van boeken die doen sidderen, lachen of huilen. Geheel naar zijn aard wil hij een in het oog springend en provocerend boek schrijven dat zijn landgenoten zou dwingen te reageren. En omdat de geschiedenis hem in de positie van emigrant heeft geplaatst, kan de parallel met de grote balling Mickiewicz hem niet ontgaan. Daarom schrijft hij een ‘Pan Tadeusz op z'n kop,’ zoals hij Dominique de Roux heeft toevertrouwd. Tegenover het heimwee en de braafheid van het heldendicht van Mickiewicz stelt hij een buitenstaanderschap en een erotiek die hij put uit zijn dagelijks leven en die hij een bijzondere literaire behandeling laat ondergaan. Op deze wijze ontstaat zijn tweede grote tekst, Trans-Atlantiek.

De redenen die Gombrowicz ertoe hebben aangezet zijn Trans-Atlantiek te schrijven en te publiceren zijn komplex en liggen op het terrein van de dubbelzinnige betrekkingen die er bestaan tussen de literatuur en de burgerlijke moraal in Polen. Hoewel Gombrowicz zich van het juk van het tot hoogste waarde verheven Polendom wil bevrijden, kan hij zich niet geheel van de problemen van de nationale literatuur in Polen losmaken; hij kan zich evenmin onttrekken aan het feit dat hij van deze zelfde literatuur deel uitmaakt. Zijn probleem is groot: hij voelt zich niet thuis tussen de pathetische en sentimentele emigrant-schrijvers, en evenmin tussen degenen die hun kunst aanpassen aan de politieke eisen om zo een gereedschap te smeden bedoeld tot opvoeding van de massa.

Trans-Atlantiek verschijnt in een dubbel marginale en moeilijke situatie. Door zijn vrijwillige uitsluiting uit de wereld van de Poolse ballingen en door zijn status als emigrant van recente datum maakt Gombrowicz deel uit van een minderheid; hij is ontheemd en homoseksueel. De pagina's die hij aan zijn landgenoten wijdt staan in het teken van de konfrontatie tussen het marginale milieu van de homoseksuelen in Buenos Aires en dat van de Poolse burgers. De schrijver voert ons binnen in de wereld van adolescenten, arbeiders, matrozen, en beschrijft de jacht op jongens waaraan het personage Gonzalo zich in Trans-Atlantiek overgeeft. In de straten van de Argentijnse hoofdstad zwerven onrijpe, vrije en gelukkige mensen die de traditionele moraal, vertegenwoordigd door de Poolse emigranten, door het slijk halen. Gombrowicz waardeert dit universum op provocerende manier. De gehechtheid van de auteur aan de waarheid van zijn getuigenis gaat in Trans-Atlantiek zover dat hij bij momenten afstand doet van zijn fiktief karakter als hoofdpersoon. Wij worden geïnformeerd over een toeristische boottocht van een aantal Poolse journalisten naar Argentinië ter gelegenheid van de opening van een nieuwe zeelijn. De schrijver Gombrowicz vermeldt onder de deelnemers de aanwezigheid van Straszewicz, Gombrowicz en sommige anderen.

[p. 35]

Meermalen stoot hij door de fijne laag van de romanverbeelding heen om in een van de personages van het verhaal zichzelf, Witold Gombrowicz, te ontdekken; alsof hij beter het effekt wilde proeven dat zijn ‘vuilspuiterij’ en het doen en laten van de homoseksuelen bij zijn landgenoten zou kunnen oproepen. Rationalist, gedreven door de voortdurende behoefte logisch en helder te zijn, geeft Gombrowicz zich op onalledaagse wijze over aan een glimlachende studie van de travestie. Hij lijkt gefascineerd door deze verwrongen werkelijkheid tussen het mannelijke en het vrouwelijke in, en de literaire resultaten van deze evokaties zijn zeer geslaagd. De auteur houdt zich ook in dit grensgebied op wanneer hij bastaards beschrijft in de wereld van de dieren, zonder twijfel een pendant met de wereld van de jeugd die geen enkele verdeling in hokjes kent en alleen gedomineerd wordt door het kriterium van de partnerkeus.

Trans-Atlantiek bevat het thema zoon-onrijpheid tegenover vader-rijpheid. De tegenstelling tussen het domein van een strenge Vader die elke verandering afwijst en de naïeve bereidheid van een zoon die open staat voor toenaderingen is in een erotische kontekst geplaatst. Het thema van de marginale erotiek wordt bijvoorbeeld geïllustreerd door travestieten ten tonele te voeren. De aan het milieu van de homoseksualiteit gewijde pagina's leveren evenzovele illustraties van zijn hoofdidee, namelijk dat een diepe afgrond de rijpe, sociaal geïntegreerde mens van de jeugd scheidt. Deze passages openbaren een fundamentele behoefte om zijn situatie te overschrijden. In deze zwevende werkelijkheid is Gombrowicz het ondermijnendst en dubbelzinnigst.

Met het vakmanschap van een meester presenteert hij deze gegevens aan de hand van een kunstmatige retoriek, de stijl pasticherend van de Poolse memorialisten uit de 17e eeuw. Tekst-analyse veroorlooft de konstatering, dat de moderne Pool in Trans-Atlantiek een behandeling heeft ondergaan, vergelijkbaar met die door schrijnwerkers en antiquairs wanneer zij de vorming van patina versnellen op voorwerpen van kwaliteit, zeker, maar die niettemin nieuw zijn. Deze stilering van de ‘oude Pool’ vindt tegelijk in de diepte en aan de oppervlakte plaats, in de beleving van de ten tonele gebrachte figuren en in hun uitdrukkingswijze. Het gedrag van de mensen in het huidige Argentinië is beschreven en aangepast in de geest van de zeden zoals die in zwang waren bij de Poolse adel van de 18e eeuw.

De intensiteit van het boek wordt bereikt door het gebruik van refreinen die de tekst een levendig, muzikaal ritme geven, door de ongewone hoofdletters die een soort mystifikatie van de tekst vormen waarin wij een verborgen zin proberen te ontdekken, en door het herhaald gebruik maken van de parodie of van stereotype komische uitdrukkingen. Deze kunstgrepen kunnen echter de fundamentele realiteit van Gombrowicz' positie als randfiguur niet verhullen.

Hij eist deze titel trouwens voor zich op en kent haar een superieure rang toe, omdat hij haar de versierselen verleent van een uitzonderlijke literaire ekspressie. En zo komt het dat zijn Dagboek evenals Ferdydurke, begunstigd door het loslaten van de seksuele en sociale taboes in het Europa van de jaren zeventig, fervente lezers en talloze aanhangers vinden. De ideeën en gedragingen die twintig jaar eerder zouden hebben gechoqueerd, wekken nu de belangstelling, vooral bij de jongeren van na 1968. Snel wordt Gombrowicz een bekend Europees schrijver. Als hij in 1969 sterft gaat een geaksepteerde randfiguur heen. Zoals in het geval van Gide neemt de samenleving deze nonkonformist op onder haar algemeen erkende waarden en kent hem een plaats toe temidden van de schrijvers van de Europese avantgarde. Zijn werk getuigt niettemin, in een verfijnde taal, van de geestelijke en sensuele kwaliteiten van een man die onafhankelijk wil zijn. Het feit van zijn late erkenning door de samenleving verandert niets aan het karakter van dit werk dat geheel gebouwd is op de weigering de traditioneel aan de mensen toegewezen rollen op zich te nemen. Trans-Atlantiek, weloverwogen schepping, vormt hier een bevestigend getuigenis van.

Zou de agressiviteit waarmee de teksten van Gombrowicz zijn doortrokken en die de geest weerspiegelen van een man die in permanent sociaal konflikt leeft, een gunstige en wenzelijke voorwaarde zijn voor iedere echte kreativiteit?

Moet de literatuur - wil zij een gedurfde boodschap worden, losbarstend in een heiligschennend en bevrijdend gelach - ontstaan bij gewonde mensen, behorend tot een minderheidsgroep en slachtoffers van het schervengerecht?