De Revisor. Jaargang 3

[p. 45]

Robert Musil
Twee schetsen

Nu het Thomas Mann-jaar achter de rug is, is het misschien nuttig de aandacht te vestigen op een andere grote Duitstalige schrijver, op Robert Musil. In een brief van Mann staat de volgende prognose over Musil: ‘Er bestaat geen andere levende Duitse schrijver waarvan ik zo zeker weet dat de toekomst hem roem zal brengen.’ Van die roem heeft Musil zelf nauwelijks iets gemerkt. Tot zijn dood in 1942 werkte hij zonder financiële ruggesteun door aan zijn hoofdwerk ‘Der Mann ohne Eigenschaften’.

Robert Musil werd in 1880 uit Oostenrijkse ouders geboren. Via de militaire school, een ingenieursstudie, psychologie- en filosofiestudie, wijdde hij zich tenslotte geheel aan de literatuur. De artistieke expressie werd zijn laatste toevluchtsoord, waarbij hij zich op weg daarheen die precisie en ‘Gründlichkeit’ heeft eigen gemaakt die kenmerkend zijn voor zijn hele oeuvre.

Zijn eerste roman, ‘Die Verwirrungen des Zöglings Törless’, een werk uit 1916 met als tematiek de psychiese ontwikkeling van een knaap, bezorgde hem enige faam. Maar dit sukses berustte reeds gedeeltelijk op een misverstand tussen auteur en lezer. Het publiek waardeerde uitsluitend de psychologiese talenten van de schrijver, terwijl Musil zelf het verhaal reeds als een bijzaak was gaan beschouwen. Wat hem op de eerste plaats bezighield, was het zoeken naar steeds nieuwe oplossingen, relaties, variaties en mogelijkheden van hoe de mens kan zijn. Daarbij was hij uit op de meest nauwkeurige formulering van uiterst genuanceerde tussentoestanden van de menselijke geest.

In 1936, nadat o.a. al de novellenbundel ‘Drei Frauen’ verschenen was en terwijl hij midden in zijn werk aan ‘Der Mann ohne Eigenschaften’ zat, werd hij gedwongen uit materiële noodzaak voortijdig zijn literaire testament te publiceren. Een trieste en paradoxe situatie. Onder de titel ‘Nachlass zu Lebzeiten’ heeft Musil een aantal prozaschetsen, essayistiese en kritiese bladzijden, plus een novelle verzameld. En in dit werk trekken vooral de zogenaamde ‘Bilder’ de aandacht. Het zijn hoofdzakelijk momentopnames van dingen en dieren die, door hun vaak ongewone gezichtshoek, verrassen. Het zijn fragmenten die, waar het goed is, een absoluut karakter krijgen. Musil heeft aan deze prozaschetsen dié autonomie willen verlenen die ze doet ontsnappen aan de tijd, terwijl de schrijver zelf de tijd niet kan ontduiken en steeds weer naar nieuwe konstellaties op zoek moet in een leven van fragmenten, zoals de Sisyphus van Paul Valéry: ‘Sisyphe se faisait des muscles.’

Wellicht de meest intrigerende schetsen zijn ‘Das Fliegenpapier’ en ‘Die Affeninsel’, beide al rond 1913 ontstaan. Het eerste is een konsekwent rapport van de dood van een vlieg die door een volledig passieve vijand onttakeld wordt en waarbij de tijd zeker is van zijn overwinning. Het proces krijgt hier een bijna symbolies perspektief. In ‘Het Apeneiland’ wordt het fenomeen van de rankune der middelmatigen haarscherp geanalyseerd. En Musil zit in zijn voorwoord bij zijn ‘Nachlass’ bijna verlegen met de prognose van dit stukje, dat immers geschreven werd in een tijd toen er van nazisme nog nauwelijks sprake was. Zelf merkt hij ergens op, dat een nauwkeurige observatie van een miniem gebeuren altijd parallellen oplevert met grotere, massale gebeurtenissen. In ieder geval zijn beide schetsen beslist geen moraalpreken, ze horen eerder in de kategorie waarin men ook een gedicht als ‘Der Panter’ van Rilke zou kunnen plaatsen: gesloten, monologies, van sentimenten ontdaan. Wellicht kunnen deze beide stukjes (samen met ‘Drei Frauen’ en ‘Die Verwirrungen des Zöglings Törless’, vertaald door respektievelijk Jacques Hamelink en Frank Diamand, en het uitstekende essay ‘Diagnoses rondom Musil’ van Willy Roggeman) een geschikte inleiding vormen tot het overige werk van Robert Musil, een werk dat als een Europees knooppunt van vorm, struktuur, estetica én van etica en filosofie beschouwd kan worden. En dat beslist niet alleen omdat Thomas Mann persé gelijk moet krijgen.

Huub Beurskens

[p. 46]

Het vliegenpapier

Het vliegenpapier Tangle-foot is ongeveer zesendertig centimeter lang en eenentwintig centimeter breed; het is bestreken met een gele, vergiftige lijm en komt uit Canada. Als er een vlieg op gaat zitten - niet zozeer uit gulzigheid, veeleer uit gewoonte, omdat er al zoveel anderen zijn -, plakt ze eerst alleen vast met de buitenste, omgebogen leden van haar beentjes. Een heel zacht, bevreemdend gevoel, zo alsof wij door het donker zouden lopen en met blote voeten op iets zouden treden, dat nog niets meer is dan een weke, warme, onoverzichtelijke weerstand en toch reeds iets waarin langzamerhand het afgrijselijk menselijke binnenvloeit, wat erkend wordt als een hand die daar op de een of andere manier ligt en ons met vijf steeds duidelijker wordende vingers vasthoudt.

Zo staan ze daar allen geforceerd overeind, als lijders aan ruggemergstering die zich proberen goed te houden, of als wrakke oude militairen (en een beetje met o-benen, zoals wanneer men op iets kantigs staat). Ze geven zich een houding en vergaren kracht en denken na. Na enkele sekonden zijn ze vastbesloten en beginnen, zo goed ze kunnen, te gonzen en zich af te zetten. Ze gaan zo lang door met deze woedende handeling tot vermoeidheid hen dwingt op te houden. Daarop volgt een adempauze en een nieuwe poging. Maar de tussenpozen worden steeds langer. Zo staan ze daar, en ik voel hoe radeloos ze zijn. Van onderen stijgen verwarrende dampen op. Als een klein hamertje tast hun tong naar buiten. Hun kop is bruin en behaard, gemaakt als van een kokosnoot; als op mensen lijkende negeridolen. Ze buigen naar voren en terug op hun vastgestrengelde beentjes, buigen door de knieën en drukken zich omhoog, zoals mensen doen die uit alle macht proberen een te zware last in beweging te krijgen; tragieser dan zoals arbeiders het doen, reëler in hun sportieve uitdrukking van uiterste inspanning dan Laokoon. En dan komt het altijd even eigenaardige ogenblik waarop de behoefte van een momentele sekonde alle machtige duurzaamheidsgevoelens van het bestaan overwint. Dat is het ogenblik waarop een klimmer vanwege de pijn in zijn vingers vrijwillig de greep van zijn hand opent, waarop een verdwaalde in de sneeuw gaat liggen als een kind, waarop iemand die achtervolgd wordt blijft staan met steken in de zij. Ze houden zich niet meer met alle kracht ver van beneden, ze zakken ietwat door en zijn op dit ogenblik helemaal menselijk. Meteen worden ze op een nieuwe plaats gepakt, hoger boven aan het been, aan het achterlijf of aan het puntje van de vleugel. Als ze die psychiese uitputting overwonnen hebben en na een poosje de strijd om het leven weer opnemen, liggen ze reeds in een ongunstige houding vast en worden hun bewegingen onnatuurlijk. Daarna liggen ze met uitgestrekte achterbenen, steunend op de ellebogen en proberen zich omhoog te heffen. Of ze zitten op de grond, zich verzettend, met uitgestrekte armen, als vrouwen die tevergeefs hun handen uit de vuisten van een man willen draaien. Of ze liggen op de buik, kop en armen vooruit, alsof ze in volle ren zijn gevallen, en houden alleen nog maar het gezicht omhoog. Maar steeds is de vijand slechts passief en hij wint alleen maar door hun vertwijfelde, verwarde momenten. Een niets, een het trekt hen naar binnen. Zo langzaam, dat men het amper kan volgen, en meestal met een plotselinge versnelling op het eind, wanneer de laatste innerlijke inzinking hen overvalt. Dan laten ze zich plotsklaps vallen, naar voren, op het gezicht, over de benen heen; of zij waarts met alle benen gestrekt en van zich af; vaak ook op hun zij, terwijl ze met hun benen achterwaarts roeien. En zo liggen ze. Als neergestorte vliegtuigen die met een vleugel in de lucht wijzen. Of als gekrepeerde paarden. Of met eindeloze gebaren van vertwijfeling. Of als slapenden. De volgende dag nog wordt er soms een wakker, voelt een poosje met een been of gonst met de vleugel. Soms zet zo'n beweging zich voort over het hele veld; dan zinken ze alleen nog wat dieper in hun dood. En alleen aan de zij kant van het lijf, in de buurt van de beeninplant, hebben ze een of ander heel klein, glinsterend orgaan. Dat leeft nog lang. Het gaat open en dicht, zonder vergrootglas kan men het niet aanwijzen. Het ziet er uit als een piepklein mensenoog dat onophoudelijk open gaat en sluit.

Het apeneiland

In de Villa Borghese in Rome staat een hoge boom zonder groen en schors. Hij is zo kaal als een schedel die door zon en water blank gepeld is, en geel als een skelet. Hij staat zonder wortels overeind en is dood. En als een mast is hij geplant in het cement van een ovaal eiland dat zo groot is als een kleine rivierboot en dat door de egale betonwanden van een gracht gescheiden wordt van het koninkrijk Italië. Deze gracht is juist zo breed en bij de buitenwand zo steil, dat een aap er noch overheen kan klimmen, noch erover kan springen. Van buitenaf erin, dat zou nog wel kunnen, maar terug dat gaat niet.

De stam middenin biedt erg veel houvast en laat zich, zoals toeristen zoiets uitdrukken, vlot en met veel genot beklimmen. Bovenaan echter strekken zich horizontale, lange, sterke takken uit en wanneer men schoenen en kousen zou uittrekken en dan met naar binnen gedraaide hielen de voetzolen stevig tegen de rondingen van de tak zou zetten en met de handen, de een voor de ander, ook flink stevig zou vastgrijpen, zou men gemakkelijk het einde kunnen bereiken van een van deze, door de zon verwarmde lange takken die zich uitstrekken boven de groene struisveren van de pijn boomtoppen.

Dit prachtige eiland wordt bewoond door drie families van verschillende grootte. De boom wordt bevolkt door circa vijftien gespierde, bewegelijke jongens en meisjes, die ongeveer zo groot zijn als een kind van vier; aan de voet van de boom echter, in het enige gebouw op het eiland, een paleis in de vorm en met de omvang van een hondehok, leeft een echtpaar van veel machtiger apen met een heel klein zoontje. Dat is het koningspaar van het eiland en zijn kroonprins. Het komt nooit voor dat

[p. 47]

de ouders op het plateau ver bij hem uit de buurt gaan; waakzaam en zonder beweging zitten ze rechts en links van hem en kijken strak langs hun neus de verte in. Slechts een maal per uur staat de koning op en beklimt de boom voor een inspektietocht. Langzaam schrijdt hij dan over de takken, en het schijnt alsof hij niet wil merken hoe eerbiedig en vol wantrouwen alles achteruit wijkt en - om haast en opzien te vermijden - zich zijwaarts voor hem op schuift, totdat het einde van de tak geen ontkomen meer toelaat en er alleen een levensgevaarlijke sprong op het harde cement overblijft. Zo schrijdt de koning over de takken, de een na de ander - en men kan met de meest gespannen aandacht niet zien of zijn gezicht daarbij de vervulling van een heersersplicht of van een terreinwandelinkje uitdrukt - tot alle takken ontruimd zijn en hij weer terug keert. Op het dak van het huis zit de kroonprins intussen alleen, want vreemd genoeg verwijdert zich ook de moeder telkens tegelijkertijd, en door zijn dunne, ver uitstaande oren schijnt koraalrood de zon. Zelden kan men iets zien wat zo dom en klagelijk en tegelijk toch met een onzichtbare waardigheid omgeven is, als deze jonge aap. Een voor een komen de boomapen die naar de grond verjaagd zijn voorbij en zij zouden hem zijn dunne hals met éen greep kunnen omdraaien, ze zijn immer erg misnoegd, maar ze gaan met een boog om hem heen en bewijzen hem alle eerbiediging en schuwheid die zijn familie toekomen.

Het duurt een tijdje voordat men in de gaten heeft, dat behalve deze wezens die een geordend leven leiden, het eiland nog anderen herbergt. Verdrongen uit de lucht en van het plateau, leeft in de gracht een volk van talrijke kleine apen. Als er zich een van hen ook maar boven op het eiland laat zien, wordt hij meteen door de boomapen met pijnlijke bestraffingen weer de gracht ingejaagd. Wanneer het etenstijd is, moeten zij schuw opzij zitten, en pas als allen genoeg hebben en de meesten al op hun takken rusten, mogen zij naar het keukenafval sluipen. Zelfs dat wat ze toegeworpen krijgen mogen ze niet aanraken. Want het gebeurt vaak dat een kwaadaardige jongen of een spotzuchtig meisje, ofschoon ze knipogend spijsverteringsmoeilijkheden simuleren, er alleen maar op zitten te wachten en voorzichtig van hun takken naar beneden glijden, zo gauw ze merken dat de kleinen het zich onbehoorlijk goed laten smaken. En reeds schieten de enkelen die zich op het eiland gewaagd hebben, schreeuwend terug in de gracht en mengen zich onder de anderen; en het geklaag begint: alles kruipt nu bij elkaar, zodat een oppervlak van haren en vlees en verwarde, donkere ogen tegen de buitenste wand oprijst als water in een schuingehouden kuip. Maar de achtervolger loopt slechts over de rand en schuift de golf van ontzetting voor zich uit. Dan kijken de kleine zwarte gezichten omhoog en gooien de armen in de lucht en houden de vlakke hand afwerend tegen de boze vreemde blik die vanaf de rand neerkijkt. En deze blik hecht zich geleidelijk aan eentje vast; die beweegt heen en weer, en vijf anderen, die nog niet kunnen onderscheiden wat het mikpunt van deze lange blik is, bewegen met hem mee; maar de weke, door schrik verlamde menigte laat ze niet van hun plaats. Dan fixeert de lange onverschillige blik die toevallige ene; en nu wordt het totaal onmogelijk zich zo te beheersen, dat noch teveel noch te weinig angst getoond wordt; en van sekonde tot sekonde komt die ene verkeerde stap dichterbij, terwijl zich heel rustig de ene ziel in de andere boort, tot de haat ontvlamt en er gesprongen wordt en een schepsel zonder ophouden en onbeschaamd onder pijnigingen jammert. En daar stuiven met bevrijd geschreeuw de anderen uiteen, de gracht door. Mat flakkeren ze door elkaar als de bezeten zielen in het vagevuur en blij kwebbelend komen ze weer bijeen op de verst verwijderde plek.

Als alles afgelopen is, klimt de achtervolger met soepele grepen de grote boom in tot op de hoogste tak, loopt waardig naar de uiterste punt van die tak, gaat rustig en gemakkelijk zitten en blijft in deze houding, ernstig, rechtop en eeuwig lang, zonder te bewegen. De straal van zijn blik rust op de toppen van de Pincio en de Villa Borghese, dwars daaroverheen; en waar hij de tuinen verlaat ligt onder hem de grote gele stad, waarboven hij, nog gehuld in de groene, schitterende wolk der boomtoppen, achteloos in de lucht zweeft.

vertaling Huub Beurskens