De Revisor. Jaargang 2

[p. 74]

Duco van Weerlee
Revisme in de overgang
De particuliere mythologie van ‘Een Circusjongen’

In zijn nieuwste roman schijnt Gerard Reve een reuzenzwaai te maken van realisme naar idealisme, van het intellectueel-romantische pathos van zijn vroegere werk naar de gestileerde mythische verbeelding die zich al aankondigde in zijn recentere werk. De wanhopige en lachwekkende mensen van vroeger maken definitief plaats voor de poppen van zijn schrijversfantasie. Niet dat er opeens minder te huilen valt als domme, dikke mannen het veld ruimen voor het Doorgezaagde Weesmeisje, maar er is zeker minder te lachen.

‘Een Circusjongen’, zoals de jongste ‘levensroman’ van Gerard (Kornelis Franciskus, Markies van het) Reve getiteld is, bestaat uit dertien korte hoofdstukken, gegroepeerd in vier ‘seizoenen’: Geboorte, Dood, Hellevaart en Verrijzenis. Een ‘Hymne voor M.’ vooraf, wat stichtelijke motto's tussendoor, een geromantiseerde biografie van de schrijver alsmede een zeer uitvoerige bibliografie van zijn gepubliceerde werken achteraf, zo kreeg de uitgever dan toch nog twaalf katernen van zestien pagina's vol.

In het eerste hoofdstuk spreekt de schrijver als zijn mening uit dat de mens in het algemeen slecht is en onwaardig tot leven, maar dat dit feit wel zeer in het bijzonder opgaat voor zijn eigen persoon. Hij verhaalt dan de moeilijke en onheilspellende omstandigheden waaronder hij op een sombere decembernamiddag ter wereld kwam in een bovenwoning aan de Van Hallstraat 68 te Amsterdam. Doch ook na de geboorte bleef het tobben en in zijn herinnering stijgt weer de kramp op in zijn kaken die hij verbonden weet met een van de talrijke ziekten zijner jeugd. Voor zijn geestesoog ziet hij zichzelf als kleine jongen zitten in een stoel, dicht bij het raam: ‘Misschien is het, dat toen het allesoverheersende en alles overschaduwende besef zich voorgoed in mij gevestigd heeft, dat leven en handelen, of leven en niet handelen, gelijkelijk pijn zijn, en angst, en ontzetting, en dat het rampzalig en een groot ongeluk is, geboren te worden en te leven.’

In het tweede hoofdstuk wordt Jakhals geïntroduceerd, de vriend van de schrijver, die blijkt het in zijn jeugd ook allemaal niet zo gemakkelijk te hebben gehad, al leidde dat niet tot een zodanig tragisch levensbesef als hetgeen de heer Reve gestimuleerd heeft tot het scheppen van zijn oeuvre en het vestigen van zijn fortuin. De schrijver kleedt Jakhals uit en begint hem van hoofdstuk drie tot en met hoofdstuk zes verhaaltjes te vertellen. De bedconférence geeft enerzijds houvast - eenheid van tijd en plaats - aan het verloop van het verhaal, anderzijds biedt het de schrijver de mogelijkheid uit fantasieën en herinneringen een geheel eigen (mentale) werkelijkheid op te bouwen. Van de ene erotische droom, gesponnen ten gerieve van Jakhals, kan hij indalen in de volgende, dieper ingebedde jeugdherinnering, om vervolgens loom weer omhoog te klimmen tegen de wulpse welvingen van vriend Jakhals die daar ook nog steeds lag. De zinnen die Reve daarbij gebruikt, gecompliceerd van bouw en archaïsch van woordkeus, rijmen aardig met die verteltrant. Hij moet alleen oppassen voor herhalingen, want die Franse soldaat (p. 76) werd ook al in ‘Op Weg Naar Het Einde’ (p. 146/7) gegrepen en zo bijzonder was hij nu ook weer niet. In de praktische funktie van de babbel zullen we de verklaring maar zoeken dat het verhaal van de trouweloze mesties halverwege blijft hangen: als Jakhals eenmaal tot zijn gerief is gekomen, heeft de mesties blijkbaar zijn plicht gedaan. Het complex van fantasieën en herinneringen dat bijna in zijn geheel de delen Geboorte en Dood vult, omvat de vertrouwde reviaanse elementen, prettig gedoseerd en overzichtelijk gepresenteerd: wat huisbakken terreur, een beetje broeierige sfeer in een kinderkamp, wat klapjes, maar allemaal niet dat oeverloze en monomane geoudehoer, dat men misschien zou vrezen. Er is zelfs één verhaal, behelzende de ervaringen met een neukgrage klant met rose hangbillen, dat aangrijpend is. Zelden zal men de gecompliceerde zinloosheid van de geslachtsdaad zo superieur verwoord vinden - die combinatie van afkeer, geilheid, mededogen, bedeesdheid - als in het geval van de, een veengeur om zich heen verspreidende, ‘Harry’, wiens aanhalingstekens zijn onaanraakbaarheid schijnen weer te geven. Kortom de reviaanse machine ronkt als vanouds; niks nieuws tot zover, maar vertrouwd degelijk werk. Er zijn wel wat maniertjes, maar die heeft hij tenslotte allemaal zelf verzonnen en wat geeft het zo-

[p. 75]

lang ze zinvol worden aangewend. Het enige wat mij wat robotachtig aandoet zijn de geregelde uitdrukkelijke lamentaties dat niets goed is, maar wel slecht en boos en somber, en dat het nooit weer goed komt. Om elk overlijdensbericht moet bij Reve altijd weer een zwart kader (alsof het verhaal onvoldoende voor zichzelf spreekt).

Met hoofdstuk 7, begin deel iii Hellevaart, is de situatie geheel veranderd. Jakhals is verdwenen (en keert in de rest van het boek niet meer terug) en de schrijver schijnt zich rechtstreeks tot de lezer te richten, zeggende dat hij een gruwelijk geheim heeft op te biechten. In zijn jeugd heeft hij namelijk ooit, als vrachtrijder rijdend op een grote truck, een jong meisje schandelijk onteerd. Bijna het gehele deel Hellevaart wordt vervolgens besteed aan de beschrijving tot in détails van deze geschiedenis. Er is daarbij iets in de toon veranderd. Een van Reve's meest karakteristieke stijlmiddelen, de relativerende humor, ontbreekt. Met haast maniakale precisie worden alle overwegingen, herinneringen en observaties van de ikfiguur weergegeven, doorschoten met obligaat berouwvolle prevelementen en verwijzingen naar een hogere instantie die hem dwingt een wandaad te begaan ingevolge een onweerstreefbare lotsbeschikking. Het wanhopige schoolmeisje zie je als het ware achter glas; het enige geluid dat tot de wereld doordringt is het geprevel van Charles Manson en het kloppen van het bloed in diens hoofd. De oudtestamentische reviaanse stijl levert hier een onleuk, luguber effect op.

Het laatste deel, Verrijzenis, speelt aan het Hof, waar de schrijver geregeld op theevisite blijkt te gaan bij de Vorstin, een brave, niet al te gisse en wat dweperige grootmoeder met een breiwerkje. Zij slaat de door haar zeer hooggeschatte schrijver tot ridder in het Eeuwige Kruis en draagt hem op een roman te schrijven over een andere verse ridder, een heldhaftige non met derdegraadsverbrandingen, die in haar jeugd een gruwelijke ervaring heeft meegemaakt, toen ze als argeloos jong meisje op een lifttocht door een brute vrachtrijder werd onteerd en voor het leven van de hoop op het moederschap beroofd... Een levensroman dus, bij voorbaat Koninklijk Goedgekeurd en voorzien van het wasmerk van de Vereniging van Nederlandse Huisvrouwen. Voor weer andere lezers misschien een smartlap, een melig rooms sprookje. (Een verschroeide non, hoe verzint hij het?)

De vraag die zich altijd weer bij Gerard Reve voordoet luidt: Die Gerard Reve, belazert Die Nou De Kluit Of Hoe Zit Het? Iemand kan door allerlei omstandigheden in zijn werk en handelen, een omstreden figuur zijn en bezwaarlijk definitief te rubriceren, maar Gerard Reve wekt de indruk niet alleen zijns ondanks moeilijk plaatsbaar te zijn. Hij grijpt elke gelegenheid aan om de verwarring rond zijn persoon alleen maar te vergroten. Soms laat hij zich wel eens ontvallen dat die handelwijze hem niet alleen zelf amuseert, maar ook geredelijk profijt oplevert (een ding is zeker, hij is een begaafd Public Relations man). ‘Door zijn paradoxale uitspraken en zijn dikwijls uitdagende optreden is Gerard Reve afwisselend uitgemaakt voor een goddeloze spotter, een rechtse racist, een chauvinistisch royalist en een bijgelovig occultist; velen echter zien in hem een martelaar en heilige, en de apostel van een nieuwe en waarachtige moraal.’ (Een Circusjongen, p. 185) Daar heb je het weer, hij kan het gewoon niet laten.

Reve begint zelf oog te krijgen voor de problemen die hij schept, vandaar ook die handreiking in zijn jongste roman die tot in de titel doordringt. Zijn circusachtig vermogen om vliegensvlug van stemming of kleur te veranderen brengt zijn publiek in verwarring en wekt soms de schijn van een te geringe persoonlijke betrokkenheid. De man is een vat vol tegenstrijdigheden, zoals wel meer mensen, maar door zijn vak is híj gedwongen voor een publiek op te treden, en dan krijg je dat: het onschuldige grapje binnenshuis wordt op de Bühne heel anders begrepen. ‘Ik gooi veel anekdotiese, boertige humor & larmoyante kitsch in mijn werk. Daardoor komt de inhoud beter over.’ Dat zegt hij vol vertrouwen in een brief (Ik had hem lief, p. 21) aan een kunstbroeder. De verwarring is gegroeid vanaf het moment dat hij, zo omstreeks 1960, als persoon aan de wegging timmeren. Tot dat moment - en men kan het zich nauwelijks voorstellen - was Reve de ingetogenheid zelve. Er was geen schrijver in Nederland die zo ongenaakbaar was en moeilijk voor een interview te strikken. Hoewel hij altijd autobiografisch heeft geschreven, poogde hij tot ongeveer 1960 zoveel mogelijk zijn werk voor zichzelf te laten spreken. Pas met de brieven in Tirade is met dit principe gebroken. De persoon van de schrijver werd nieuws: zijn liefdeleven, zijn geloofsovertuiging. De televisie kreeg oog voor zijn theatrale kwaliteiten, overigens pas nadat hij als toneelschrijver was afgegaan. En Gerard Reve heeft zich dat allemaal welgemoed laten aanleunen. De verkoop van zijn boeken steeg met stukken en hij vond dat hij ook eigenlijk best het een en ander aan zinnigs te vertellen had. Nog in een interview in De Tijd (september 1975) vertelt hij trots dat hij op idem zoveel fronten tegelijk strijdt: de politiek (dood aan de arbeiders), de religie (Maria als vierde persoon Gods), de sexualiteit, de literatuur. Hij onderscheidt in zijn uitspraken terzake kreten, als vlaggen bedoeld om de aandacht te trekken, en opinies, die aanmerkelijk rustiger van toon en inhoud zijn. Hoezeer de aandacht echter ook verlegd is van het werk naar de persoon van de heer Reve, in de eerste plaats voelt hij zich altijd schrijver. Hoe schaamteloos hij misschien zijn persoonlijkheid laat exploiteren (de kachel moet nu eenmaal branden), zijn eigenlijke stiel heeft hij nooit verraden.

‘Ik schrijf, en zal, zo God het mij toestaat, blijven schrijven over wat mij beweegt en mijn leven is. Er staat in mijn boeken niets dat niet van mijzelve, uit mijzelve, en mijzelve is.’ (Een Circusjongen p. 139) Aldus de plechtige uitspraak van de schrijver tegenover zijn Vorstin en ik geloof dat we hem Gerard Reve letterlijk in de mond mogen leggen. Hij is een grillig mens, raadselachtig, naïef, bigot, romantisch, arrogant, wat al niet meer, maar hij is niet corrupt. Als hij in diverse interviews bij voorbaat ‘Een Circusjongen’ uitkrijt voor een meesterwerk, spreekt daar tot op zekere hoogte de gewiekste PR-jongen die hij is, maar ook denk ik dat hij meent wat hij zegt. Hij poogt niet het lezerspubliek te beledigen

[p. 77]

met een opzettelijke wanprestatie. Dat het ene boek misschien wat gelukkiger uitvalt dan het andere mist de boze opzet die men een practical joker als Reve misschien zou willen toeschrijven. Zelf vond ik b.v. ‘Ik had hem lief’, de brieven aan Jakhals (zal ik maar zeggen), een treurige misser. Ik kon me alleen voorstellen dat er een misverstand in het spel was, zo van: ik heb nu eenmaal die brieven liggen, ze beslaan een dramatische periode in mijn leven, er zit een aardig emotioneel contrast tussen het verlopen van die liefde en het opbouwen van het huis, ik bén tenslotte een schrijver, dus vooruit maar, dat is weer een winter kolen. In de Nieuwe Revu van 23 mei 1975 lees ik dat het mevrouw Manteau van de uitgeverij Elsevier was die hem de brieven ontlokt heeft tijdens een onderonsje in Lourdes. ‘Het Hooglied’, zou ze gesproken hebben.

Een ander punt dat men in beschouwing moet nemen ten aanzien van Gerard Reve is dat men een schrijver zijn eigen ontwikkeling moet gunnen. Dat hij op 23-jarige leeftijd godbetert ‘De Avonden’ schreef is natuurlijk een mirakel geweest, maar je kunt iemand niet verbieden om daarna groter te groeien, of krom, of rooms, of homofiel. Het lezerspubliek heeft altijd de neiging een geliefd schrijver vast te pinnen op het werk waarin men hem heeft leren waarderen. Bij elke nieuwe wending zegt men: vroeger was hij toch beter. Zelfs al is dat zo, dan nog is het zijn goed recht om zich op autentieke wijze te ontwikkelen. Ook ík vond ‘Lieve Jongens’ een wezenloos boek vol misselijke, Johan Polak welgevallige edelpornografie, maar hij heeft mede daarin toch maar weer de stijlmiddelen ontwikkeld, waarvan hij in het eerste deel van ‘Een Circusjongen’ een smaakvol gebruik maakt.

Proberen we nu nogmaals, nadat de eerste emoties betijd zijn en nadat we de tranen van een eerste verontwaardiging uit de ogen gewist hebben, naar ‘Een Circusjongen’ te kijken. In zekere zin valt het boek in twee delen uiteen: een gedeelte vertrouwd reviaans gemeier en een gedeelte smartlap en moraliteit voor kostschoolmeisjes. Het ene deel is voor de oude fans, het tweede deel voor middelbare juffrouwen die niet voldoende hebben aan die ene keer in de week mooie film van de TROS. Maar je kunt het ook anders bekijken. Doet men dit niet, dan is de konsekwentie dat men de schrijver van oplichting beschuldigt. Hij wekt immers uitdrukkelijk de suggestie van een structurele samenhang met zijn labels Geboorte, Dood, Hellevaart, Verrijzenis.

De slimmerik die op dit moment roept: ‘...tenzij je niet in een leven na de dood gelooft’, heeft misschien meer gelijk dan hij vermoedt. Er is duidelijk een verschuiving in realiteit. Werd Reve op pagina 10 nog blauw geboren in een burgermanswoning in Mokum, op pagina 152 is hij van adellijke komaf (zijn vader is satraap) en wordt er van een geboortedórp gewaagd. Een Circusjongen is op te vatten als een autobiografie die zich in toenemende mate verwijdert van de banale historische werkelijkheid en toegroeit naar een allegorische wereld waarin verlossing mogelijk is van de kommer en kwel van daarginds (bij ons dus). Het geheel begint bij de geboorte van een half gewurgde koter - aardser kan het niet - en het eindigt aan het Hof, waarin de schrijver erkenning vindt, alsmede de vererende opdracht ontvangt een violet Kaaps viooltje naar de Hemelvorstin te brengen met de complimenten van de Vorstin van een klein land bij de zee. Daar tussenin was Jakhals nodig als muze en geliefde - de liefde immers is het enige op aarde dat naar het hemelse verwijst - en de lieftallige liftster om gepredestineerde zonde aan te verrichten en vervolgens gepredestineerde verlossing zin te geven. Zoiets. Vanaf pagina 79, begin deel iii, kan de al rijkelijk geactiveerde fantasie van de schrijver teugelloos de ruimte invaren. Reve kan zich verkleden als Meedogenloze Vrachtrijder, als Officier van het Nederlandse leger, als Landjonker in Ballingschap, als Dienaar van de Heilige Maagd. Hij mag met alle poppen spelen die hij maar wil. Alles binnen het universum van zijn zelfgeschapen mythologie.

Literatuur als allegorie, als poppenspel. De poppen heten Matroos, Zusje, Vorstin, etc. Nog niet eerder had Reve zijn lezers geconfronteerd met een roman waarin hij de poppen van zijn verbeelding een zo volledige autonomie gunde en ik vraag me af hoe het publiek erop zal reageren. Enkele personages waren in eerder werk al geïntroduceerd en men wordt, zoals gezegd, geleidelijk ingevoerd in de wereld van Koningin Fabiola (Gerard in Wonderland, hoe moet je het noemen?), maar het is wel even wennen. Reve liet zich bij tijden al wel fotograferen, gekleed in militair uniform of met een ridderorde gespeld op de revers, maar meestal lachte hij daarbij, dus je denkt: een grapje. Zou hij het nu echt menen? Het griezeligste is misschien nog wel de vrijwel dodelijke ernst die hij erbij betracht. Er kan geen lachje meer af, schijnt het.

Kijk, in het verleden was het Reve's tactiek dubbel safe te spelen. Hij wist heel goed dat zijn meeste fans in het bezit waren van een diploma middelbare school, al dan niet behept met links-radicale denkbeelden. Maar hij is steeds meer gaan koketteren met de grote, warmvoelende massa van huisvrouwen en andere moeders van de natie. Zijn oude achterban stootte hij daarmee niet af, het gaf hem juist wel een extra-aantrekkelijk, verneukeratief cachet als Mies Bouwman met haar ernstig glanzende ogen tegen hem zei: ‘Weet je dat je erg ontroerend bent?’ Het scheen de schrijver ook zelf deugd te doen. Apetrots verhaalt hij hoe een of andere Hema-verkoopster een keer een middag vrij heeft genomen om zijn ‘Betaalde Liefde’ te lezen. Juffrouw Nellie van de corsetterie. Meneer Reve zegt het allemaal zo mooi.

Het is Gerard Reve tot nu toe gelukt om beide groepen min of meer gelijktijdig te boeien, maar ik heb het gevoel dat zich nu een verwijdering in gaat zetten. Als Reve het serieus gaat menen met Nellie, zoals bij de aanvang van Hellevaart kennelijk het geval is, en hij haar huiverend meevoert aan zijn zij, het luchtruim inschietend van zijn fantasie, dan blijven zijn wat aardser, intellectuele fans hem verbaasd nakijken. Als Reve het realisme verlaten wil is dat zijn goed recht, maar wie van zijn oude makkers zal hem dan nog willen volgen? Het hele geval heeft wat van een uit de hand gelopen goochelshow. Reve is de

[p. 79]

artist op het toneel die nu eens in de ene, dan weer in de andere vermomming zich aan den volke toont met zijn dekselse kunsten. Met veel strijkages en geblikker van tanden haalt hij een mes te voorschijn en snijdt een konijn de strot af. Nellie zit op de voorsterij en slaat de handen voor de mond. Het andere publiek voelt de grijns op het gelaat verstarren, want het moet toch leuk zijn, dus het kan haast niet echt zijn. De artist buigt voor het publiek, veegt het mes af en snijdt een te voorschijn gegoochelde big de keel door. Het publiek begint nu te morren, want daarvoor is men niet gekomen. Nellie zit geparalyseerd met grote angstogen te kijken. Reve schijnt nauwelijks te merken dat enkele mensen de zaal verlaten. Hij loopt prevelend en profeterend rond op het toneel, zwaaiend met het mes, want er staat ook nog een bokje. De komische goochelaar is een serieuze illusionist geworden - óók een vorm van magie, maar daarvoor kwamen de mensen niet. Ik zeg niet dat Reve echt levende biggen keelt, en ik ben best bereid om te geloven dat hij pas anderhalf jaar geleden zijn rijbewijs heeft gehaald, maar juffrouw Nellie weet het zeker van die aanranding en ze gaat voor geen geld bij hem in de auto. Er zit in datgene wat Reve met Nellie doet iets wat mij niet helemaal eerlijk voorkomt. Hij houdt vol dat die feestneus zijn eigen neus is en hij weigert hem af te zetten.

Het is niet zo maar een maniertje, een nieuwe toer om de aandacht te trekken. Ik denk dat Gerard Reve wel degelijk met opzet bezig is de spoken van zijn onderbewustzijn uit hun sluimer te wekken en in de beelden van zijn fantasie vast te leggen in een poging om tot klaarheid en inzicht te komen. In ‘Ik had hem lief’ vat hij datgene wat hem voor ogen staat samen in een soort alchemistische receptuur, die door zijn beknoptheid enigszins raadselachtig aandoet: ‘Het ene, aan de oppervlakte, dat is Beeld (het verhaaltje) & Teken (rationele samenhang), het andere is Mythe (het Lot) & Symbool (de Waarheid).’ (pag. 21) Iemand die met dergelijke dingen bezig is, heeft natuurlijk niet als grootste zorg zijn publiek met kruidige, cynische grappen aan het lachen te maken. Maar anderzijds is het dan ook weer vreemd om wel de pretentie te voeren van volksschrijver. Zeker in het tweede deel van ‘Een Circusjongen’ valt een pretentie in die richting waar te nemen. Het Swiebertje-idioom van ‘Wat is Uwe Genade daar aan het breien?’ liegt daar niet om.

Achter de façade van de pias en de grote gek gaat wellicht een moeizaam zoekend kunstenaar schuil, wiens grimassen, grappen en grollen door het publiek ten onrechte voor de ware Reve worden gehouden. Terwijl wij denken dat hij als een warme bakker maar fijn zit te schrijven over hoerige kontjes, licht behaarde jongensheuvels en blonde dubbelgebergten zit hij misschien met inzet van al zijn krachten te speuren in de diepten van zijn zondige ziel (onze ziel), trachtend iets van de geheimen van het innerlijk landschap te ontdekken en in kaart te brengen. En terwijl hij misschien verwikkeld is in een gevecht met zijn wurgengel zitten wij te zeuren dat we het niet meer leuk vinden wat hij schrijft.

Misschien moeten we maar eens rustig afwachten wat er verder komt en al zal het niks meer worden, het is niet gering wat we al van Reve binnen hebben. Tenslotte heeft die man bijna dertig jaar geleden al een boek geschreven, waarin tot op de huidige dag opgroeiende kinderen zichzelf herkennen in hun haatliefde ten opzichte van het ouderlijk nest. Al had de man van zijn leven verder niets meer van betekenis geschreven - wat zo men weet niet het geval is - dan was het prachtig geweest. Wat is het eigenlijk dat mensen ertoe brengt van succesvolle auteurs altijd weer vernieuwingen en steeds spectaculairder successen te verwachten? Een supervoetballer wordt na zijn 35ste met rust gelaten in zijn sigarenzaakje, maar een schrijver moet zich alsmaar weer bewijzen.

Misschien is Gerard Reve op het ogenblik verstrikt in een wat te particuliere mythologie, maar waarom zou men hem niet gunnen zijn zelfgekozen baantje te trekken. Laat hem, zou ik zeggen, ongestoord zijn innerlijk landschap naar buiten klappen en in godsnaam dan maar zijn levensavond vullen met het inkleuren van bidprentjes voor Maria en het inplakken van de nieuwste telgen van Oranje. Over een poosje, als hij door de Overgang heen is, krijgt hij misschien weer andere interesses. Wie weet wat er tegen die tijd nog allemaal te verwachten is. Ik wens Gerard Reve natuurlijk een lang en gezond leven, maar laatst viel me een gedachte in die men wel zou mogen typeren als Neerlands Hoop voor de Literatuur: Gerard Reve over zo'n jaartje of wat, als hij nog in het bezit van al zijn vermogens is, maar dan te horen krijgt dat hij een ongeneeslijke ziekte heeft die hij uit mag zieken bij Cri Stellweg.

Gerard Reve, Een Circusjongen, levensroman.

Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1975, gebonden editie f 24,90.

Elsevier Nederland bv, Amsterdam, paperback f 14,90.