De Revisor. Jaargang 2

[p. 81]

Paul Beers
De twee auteurs van De Toverberg

Thomas Mann

Het is iets vreemds met die Thomas Mann-herdenking. Eerst was er niets, en toen opeens een hausse. En dat alleen om dat domme jaartal 1975. Dat is niet pluis, denkt de boer. In 20 jaar lezen nog nooit, van niemand, de dringende aansporing gekregen toch vooral dit of dat meesterwerk van Mann te pakken te krijgen. In diezelfde 20 jaar op geen flaptekst gezien dat deze of gene schrijver niet alleen op één lijn gesteld zou moeten worden met Joyce, Proust of Kafka, maar ook met Thomas Mann. En dan nu opeens een op verering lijkende aandacht die wel tot gevolg moét hebben dat een beetje lezer minstens een van de tien elkaar verdringende Mann-vertalingen ter hand neemt.

In dit geval was De Toverberg (1924), van de verschenen vertalingen het boek met de grootste faam, maar ook met de grootste omvang. Die faam maakt het voor een goed deel waar, maar voor het deel dat dat niet lukt komt het door de omvang. En in elk geval in dat opzicht is Mann gedateerd. Hij neemt er zo zijn gemak van, nestelt zich zo behaaglijk in zijn tekst en laat zich gaan in zoveel vaak oververfijnde uitweidingen dat hij een schrijver blijft van vóór de oorlog, en eigenlijk zelfs van vóór Wereldoorlog I. Onmiskenbaar gebonden aan zijn burgerlijke klasse en haar uitdrukkingsvormen, is Mann ook allerminst een worstelaar met de taal, maar integendeel haar (al te) virtuoze meester.

In artistiek opzicht vormt hij een eindpunt, waar anderen tussen de wereldoorlogen naar nieuwe en radikaal met het verleden brekende uitdrukkingsvormen zochten. Zo kon hij de gevierde schrijver worden, terwijl de wegbereiders van een nieuwe vorm het lot der miskenning of onbekendheid op zich moesten nemen. Dat neemt niet weg dat hij in moreel d.w.z. in politiek-sociaal opzicht een respektabele ontwikkeling doormaakte, waarbij zijn wantrouwen tegen de ‘kunstenaar-om-de-kunstenaar’ hem nog goede diensten bewees. Maar een vernieuwer is hij daarom allerminst, en zelfs een verrassend bééld behoort in zijn proza tot de zeldzaamheden. Hij is wat je noemt een diskursief schrijver.

Nemen we het begin van De Toverberg. De lezer heeft nog maar net met de jonge ingenieur Hans Castorp kennis gemaakt, die voor drie weken (dacht hij) zijn neef Joachim Ziemszen in een sanatorium te Davos gaat opzoeken, of hij wordt in hoofdstuk 2 met een zwaai naar het verleden verplaatst. Terwijl een modern auteur de in dit hoofdstuk wezenlijke informatie waarschijnlijk in de rest van het verhaal zou hebben geïntegreerd, gaat Mann er apart voor zitten. Omstandig en met een zin voor details die niet alleen aandacht maar vooral ook gehechtheid verraadt, wordt Castorps ouderloze jeugd verhaald, vooral de jaren bij zijn grootvader. En het is moeilijk Mann althans in deze passage niet achter de hoofdpersoon te zien opdoemen: ‘het beviel de kleine Hans Castorp uitstekend zoals zijn grootvader zijn kin vlijde in de hoge plooien van de sneeuwwitte das; ook toen hij er als volwassene aan terugdacht was hij er nog ten zeerste mee ingenomen: het had iets waar hij uit de grond van zijn hart mee instemde.’ (1, 31; curs. van mij)

In dit hoofdstuk ook komen voor het eerst die zinnen voor, waardoor je Mann óf waardeert óf voor altijd ambivalent tegenover hem zal blijven staan: ‘Afgezien daarvan echter hadden ze (de voorzieningen rond de gestorven grootvader, P.B.), zoals de kleine Hans Castorp heel goed merkte, ook al werd hij het zich niet met evenzoveel woorden bewust, alles bij elkaar, maar in het bijzonder de bloemenmassa en daarvan weer speciaal de in groten getale vertegenwoordigde tuberozen, nog een ruimere betekenis en een nuchter doel, te weten dat zij dat andere, niet mooie of zelfs maar droevige, doch veeleer welhaast ongepaste, grof lichamelijke dat de dood aankleefde, moesten vergoelijken, doen vergeten of liever gezegd niet bewust laten worden.’ (1, 39/40)

Is het niet of we Prof. Diepenhorst voor de radio zijn volzinnen horen uitgalmen?

Daar staat gelukkig heel wat tegenover. Allereerst de imposante poging een ‘geistige Situation der Zeit’ te schilderen in een voortdurende afwisseling van verhalende en essayistische, alledaagse en diepborende passages. En binnen deze kontekst (ik beperk met tot deel 1 van het boek) een subtiele, hoewel ook wel weer gedateerde, psychologie waar het Castorps gevoelens jegens mevrouw Chauchat betreft; de filosoferende diskussies met de humanistische pedagoog, literator én estheet Settembrini; en vooral de prachtige analogie in de gevoelens die de 13-jarige Hans Castorp als eersteklasser koesterde ten aanzien van zijn leeftijdgenoot Pribislav Hippe, én die van de nu 23-jarige patiënt in Davos jegens mevrouw Chauchat - ‘Clawdia's ogen, die (...) zo opvallend en schrikwekkend veel leken op die van Pribislav Hippe! “Leken” was helemaal niet het juiste woord - het waren dezelfde ogen;’ (1, 190)

Zo ergens, dan toont zich hier het symfonisch karakter van het boek. De schuchtere vraag van de jonge Hans aan Pribislav - het eerste kontakt tussen beiden -: ‘Pardon, kun je mij een potlood lenen?’, beantwoord met: ‘Maar je moet het na de les in ieder geval teruggeven’ (1, 159), keert als slotakkoord terug in de laatste regel van deel 1, wanneer Mevrouw Chauchat de tot over zijn oren verliefde Castorp zachtjes over haar schouder toevoegt: ‘N'oubliez pas de me rendre mon crayon.’ (1, 443)

[p. 83]

Dit is dan tevens een van de voorbeelden, naar aanleiding waarvan Francis Bulhof in het Thomas Mann-nummer van Maatstaf (mei/juni 1975) opmerkt: ‘Er bestaat in de Zauberberg een reusachtig netwerk van verwijzingen dat door de lezer slechts met de grootste inspanning aan de tekst kan worden ontworsteld en bewust gemaakt. (...) Op gevaar af de woorden te gaan zien als “losgezongen van hun betekenis” menen wij toch dat het welslagen van een vertaling van de Zauberberg afhangt van de verwerkelijking van het netwerk der verwijzingen.’

Pé Hawinkels

Bulhofs artikel, ‘The Magic Mountain revisited’, heeft als onderwerp een vergelijking van de Amerikaanse vertaling van De Toverberg met het origineel juist wat betreft dat ‘netwerk van verwijzingen’, waarbij de konklusie is dat ‘Helen Lowe Porter's formidabele prestatie tekort schiet zodra men haar gaat bezien van uit een oogpunt van ironie en constructie.’ Ook elders in dit artikel wordt niettemin gesproken van een ‘eersterangs prestatie’, een ‘enorme prestatie’, en ik citeer deze superlatieven omdat ik de nieuwe Nederlandse vertaling van De Toverberg door Pé Hawinkels tijdens het lezen eveneens als formidabel en eersterangs heb ervaren. De 950 pagina's Nederlandse tekst zijn van een zo grote souplesse, gaafheid en trefzekerheid dat hij met recht van zichzelf mag zeggen dat hij ‘de tweede auteur’ van het boek is geworden. Wie, zoals ik, ter vergelijking flinke stukken Duitse tekst van het boek heeft gelezen, huivert bij de gedachte deze vaak ellenlange en hetzij kunstzinnige hetzij gekunstelde zinnen te moeten vertalen. Bovendien wordt er van de vertaler een enorme eruditie geëist, met name op medisch terrein.

Maar in hoeverre is de Nederlandse Toverberg een zo getrouw mogelijke (in kontrakttermen zelfs ‘onberispelijke’) weergave van Manns Zauberberg?

Laten we voor een eerste peiling het spoor van Francis Bulhof volgen die enkele draden uit het ‘netwerk van verwijzingen’ heeft losgemaakt en aan een nader onderzoek onderworpen. (Waarbij vooraf de kurieuze ontdekking dat Bulhof in de nu volgende citaten van Ellen spreekt, en daar nog de konklusie ‘Deense naam’ aan verbindt, terwijl zowel de door hem geciteerde Zauberberg (Gesammelte Werke in XIII Bänden) als de door hem geciteerde Magic Mountain (Penguin Modern Classics) evenals de Fischer-pocket en de Hawinkels-vertaling van Elly spreken; ik citeer hem niettemin letterlijk:) ‘Karen staat op het kerkhof tussen Joachim Ziemszen en Hans Castorp in, verschämt und bescheiden, den Kopf ein wenig schräg vorgeschoben, und lächelte geziert mit gespitzten Lippen (448). Vierhonderd bladzijden later neemt het medium Ellen Brand gebaar en gelaatsuitdrukking van Karen Karstedt over: sie lächelte dazu ein wenig geziert, mit schrägem Kopfe und leicht gespitzten Lippen (935). De vertaalster zou hebben kunnen volstaan met het opvolgen van deze aanwijzing, maar wat staat er nu in The Magic Mountain?’ (Volgt het bewijs dat de vertaalster het hier aflaat weten; einde citaat Bulhof)

Nieuwsgierigheid drijft ons om te zien hoe Hawinkels het hier heeft afgebracht: Karen staat op het kerkhof tussen Joachim en Hans in, beschaamd en bescheiden, haar hoofd ietwat schuins naar voren, en glimlachte gemaakt met een pruimemondje (1, 416). En Elly vierhonderd bladzijden later: daarbij glimlachte ze ietwat geaffecteerd, met schuins gehouden hoofd, en lichtelijk getuite lippen (2, 438).

Hier kan Hawinkels de toets van Bulhofs kritiek dus niet doorstaan, zonder dat er overigens van een slechte vertaling kan worden gesproken. Maar het ‘rijm’ gaat verloren, doordat geziert eerst met gemaakt, daarna met geaffecteerd wordt vertaald, en gespitzten Lippen eerst met pruimemondje, later met getuite lippen. Een zaak van weinig belang, hoewel de aanwijzing van Mann maar opgevolgd had hoeven worden: Zo ongeveer (...) had Karen Karstedt geglimlacht, toen hij met Joachim en haar bij het nog onopgemaakte rustbed op het kerkhof van ‘Dorf’ gestaan had (2, 438).

Bulhof vervolgt dan: ‘Nu is het zo dat Ellen Brand niet alleen Karen Karstedt's gebaren overneemt, maar ook een handbeweging die Joachim Ziemszen op zijn doodsbed maakte bijna letterlijk copieert. Deze keer vergeet Thomas Mann echter de lezer op deze gelijkheid te wijzen. Die moet het nu maar zelf uitzoeken. Het gebaar van Joachim wordt als volgt beschreven: er fuhr wiederholt mit der rechten Hand (...) in der Gegend der Hüfte über die Bettdecke hin, indem er sie auf dem Rückwege etwas erhob und dann auf der Decke in schabender, rechender Bewegung wieder zu sich führte, so, als zöge und sammle er etwas ein (743). De beweging die Ellen maakt wordt in ongeveer gelijke bewoordingen weergegeven: Einige Minuten lang fuhr sie mit der hohlen Hand in der Gegend ihrer Hüfte hin und her, - führte die Hand von sich fort und mit schöpfender oder rechender Bewegung wieder an sich heran, so, als zöge und sammle sie etwas ein (942).’

Bulhof merkt hierbij op dat het bijna lijkt alsof Thomas Mann als een soort voyeur de lezer gadeslaat om te zien wat hij met dit zinnetje weet aan te vangen. Dat zijn dan drie voyeurs op rij: Mann slaat de lezer gade, Bulhof Helen Lowe Porter die zonder aarzelen in de val stapt, en ik Hawinkels - die er zich perfekt uit redt.

Het gebaar van Joachim: hij ging herhaaldelijk met zijn rechterhand (...) in de buurt van zijn heupen over het dekbed, terwijl hij haar op de terugweg schuin overeind bracht en dan over het dek heen in een schrapende, harkende beweging weer naar zich toehaalde, alsof hij iets binnenhaalde, iets verzamelde (2, 258).

En de beweging van Elly: een paar minuten ging ze met haar holle hand in de buurt van haar heupen op en neer - streek haar hand van zich af en haalde haar vervolgens weer naar zich toe, met een garende of harkende beweging, alsof ze iets binnenhaalde, iets verzamelde (2, 445).

Hier zijn alle identieke woorden ook identiek vertaald, en een aandachtige lezer zal zelfs zonder vingerwijzing van Mann in het tweede tafereel het eerste horen naklinken. Is er dan niets op deze zinnen aan te merken? Toch wel. Terwijl in het tweede citaat haalde (...) naar zich toe en binnenhaalde voldoende van elkaar afstaat om niet storend te werken, is dat in het eerste citaat niet het geval: naar zich toehaalde, alsof hij iets binnenhaalde is een verdubbeling die nieuwsgierig maakt of ook Mann dit zo ‘lelijk’

[p. 85]

heeft geschreven. En neel bij Mann vinden we: zu sich führte, so, als zöge er etwas ein. Het verdient dus de voorkeur in beide citaten naar zich toehaalde te vervangen door bijv. naar zich toetrok. En in het eerste citaat lijkt er ook geen reden om etwas erhob te vertalen met schuin overeind bracht; dat schuin staat er nu eenmaal niet, en wat is er tegen iets optilde?

In een vraaggesprek met Peter van Eeten (NRC/Handelsblad 11-7-'75) zegt Hawinkels: ‘Dan ga ik er van uit dat een vertaling die hetzelfde is als het origineel onmogelijk is. Het boek moet opnieuw geschreven worden; je bent niet alleen vertaler, maar eigenlijk de tweede auteur.’ In zijn algemeenheid zeker waar, maar bij vergelijking van zijn vertaling met het origineel zal nu blijken dat hij zich heel vaak een grotere vrijheid toestaat dan nodig is.

Een voorbeeld: ‘Ich bin ganz entzwei und erschöpft vor Lachen’, sagte er und atmete durch den Mund. ‘Du hast mir soviel tolles Zeug erzählt...’ (22 woorden)

Vertaald met: ‘Ik ben helemaal gaar van het lachen - ik krijg gewoon geen lucht meer’, zei hij, en ademde door zijn mond. ‘Wat je mij ook allemaal verteld hebt - dolle pret, hoor...’ (1, 18; 30 woorden)

Dit is Hawinkels als tweede auteur, en nauwelijks meer als vertaler.

Volgend voorbeeld:

‘Aber mich friert! Mich friert abscheulich, nämlich am Körper, denn im Gesicht bin ich auffallend echauffiert...’

Vertaald met: ‘Ik verga anders van de kou! Ik heb het afschuwelijk koud, dat wil zeggen, mijn hele lijf op mijn gezicht na, want dat is opvallend geëchauffeerd...’ (1, 20)

Er lijkt geen reden om niet te vertalen: ‘...dat wil zeggen, mijn lichaam, want mijn gezicht is opvallend geëchauffeerd...’ (11 woorden tegen 15)

Zo wordt begrijpelijk dat Hawinkels tegen Van Eeten verzucht: ‘(de Nederlandse taal) heeft maar een nadeel: dat ze erg omslachtig is. Meestal valt de vertaling 20 à 25% langer uit dan het origineel.’

Nog een voorbeeld:

‘Pfui Teufel! Ein Nachtspuk mit schönen Haaren. So etwas kannst du nicht leiden, was? Da kommst du und drehst das elektrische Licht an, sozusagen, um die jungen Männer auf den rechten Weg zu bringen, - tust du das nicht?’ sagte Hans Castorp phantastisch.

Vertaald met: ‘Poe, het mocht wat, voor den duivel! Een spook met mooie haren. Dat zit jou niet zo erg lekker, hè? Nee, dan ben jij er als de kippen bij om het elektrische licht aan te draaien, zal ik maar zeggen, om die jonge mannen op het rechte pad te brengen - of doe je dat soms niet?’ zei Hans Castorp, fantastisch genoeg. (1, 424)

Dat zijn 61 woorden tegen het Duits 42! Maar de schade kan beperkt worden, en de strakheid van Mann meer recht gedaan, door alle eigen maaksels te schrappen.

Kritiek als deze is gemakkelijk, hoewel niet zinloos. Maar niet voor niets beperk ik me tot korte dialoogzinnen, die voor de lezer nog overzichtelijk zijn. Hawinkels' grootste verdienste ligt echter in het prachtige Nederlands, waarmee hij de omstandige verteller én erudiet Mann recht heeft gedaan. Wat dacht u trouwens van de volgende puzzel:

‘Aber wieso? Wir haben Karneval! Es ist allgemein akzeptiert heute abend...’

‘Ja, um eines ungesitteten Reizes willen.’

Het gaat om iets afkeurenswaardigs, dat volgens de een met carnaval is toegestaan. Maar de verontwaardigde repliek luidt: ‘Ja, um eines ungesitteten Reizes willen.’ Dit is nu een van die opgaven die een half uur kunnen kosten en literair vertalen tot een ‘kunst’ maken. Hawinkels vindt de alweer langademige maar vooral knappe oplossing: ‘Ja, om het prikkelend effect de goede manieren aan je laars te kunnen lappen.’ (1, 424)

Tenslotte nog twee voorbeelden van wat Hawinkels tegenover Van Eeten ‘compensatie’ noemt.

In 1, 84 lezen we: ‘Wat zie ik? Daarginds spanseren onze hellerechters! Welk een schouwspel!’ Ik kende het woord spanseren niet, vond het nogal gewild en zocht de oorspronkelijke zin op: ‘Was sehe ich! Dort wandeln unsere Höllenrichter! Welch ein Anblick!’ Geen reden dus voor Hawinkels om niet gewoon wandelen te gebruiken. Maar... de volgende zin luidt: Die Spaziergänger hatten die Wegbiegung schon wieder zurückgelegt, vertaald met: De wandelaars hadden de bocht in de weg alweer achter de rug. Had Hawinkels wandeln nu met wandelen vertaald, dan had hij achter elkaar wandelen en wandelaars gehad, terwijl Mann wandeln en Spaziergänger gebruikt. Omdat Hawinkels voor Spaziergänger waarschijnlijk niets anders dan wandelaars kon vinden, ‘compenseerde’ hij dit gemis door wandeln met spanseren te vertalen (spanseerde, heeft en is gespanseerd), (onoverg.) (veroud., nog wel scherts.) wandelen.

Het tweede voorbeeld laat ik in stilte aan de volhardende lezer over. Het toont ten overvloede aan hoe hondsmoeilijk het geweest moet zijn De Toverberg te vertalen en hoe bewonderenswaardig Hawinkels zich van deze taak heeft gekweten:

Er hatte diese Art Kleiderschnitt noch nie gesehen. Er kannte Balltoiletten, festlich statthafte, ja vorschriftsmässige Enthüllungen, die weit umfassender gewesen waren als diese hier, ohne im entferntesten so sensationell zu wirken. Zeer vrij en ‘compenserend’ (maar hoe zou het anders moeten!?) vertaald met: Een dergelijke couture had hij nog nooit gezien. Hij was bekend met avondjaponnen, en met wat die allemaal lieten zien; dat hoorde bij feestelijke gelegenheden, het was zelfs min of meer voorgeschreven, en niet zelden was het veel verder gegaan dan met deze jurk het geval was, zonder dat het ook maar bij benadering zo'n sensationeel effect gehad had. (1, 420)