De Revisor. Jaargang 2

[Methodologie als houwdegen (vervolg)]

Zoals gezegd doet Verdaasdonk niet meer dan kijken of literatuurtheoretische onderzoekspraktijken wel voldoen aan kriteria die ontleend zijn aan de natuurwetenschappen. Met een poging om inzicht te verschaffen in de problemen die een voorspoedige ontplooiing van de literatuurwetenschap in de weg staan, hebben zijn verhalen weinig te maken. Daarom is het misschien goed de betrekkelijk geringe waarde van een goed gefundeerd oordeel van het type dat Verdaasdonk wil geven, nog eens te benadrukken.

Als men z'n onderzoeksprobleem definieert als de vraag of de praktijk van het literatuuronderzoek wel of niet voldoet aan de normen voor gedegen wetenschappelijk onderzoek, dan dreigt een en ander gemakkelijk te verworden tot een louter terminologische kwestie. Het antwoord op de genoemde vraag stelt ten hoogste vast hoe we het soort onderzoek zullen noemen dat vruchtbaar kan worden uitgevoerd in een bepaalde ontwikkelingsfase van een vak. Het verschaft geen enkel inzicht in enige substantiële kwestie. Interessanter is het te zoeken naar oorzaken van stagnaties in de ontwikkeling van een vakgebied en naar mogelijkheden om de onderzoekspraktijken waar nodig te verbeteren. Op dit punt heeft Verdaasdonk weinig te bieden.

Procesgerichte en resultaatgerichte methodologie

Niet alleen het verschil in objekt tussen natuurwetenschappen en literatuurwetenschap is een punt dat bij methodologische analyses van de laatste op grond van aan de eerste ontleende kriteria in het oog moet worden gehouden; dit geldt ook voor het verschil in ontwikkelingsnivo. Ook dit punt wordt door Verdaasdonk buiten beschouwing gelaten.

De wetenschapstheoretische aandacht heeft zich een groot deel van deze eeuw uitsluitend gericht op de analyse van de logische struktuur van de resultaten van gedegen wetenschappelijk onderzoek in hoog ontwikkelde vakgebieden. Het befaamde hypothetisch-deduktieve model, waar ook Verdaasdonk druk gebruik van maakt, is het belangrijkste resultaat van deze onderzoeksrichting. Dit model geeft vooral inzicht in de anatomische kenmerken van volwassen wetenschappelijke theorieën.

Pas de laatste twintig jaar is er een sterk groeiende aandacht voor het dynamische proces waarin zulke theorieën gevormd worden. Bij deze vorm van methodologisch onderzoek, die komplementair is aan resultaatgericht onderzoek, is de aandacht niet overwegend gericht op de kriteria voor de uiteenzetting van de oplossing van een onderzoeksprobleem zoals bij het hypothetisch-deduktieve model, maar op de rationele rekonstruktie van het proces van probleemoplossen dat de kern vormt van het theorievormingsproces. Belangrijke namen zijn in dit verband Kuhn, Lakatos, Feyerabend en Holton. Deze vorm van methodologische analyse is veel interessanter voor een nog nauwelijks ontwikkeld vak als de literatuurwetenschap dan de logische analyses à la Hempel en Nagel van volgroeide theorieën, omdat literatuurtheorieën bij lange na niet het nivo van ontwikkeling hebben van natuurwetenschappelijke theorieën (wat nog iets anders is dan de bewering van Verdaasdonk,

[p. 80]

dat er helemaal geen theorieën zijn in de literatuurwetenschap; een bewering die meer verduidelijkt over zijn theoriebegrip dan over de literatuurwetenschap).

Hoewel Verdaasdonk wel de ideeën van Kuhn en Lakatos aanstipt, blijft het ontwikkelingsaspekt van theorieën bij zijn analyses van de literatuurtheorie verder buiten beschouwing. Er is overigens enige onduidelijkheid over wat Verdaasdonk precies bedoelt als hij verwijst naar het methodologische kader dat als referentiepunt voor zijn analyses moet gelden. Zijn stoomkursus wetenschapsfilosofie voor beginners (De Revisor I/7) bestaat uit een reeks ingedikte leesverslagen van wetenschapsfilosofische literatuur waaruit duidelijk blijkt dat zoals Verdaasdonk ook zelf al zegt, de methodologie niet bestaat. Wat is nu Verdaasdonk's methodologische kader, dat van Popper, Hempel, Kuhn of Lakatos? Daartussen zijn toch niet onbelangrijke verschillen. Van Feyerabend blijkt hij niet veel te moeten hebben. Als een echte moralist acht hij diens boek Against Method dan ook ongeschikt voor methodologisch minderjarige lezers. Volgens hem is het een amusant maar onevenwichtig boek dat een karikatuur geeft van de moderne wetenschapstheorie en waaraan wetenschapsfilosofen zich nauwelijks zullen storen. Hij is echter bang dat de verkeerde, niet door Feyerabend bedoelde lezers van diens provokaties het slachtoffer zullen worden. Dit zijn dan ‘lezers met onvoldoende kennis van de methodologische literatuur’.

Deze afkeer zal er wel mee te maken hebben dat een door Feyerabend geïnspireerde methodoloog al gauw de neiging zal krijgen om het centrale thema van Verdaasdonk's beschouwingen een dialektische omslag te laten maken, en tegenover zijn bewering dat de koerante literatuurwetenschap niet kompatibel is met enig bestaand methodologisch kader, de stelling te plaatsen dat de koerante methodologie niet kompatibel is met de bestaande literatuurwetenschap. En deze stelling is zo gek nog niet.

Met name het procesgerichte methodologische onderzoek is niet veel hoger ontwikkeld dan de literatuurwetenschap. Pasklare theorieën over de beginfase in de ontwikkeling van een jonge discipline bestaan er nog niet. Zowel Kuhn als Lakatos gaan daar eigenlijk niet zo erg op in. Voeg daarbij de al eerder gekonstateerde eenzijdige aandacht voor algemene methodologie gebaseerd op de natuurwetenschappen, en het wordt duidelijk dat de methodologie net zo goed van de literatuurwetenschap kan leren als omgekeerd.

Besluit

Samenvattend kunnen we zeggen dat Verdaasdonk's feuilleton in De Revisor een amusant maar onevenwichtig geheel is dat een karikatuur geeft van de moderne literatuurtheorieën waaraan literatuurtheoretici zich nauwelijks zullen storen. Wel bestaat de kans dat verkeerde, niet door hem beoogde lezers het slachtoffer zullen worden van zijn provokaties door onvoldoendeinzicht in de moderne literatuurtheoretische literatuur. Wat het aandeel van de methodologie in Verdaasdonk's beschouwingen betreft, is opgemerkt dat hij zich te zeer beperkt tot het afmeten van de resultaten van literatuuronderzoek aan zeer algemene kriteria uit geavanceerde takken van wetenschap. Verdaasdonk heeft nauwelijks oog voor het specifieke karakter van literatuuronderzoek, en voor de specifieke ontwikkelingsfase van dat onderzoek.

Verkeerd gerichte methodologische aandacht is extra vervelend in een jonge discipline, omdat daarin wetenschapstheoretische principes een zeer rechtstreekse invloed hebben op de wetenschappelijke praktijk vanwege het ontbreken van goed verankerde paradigma's voor suksesvolle theorievorming en voorbeelden van goed uitgeprobeerde onderzoeksmethoden. De onvruchtbare en negatieve invloed van logisch-empiristische methodologische ideeën op de sociale wetenschappen en de psychologie in de vorm van het behaviourisme is hiervan een overduidelijk voorbeeld.

Het ontbreken van routineproblemen, i.e. problemen die kunnen worden geïdentificeerd als oplosbaar met goed gekende methodes en verklaringspatronen, maakt dat jonge vakken als de literatuurwetenschap zich nog niet los kunnen maken van allerlei filosofische diskussies die raken aan kwesties van begripsvorming en bewijsvoering. In zo'n situatie is een rigide houding als die van Verdaasdonk de minst vruchtbare: een flinke scheut anarchisme à la Feyerabend kan op dit moment in de literatuurwetenschap geen enkel kwaad.