De Revisor. Jaargang 2

[p. 20]

Frans van Dooren
Het ‘bel giuoco’ van Cecco Angiolieri

Het werk van de Italiaanse dichter Cecco Angiolieri, die rond het jaar 1300 leefde, bestaat uit 129 sonnetten, waarbij het van 21 zeer twijfelachtig is of ze van Cecco zelf zijn. Sinds de ‘ontdekking’ van de sonnetten eind vorige eeuw door Alessandro D'Ancona heeft de literatuurkritiek zich vooral bezig gehouden met de vraag: is Cecco's poëzie autobiografisch of niet? Voor D'Ancona was dit nauwelijks een vraag. Zijn realistische interpretatie van de gedichten staat lijnrecht tegenover die van een van de laatste commentatoren, Mario Marti, die met name het element ‘spel’ aanwezig ziet, waarbij hij zich onder andere baseert op het feit dat Cecco zelf zijn poëzie ergens definieert als een ‘bel giuoco’. Niet alleen deze kwestie is in de kritiek fundamenteel, maar ook andere, zoals die van het wel of niet humoristisch zijn van de sonnetten. De grote Luigi Pirandello bijvoorbeeld vergaloppeerde zich in zijn jonge jaren, toen hij zich in een tweetal studies te fel verzette tegen D'Ancona, die Cecco als een humorist had gekwalificeerd. Het heeft weinig zin in dit verband al te diep op deze interpretatie problematiek in te gaan. De waarheid ligt mijns inziens in het midden: Cecco's poëzie is een mengeling van waarheid en verdichting, ernst en humor, realiteit en fantasie. En het is niet gemakkelijk uit te maken waar het ene begint en het andere eindigt, wat autobiografie is en wat niet. Misschien ligt hier ook juist een van de aantrekkelijke kanten van Cecco's gedichten die, doordat ze vaak pluri-interpretabel zijn, de lezer voor problemen stellen, waarvan de oplossing voor hém een vraag en voor anderen een weet is.

Wat de thematiek van zijn ‘Canzoniere’ betreft heeft Cecco, zonder dat hij er zich van bewust geweest is, het overgrote deel van zijn critici erin laten lopen toen hij schreef:

Drie dingen doen me op aarde slechts plezier:
...vrouwen, dobbelspel en kroegvertier!

De trits vrouw-spel-kroeg, soms wel eens aangeduid als het kus-kaart-kan motief, was zeer geliefd in de middeleeuwse vagantenpoëzie. Denken we maar aan het weergaloze ‘Estuans intrinsecus’ van de Archipoeta uit de Carmina Burana, waarin deze zijn zonden ‘de opere venereo, de ludo et de taberna’ opbiecht. Deze voornamelijk Latijnse gedichten, die ook in het Italië van die dagen bekend waren, zullen Cecco ongetwijfeld verleid hebben om zijn talenten ook eens in deze richting te beproeven. De bewering evenwel, die men her en der kan aantreffen, dat Cecco's poëzie handelt over vrouwen, drinken en dobbelen, slaat de plank mis. Misschien nog niet zozeer waar het de vrouwen betreft, maar zeker wel waar het gaat om de twee andere geneugten.

In werkelijkheid wordt de dichter maar door twee dingen geïnspireerd: geld en liefde. Geen van beide heeft hij, elk van beide wil hij. Trouwens, het ene - het geld - heeft hij nodig om het andere - de liefde - te kunnen krijgen. Er is dus een relatie tussen de twee verlangens, al is voor Cecco dan het geld middel en de liefde doel. Deze twee onderwerpen bepalen gecombineerd of afzonderlijk de thematiek van verreweg het grootste deel van Cecco's sonnetten. De thema's liefde en geld kunnen elk verbonden worden met een persoon: de liefde heeft vooral te maken met Becchina, en het geld met Cecco's vader. Becchina is een goedgebekte schoenmakersdochter die de dichter voortdurend in de kou laat staan ondanks de warmte van zijn gevoelens voor haar, en Cecco's vader een ouwe rijkaard die geen florijn voor zijn zoon afschuift ondanks het feit dat deze constant op zwart zaad zit.

Een niet onaanzienlijk gedeelte van Cecco's werk bestaat uit sonnetten waarin het element van de droom aanwezig is. De droom dan gezien als een onvervulbare werkelijkheid, een realiteit die alleen maar in de wereld van de fantasie bestaat en die niet valt te verwezenlijken. Wanneer de dichter schrijft over de vrouw van wie hij houdt maar die hem afwijst, drukt hij zich dan ook bij voorkeur uit in scherpe, maar zelden van ironie ontblote irrealisvormen. En ook het geld, zonder hetwelk hij machteloos is in zijn dagelijkse nooit aflatende ‘struggle for life’ of beter ‘for love’, rinkelt - eenmaal door zijn fantasie opgeroepen - in al zijn materialiteit door Cecco's verzen heen.

Een zeer opvallend facet van Cecco's poëzie is het oppositionele karakter ervan: Cecco stelt zich altijd op tegenover, en zelden of nooit naast iemand. En als iets kenmerkend is voor Cecco, dan is het wel dit element van oppositie en antithese, dat spontaan uit zijn ganzeveer gevloeid schijnt te zijn, gezien het feit dat in praktisch alle sonnetten voorbeelden van dit verschijnsel zijn te vinden. Zo vraagt bij Cecco het woord wit om zwart, dood om leven, goed om kwaad, warm om koud, enzovoorts. Trouwens,

[p. 21]

ook de algemene thematiek heeft een oppositioneel karakter, want de dichter stelt zich ofwel op tegenover Becchina ofwel tegenover zijn vader. Bovendien vinden we, zoals gezegd, herhaaldelijk de wisselwerking tussen droom en werkelijkheid, tussen schijn en wezen.

Het is zonder meer aan te nemen dat dit te maken heeft met het egocentrische karakter van de dichter. Cecco's ik is alomtegenwoordig in zijn sonnetten, en of de ‘Canzoniere’ nu autobiografisch is of ludiek, een ding is zeker: Cecco zelf is steeds het middelpunt waar alles om draait. Geen andere Italiaanse dichter van rond 1300 brengt zijn ik zozeer in woorden tot uiting als Cecco. Een onderzoek dat ik gedaan heb naar de frekwentie van het gebruik van het woord ‘ik’ (en de andere eerste-persoonsvormen) in de sonnetten van die tijd, is in dit verband significatief. Cecco verslaat al zijn tijdgenoten ver: het lukt hem om in de 14 regels van elk sonnet gemiddeld bijna twaalf keer zichzelf aan te duiden. De andere dichters van zijn tijd komen gemiddeld ongeveer uit op de helft van deze frekwentie. En al zegt men dat er geen grotere leugen bestaat dan de statistiek, toch is een dergelijk verschil veelzeggend. Ik benadruk hier de egocentriciteit als karaktertrek van Cecco's poëzie omdat dit, vreemd genoeg, in geen enkele studie gebeurt, ofschoon het verschijnsel toch evident is. Maar het zal voor de studiosi wel zo iets zijn als het gebouw in een van Chesterton's verhalen dat zo groot was dat niemand het zag.

Iets anders dat de moderne lezer bij de lectuur van de sonnetten onmiddellijk opvalt - zo'n halve eeuw geleden was dit getuige de laat-romantische interpretaties kennelijk niet het geval - is de ontzaglijke overdrijving van emoties en de zucht naar effect. We moeten bij Cecco niet zoeken naar diep-menselijke gevoelens van vreugde of verdriet, hoop of wanhoop, liefde of haat, want die zullen we niet vinden. Zijn dichterschap is artisticiteit, geen filosofie. Zijn verbeelding brengt hem niet tot hogere gedachten, maar tot bizarre invallen en speelse fantasieën. Ook met zijn verdriet speelt hij. En de veelbesproken kwestie wat zijn ‘malinconia’ nu precies inhoudt, is een heel eind opgelost als we het element van de overdrijving erbij betrekken: Cecco's ‘malinconia’ is niet een diepgeworteld leed, maar een aan de oppervlakte zittend onbehagen, niet een enorm verdriet waaraan hij kapot gaat, maar een vervelend gevoel dat door hem het best bezworen kan worden door er de spot mee te drijven.

In de literatuurgeschiedenis zien we Cecco Angiolieri ingedeeld bij de komisch-realistische stroming in de poëzie, die zich rond 1300 in de Toscaanse steden onderscheidde van de idealistische Dolce stil novo. Van de komisch-realistische poëten is Cecco - hoe kan het anders - degene die het meest in oppositie is met de dichters van de andere richting. Deze oppositie komt enerzijds tot uiting in het feit dat hij vaak parodiërend gebruik maakt van de uitdrukkingswijze van zijn ‘tegenstanders’, en anderzijds in de volkomen van hen afwijkende opvatting die hij heeft van de liefde en wat daarmee samenhangt. De vrouw die hij liefheeft, Becchina, staat diametraal tegenover Dante's Beatrice, om maar een van de door ‘stilnovisti’ bezongen vrouwen te noemen. Becchina is een vrouw uit het volk die niet op haar mondje gevallen is en die de liefde ziet als een middel om tot een zekere mate van macht en rijkdom te komen. De liefde is voor haar - én voor Cecco - niet een kwestie van innerlijkheid maar van uiterlijkheid, niet van diepe gedachten maar van klinkende woorden, niet van wijsheid en inzicht maar van handigheid en geslepenheid. Het zal duidelijk zijn dat Cecco, die ‘in rebus amoris’ recht op de man - of liever op de vrouw - afgaat, niets voelde, en gezien zijn gebrek aan diepgang ook niets kon voelen, voor de idealiserende en platonische liefde zoals die door dichters als Guido Guinizelli, Guido Cavalcanti, Cino da Pistoia, Dante Alighieri en anderen verheerlijkt werd. En het was dan ook geen wonder dat Cecco op een gegeven ogenblik met Dante in de clinch kwam, een botsing die in een van Cecco's meest befaamde sonnetten resulteerde.

Van Cecco Angiolieri is al aardig wat in het Nederlands vertaald en gepubliceerd, vooral door Dolf Verspoor en Willem van Elden, maar ook door Helène Nolthenius en, naar ik pas ontdekt heb, ook door Boutens. De gedichten die hier volgen, stammen uit een vertaling van het volledige werk van Cecco Angiolieri (108 sonnetten), die ik een aantal jaren geleden gemaakt heb, maar waarvoor ik nog geen uitgever heb kunnen vinden. Gedachtig de vooral door Dolf Verspoor gepropageerde opvatting dat men de verschillende vertalingen van een en hetzelfde gedicht moet zien als de verschillende vertolkingen van een en hetzelfde muziekstuk, laat ik daarop vier Nederlandse versies volgen van Cecco's beroemdste sonnet: ‘S'i'fosse foco, arderei'l mondo’. Tenslotte nog dit: de nummering van de sonnetten is die uit het standaardwerk van Maurizio Vitale: Rimatori comico-realistici del Due e Trecento, U.T.E.T., Torino 1956.