De Revisor. Jaargang 2

Twee manieren van lezen

Konfrontaties heet de eind 1974 verschenen bundel opstellen van J.F. Vogelaar. Het boek bevat studies over in 1971-1974 verschenen binnen- en buitenlandse literatuur, over het uitgeversbedrijf, de motivering van CRM inzake literatuursubsidies, het aankoopbeleid van bibliotheken, de funktie van de kritiek, enz. Het merendeel van de in Konfrontaties bijeengebrachte opstellen (SUN, f 15, -) verscheen voor het eerst in De Groene Amsterdammer.

Het is moeilijk adekwaat op het boek te reageren. Om behoorlijk tegenspel te kunnen bieden, zou men de trefzekere en konciese beweringen van Vogelaar over de afzonderlijke, zojuist aangeduide, elementen van het literaire bedrijf aan een nadere beschouwing moeten onderwerpen. Tevens zou geanalyseerd moeten worden welke verbanden er, in Vogelaars literatuuropvatting, tussen deze elementen worden gelegd.

In dit stuk wil ik alleen een punt van informatieve aard behandelen. Ik zal proberen een karakteristiek te geven van de manier waarop Vogelaar boeken recenseert. Zijn doelstelling, in besprekingen, omschrijft hij als volgt: ‘ik lees een literair werk om te zien wat voor beeld het van de maatschappelijke werkelijkheid presenteert, welke positie het, bedoeld of onbedoeld, inneemt; algemener geformuleerd: ik probeer te onderzoeken hoe ideologiese strukturen en processen tot stand komen’ (p. 7). Deze doelstelling wordt gerealiseerd door een zo precies en zo expliciet mogelijke lektuur van het te bespreken werk te geven. Deze lektuur wil ik wat nader karakteriseren.

Iedereen die een boek leest, als kritikus of als ‘common reader’, konfronteert de tekst met een bepaalde literatuuropvatting. Onder ‘literatuuropvatting’ versta ik een globaal idee over de funktie van literatuur, over eigenschappen van de taal en van de tekst en over de middelen waarmee de funktie van de literatuur het best gerealiseerd kan worden. Een bizonder probleem vormt de omstandigheid dat deze literatuuropvatting altijd voor natuurlijk wordt gehouden, dat wil zeggen, men gelooft dat zij betrouwbare indikaties levert over de wezenskenmerken van literaire teksten. Een van de nadelen van het idee dat onze literatuuropvatting natuurlijk zou zijn, is dat we menen dat de uitspraken die we, in funktie van onze literatuuropvatting, over literaire teksten doen, ook werkelijk betrekking hebben op (aspekten van) de tekst zelf. Dit hoeft niet altijd het geval te zijn.

Een tweede probleem is dat onze, voor natuurlijk aangeziene, literatuuropvatting ons één, voor juist gehouden, manier van lezen opdringt.

Een derde probleem, tenslotte, is dat onze ‘natuurlijke’ literatuuropvatting nauwelijks expliciteerbaar lijkt en dat we dientengevolge zelden moeite doen haar te expliciteren. De prijs die we hiervoor betalen, om het eens dramatisch uit te drukken, is een nogal grote willekeur bij bepaalde uitspraken over literaire teksten. Om een voorbeeld te geven: stel dat een kritikus eist dat het literaire werk een eenheid vormt. In de praktijk zal dan blijken dat hij, alnaargelang de besproken tekst, geheel verschillende faktoren zal noemen die volgens hem deze eenheid tot stand brengen. Alnaargelang de besproken tekst zal hij wijzen op de eenheidscheppende funktie van het thema, de verteller, de intrigue, het point of view, gebeurtenissen, verwijzingen naar de literaire traditie, enz. Hij lijkt geen element in een literaire tekst te kunnen noemen dat geen eenheidscheppende funktie kan vervullen. Het vaak gehanteerde motto dat iedere tekst op zijn eigen wijze een eenheid vormt, is een te slecht exkuus voor deze gratuite

[p. 70]

manier van analyseren.

In Konfrontaties ontbreekt een ‘natuurlijke’ literatuuropvatting. De zojuist gesignaleerde problemen zijn dan ook afwezig. Wel benadert Vogelaar literaire werken vanuit een bindend idee over wat de funktie van literatuur moet zijn (het geven van kritische kennis over de realiteit), maar zijn literatuuropvatting dikteert hem geen termen die a priori naar wezenskenmerken van literaire teksten verwijzen. Door er, verder, van uit te gaan dat in ieder literair werk een bepaalde opvatting over de werkelijkheid, c.q. over literatuur, tot uiting komt die wel of niet kan aansluiten bij de opvatting van de kritikus, is het in principe mogelijk verschillende manieren van lezen aan te geven. Er wordt natuurlijk wel gekozen voor een type lektuur, maar dit berust op een duidelijke beslissing van de kant van de kritikus en niet op de vooronderstelde homogeniteit tussen de literatuuropvatting van de kritikus en die welke aan het werk ten grondslag ligt. Tenslotte is Vogelaars literatuuropvatting zo expliciet dat hij geen al te willekeurige en variabele spekulaties hoeft te doen over de elementen die in literaire teksten bepaalde funkties hebben. Zijn recensies leggen het aksent altijd op een beperkt aantal schrijftechnische zaken als point of view, keuze van thema en personages. Op het punt van literaire technieken zijn alle literaire teksten voor hem vergelijkbaar en hij waagt zich regelmatig aan algemene uitspraken hierover. Literaire technieken vormen het kernpunt van zijn literatuuropvatting. De materiaalbehandeling representeert het meest specifiek het idee dat de schrijver over de werkelijkheid huldigt en roept een bepaalde houding bij de lezer op.

Het interessante van Konfrontaties is dat Vogelaar, vanuit zijn literatuuropvatting, tot een interpretatie van literaire technieken komt die nogal afwijkt van die welke aanhangers van de ‘natuurlijke’ literatuuropvatting huldigen. Voorzover deze laatsten zich überhaupt met literaire technieken bezighouden.

Ik wil dit onderscheid verduidelijken door een vergelijking te trekken tussen Vogelaars ideeën over de funktie van literaire technieken en die van W.C. Booth, auteur van The Rhetoric of Fiction en een aanhanger van de ‘natuurlijke’ literatuuropvatting.

De funktie van literaire technieken is, globaal, de lezer tot een bepaalde graad van intellektuele en emotionele deelname (‘involvement’) aan het vertelde te brengen, zegt Booth. Een literair werk is te zien als het geheel van technieken die deze funktie, elk op eigen wijze, vervullen. Gezien de kwesties die Booth opwerpt, en waarvan we dadelijk een paar voorbeelden zullen geven, meent hij blijkbaar dat literaire technieken de gemelde funktie alleen kunnen hebben als de tekst een uniek geheel vormt, begrijpelijk is, de mogelijkheid tot identifikatie biedt en als de verteller, uiteindelijk, aan zijn woord gehouden kan worden. Het aksent wordt dan gelegd op vragen als: hoe worden de mogelijkheden voor de lezer gegeven om zich met de handeling te identificeren? Deze mogelijkheden kunnen worden bepaald door het auteurskommentaar (p. 197) of door de lezer de handeling vanuit het perspektief van één persoon te laten ‘waarnemen’ (p. 281). Hoe worden de mogelijkheden bepaald de tekst als een unieke eenheid te ervaren? Antwoord: door het scheppen van een ‘geïmpliceerde auteur’, die voor het geheel van normen staat dat de lezer in ieder werk moet onderkennen, wil hij dit werk adekwaat bevatten (p. 73). Weer een andere vraag is: hoe wordt een enorm ingewikkeld stelsel van deugden en ondeugden binnen één persoon voor de lezer dragelijk gemaakt? Antwoord: door het oordeel van de auteur (p. 187). Het werk kan de lezer personen en situaties op een veel vollediger manier laten kennen en voelen dan hij personen en situaties in het werkelijke leven kent en ervaart (p. 238).

Ik geef Booth's opvattingen hier veel stelliger weer dan hij ze zelf presenteert. Uit zijn boek blijkt dat één funktie door verschillende literaire technieken vervuld kan worden (p. 197) en, omgekeerd, dat één techniek (auteurskommentaar) verschillende funkties kan hebben - generaliseren van gebeurtenissen, feiten verstrekken, de intensiteit van de lektuur vergroten, enz.

Er wordt al met al geen erg duidelijk beeld opgehangen van de wijze waarop rhetorische technieken de waarneming van de tekst door de lezer bepalen. De (meest vage) termen waarmee de funktie van technieken wordt aangeduid, lijken vooral ingegeven door een normatief literatuurkonsept en nauwelijks konkrete processen aan te duiden. Deze indruk wordt nog versterkt doordat Booth herhaaldelijk op de inadekwaatheid van ‘algemene principes’ wijst bij de bestudering van rhetorische procédés (p. 165, 236) en de uniciteit van de literaire tekst nogal eens centraal stelt. Uit deze literatuuropvatting die de begrijpelijkheid, de eenheid en de ‘final harmony’ (p. 298) van de tekst eist, is ook de oplossing te verklaren van het probleem van de ironie waar Booth op een gegeven moment mee komt. Hij konstateert dat Joyce, in Portrait of the Artist, een gedichtje van Stephen geeft en laat zich kwellen door de vraag of Joyce met dit gedichtje Stephens artisticiteit, pretentieuze vroegrijpheid of ‘iets geheel anders’ wilde illustreren. Onderzoek van Stephen Hero levert hieromtrent geen gegevens, waarna Booth konkludeert dat de lezers toch nooit zo'n genuanceerd beeld van Stephen kunnen krijgen als Joyce zelf had, met andere woorden: de auteur had een expliciete bedoeling maar verzuimde die duidelijk te maken.

Ook bij Vogelaar staat de funktie van literaire teksten en technieken centraal. Zij hebben echter een andere status

[p. 71]

dan bij Booth. Allereerst hangt de funktie van literaire technieken af van de sociaal-ekonomische verhoudingen; wat de funktie is van een bepaalde techniek valt niet op voorhand te bepalen. Dit betekent niet, dat zo'n funktie, als bij Booth, vrij arbitrair is - zij kan eenduidig bepaald worden, maar met referentie aan de sociale omstandigheden van een bepaalde periode en het gebruik dat van de techniek wordt gemaakt.

Vogelaar evalueert literaire technieken vanuit een literatuuropvatting zonder een aantal aprioristische ‘kenmerken’ van literaire teksten of technieken op te sommen; hoogstens levert zijn literatuuropvatting een aantal kriteria voor de relaties die op bepaalde punten tussen het werk en de werkelijkheid gelegd moeten worden.

De eis tot uiteindelijke eenduidigheid van het vertelde ontbreekt bij Vogelaar. Het werk kan een enorm verwikkeld systeem van tegenspraken te zien geven, zonder dat er, zoals bij Booth, behoefte wordt gevoeld aan een auteur die ze voor ons oplost. Vogelaars literatuuropvatting eist dat er een relatie gelegd wordt tussen het werk en de werkelijkheid. Hierdoor worden eventuele tegenspraken binnen het werk niet opgelost, maar wordt hun aard duidelijk. Zo wordt bijvoorbeeld in de recensie van Arions Dubbelspel geen poging gedaan de gekonstateerde tegenspraken binnen het werk te reduceren, maar gaat het erom duidelijk te maken wat voor soort tegenspraken het werk bevat (p. 71).

Er wordt door Vogelaar evenmin een geïmpliceerde auteur aangenomen. Dit is meer dan een louter terminologische kwestie. We zagen dat de geïmpliceerde auteur bij Booth stond voor het unieke geheel van normen dat een tekst vertoont en dat een lezer moet onderkennen, wil hij het vertelde adekwaat begrijpen. Bij Vogelaar wordt de tekst niet als zo'n uniek geheel van normen opgevat, maar als een bepaald beeld van de werkelijkheid. Met dit beeld is de werkelijke en niet een geïmpliceerde auteur te verbinden. Als we ons herinneren dat Vogelaar er op gericht is vast te stellen hoe ideologische processen en strukturen tot stand komen, is het duidelijk dat wat het werk aan waarden en betekenissen presenteert, niet als een uniek, tot deze ene tekst bepaald, systeem opgevat wordt. Voorts is het volledig onderkennen van het beeld dat van de werkelijkheid wordt gegeven een basis voor het toetsen van dat beeld op adekwaatheid en niet alleen voor het adekwaat begrijpen van de tekst.

Tenslotte is er een andere rol weggelegd voor het kommentaar van de auteur. Bij Booth is het kommentaar dat de auteur op het vertelde levert in principe altijd verhelderend en bepalend voor wat de lezer waarneemt. Mystificerend kommentaar dient een uitzondering te blijven en moet aan een diepere bedoeling ondergeschikt zijn. Bij Vogelaar daarentegen kan ook het kommentaar van de auteur op juistheid en adekwaatheid getoetst worden. De relatie die de lezer legt tussen het werk en de werkelijkheid maakt hem vrijer en kritischer ten opzichte van auteursmededelingen.

Tot besluit: Vogelaars literatuurkonsept levert niet geringe moeilijkheden op. Ook bij hem is het begrip ‘funktie’, toegepast op literaire teksten of idem technieken, nogal globaal en weinig precies; het is voorts onduidelijk op basis van wat voor betekenisbegrip vergelijkingen worden gemaakt tussen het werk en de werkelijkheid.

Niettemin lijken zijn literatuuropvattingen en de vorm van lektuur waartoe zij leidt, mij redelijker en hanteerbaarder dan die van Booth. De laatste gaat ervan uit dat de lezer tijdens zijn lektuur gemanipuleerd wordt door rhetorische en literaire technieken. Deze vaststelling is ongetwijfeld juist. De vraag echter, hoe de lezer zijn lektuur voltrekt, is al op voorhand beantwoord. Het literatuurkonsept dat Booth huldigt, dikteert dat de lektuur gericht is op het hebben van intense ervaringen, op het begrijpelijk en eenduidig maken van ‘alles’ in de tekst en, vooral, dat de lektuur erop gericht is de unieke tekst volledig recht te doen. Deze leeswijze wordt dan zonder verdere omhaal als gevolg gezien van bepaalde rhetorische en literaire technieken. Het feit dat Booth, bij het vaststellen van de funktie van deze technieken, vaak weinig precies of willekeurig te werk gaat, wordt verontschuldigd door erop te wijzen dat iedere tekst weer anders is, kortom dat het leven (= de literatuur) sterker is dan de leer (= de uitspraken van de literatuurbeschouwer). Men kan, op basis van een bepaald literatuurkonsept, best spekuleren over mogelijke leeswijzen en funkties van literaire technieken. Het probleem is alleen dat Booth zijn beweringen niet kan of wil toetsen. Immers, de vraag hoe lezers lezen is al op voorhand volledig en definitief beantwoord; de slagen die Booth om de arm moet houden bij het toekennen van funkties aan technieken, worden vergoelijkt door te wijzen op de bizondere aard van de literaire tekst.

Ook Vogelaar gaat ervan uit dat literaire technieken de lektuur sturen: de auteur probeert de lezer een bepaalde houding ten opzichte van het vertelde en van de werkelijkheid in te laten nemen. Anders dan bij Booth ligt het voor Vogelaar niet bijvoorbaat vast hoe de lezer leest. Vogelaar laat ruimte voor een behoorlijk grote inbreng van de kant van de lezer - deze kan, op basis van zijn eigen ideeën of overtuigingen wel of niet ingaan op wat de schrijver hem wil laten geloven of aksepteren. Weigert de lezer, dan is er geen sprake van dat hij de tekst geen recht doet. Lezen is bij Vogelaar niet bijvoorbaat normbevestigend. Deze opvatting lijkt mij, zoals gezegd, erg werkbaar en plausibel.

H. Verdaasdonk