De Revisor. Jaargang 2

Dichter bij de grens

Met gedichten kun je toch eigenlijk maar twee dingen doen. Je kunt iets beschrijven door gebruik te maken van woorden die ‘overbelast zijn met betekenis’ (zegt Vestdijk); wat je beschrijft kan daarbij van alles zijn: je gemoedstoestand bij het denken aan een zeer geliefd iemand, je politieke of filosofische gedachtengangen, een reis naar Bommel om de brug te zien, Van der Lubbe. Je kunt zo karig mogelijk beschrijven (‘In een spoorwegcoupé: een matroos in uniform’) of met een maximum aan krullende vergelijkingen (‘Altarwise by owl-light in the half-way house’) - beschrijven doe je. Ten tweede kun je bezig zijn met wat er nu eigenlijk gebeurt, daar voor je op het papier, met het gedicht zelf, het materiaal waaruit het ontstaat, het proces waardoor de taal als een nijver machientje werkelijkheden maakt die er eerder niet waren.

Het meest boeiende gebied is voor mij het grensgebied tussen deze twee benaderingen, waar de vormen over elkaar schuiven en waar het vaak moeilijk is te ontdekken wat de dichter nu eigenlijk uitspookt: hij lijkt ervaringen te beschrijven, maar draait met de hand die je niet ziet stiekem moertjes los in het mechaniek, zodat de hele boel voor je ogen in het honderd loopt. In dat grensgebied woont Leo Vroman al bijna 262 gedichten lang.

In 262 gedichten (Querido 1974, f 45, -) zijn 126 gedichten en 114 gedichten herdrukt; behalve deze beide verzamelingen bevat de bundel nog de afdelingen ‘Verspreide gedichten’ (waarvan er tweeëntwintig niet eerder zijn gebundeld) en ‘Poems in English’. Doordat de gedichten ‘zoveel mogelijk’ chronologisch zijn gerangschikt, kun je Vromans ontwikkeling als dichter op de voet volgen: het omzichtig uit het beschrijfgebied (zeg ik nu maar) naderen van de grens, het behoedzaam oversteken naar het gebied van het ‘gaan waar de woorden gaan’ en daarna de ontelbare reizen heen en weer.

Het werk in de afdeling ‘In Holland, 1935-1940’ is nog betrekkelijk traditioneel. Lezers van de latere Vroman zullen hem in deze gedichten alleen herkennen aan de ook toen al aanwezige zachtmoedige zelfspot en aan enkele voorbeelden van het efficiënte taalgebruik dat in de latere gedichten ‘gewoon’ is geworden. Een voorbeeld van die efficiëntie levert het einde van ‘Naakt’: ‘niet meer te weten / dan brood om te eten / en slaap, Slaap, SLAAP / om te vergeten.’ Van een aantal andere vroege gedichten kun je je nauwelijks voorstellen dat ze van Vroman zijn. ‘Venezia’ bijvoorbeeld, dat mij deed denken aan Marsmans ‘Berlijn / de zon is geel’:

Violette wolken drijven
in de Rio
Grande in de zon.

De neiging tot het sleutelen aan de taal, die later zo karakteristiek voor Vroman zal worden, breekt hier en daar al in een regel door (‘Jouw jijheid, lieve tedere, is in mij zo verhout’), maar het kan toch nog alle kanten op met het gedicht, denk je bij het lezen van

en kus mijn ziel
die zwerft en ongeweten zweeft
van wachten tot vergeten.

Geen woord over het gedicht zelf, in deze gedichten. Vroman bevindt zich nog veilig aan deze kant van de grens, een respectabel burger zonder smokkelaarsneigingen.

In ‘In Indië’ 1940-1941 en ‘Van Java tot Nagaoka, 1942-1945’ treedt een verschuiving op. Je krijgt als lezer het gevoel dat Vroman ontdekt wat een vreemde bezigheid dit eigenlijk is, tekens te maken op papier om ervaringen voor voorbijgaan te behoeden. In de verzen begint het woord ‘gedicht’ voor te komen. In ‘Landing’ bijvoorbeeld, waar het ochtendgloren, dat een einde maakt aan een nacht vol dromen over het ouderhuis, ook het einde van het gedicht betekent: ‘Genoeg. / Hier komt het ochtendgloren / dat spoken vreet, het schuw gedicht / verschuilt zich om het schuifelend licht / niet weer te horen.’ De verschuiving wordt onherroepelijk in ‘In Amerika, 1946-1948’. In een van de eerste gedichten vraagt de dichter zich af, waar zijn ziel zou kunnen zitten in zijn lichaam, ‘een mager kaasgewrocht’. Kon de ziel in het boven geciteerde gedicht nog gekust worden, nu zijn er ‘vele tijden’ voorbijgegaan sinds zij kon ‘bovenkolken uit mijn longen’. En niet alleen in het lichaam is de ziel zoek, ook in de gedichten is dit het geval. De taal wordt in deze afdeling zowel gewoner, in de zin van meer overeenkomend met de spreektaal, als grilliger; het spelen met

[p. 68]

nieuwe combinaties van woorden en het maken van nieuwe woorden, in ‘Jeldican’ en ‘Sint Fleurycke’ nog een fraai maar tamelijk vrijblijvend spel, begint hier in alle ernst. (Zie voor deze ‘Nouveauté's van Vroman’ H.U. Jessurun d'Oliveira in Merlyn 1/6.)

Het schrijven van gedichten heeft een andere functie gekregen. Dat wordt ook met zoveel woorden gezegd in ‘Over mensen’:

Nu dus een lied voor mensen over mensen.
Gezwegen over vlinders, vensters, water,
die dromen in mijn waken, waken in dromen,

en:

... Men moet dichten
over wezens, die verkoolde wouden
honderd vadem diep los moeten knagen

Na de ontdekking van het gedicht komt die van de lezer. In ‘Voor wie dit leest’ zijn voor het eerst in Vromans werk de drie elementen samengebracht die verder voor zijn poëzie bepalend zullen zijn: de dichter, het gedicht en de lezer.

Gedrukte letters laat ik u hier kijken,
maar met mijn warme mond kan ik niet spreken,
mijn hete hand uit dit papier niet steken;
wat kan ik doen? Ik kan u niet bereiken.

De dichter legt zijn werkelijkheid voor aan de lezer, niet door middel van een vrijblijvende beschrijving van iets ontroerends, maar door de lezer te dwingen zich te realiseren wat hij aan het doen is: tekens ontcijferen, een nieuwe werkelijkheid opbouwen uit taal. Het is de lezer, zegt Vroman, die de woorden ‘wakkerleest’. Er is waarschijnlijk geen tweede dichter te vinden, die zijn lezers zo in de werkelijkheid van zijn gedichten opneemt als Vroman. Maar de lezer moet er zich als tegenprestatie wel voortdurend van bewust blijven, dat hij een gedicht leest:

Want jij die mij liefhebt, nog niet kent, of haat,
die kortom liever zonder mij bestaat:
waarom ben je met dit boek op schoot?

(uit ‘Inleiding tot een leegte’) en:

Om zich te bevredigen
staat daar dan
vlak achter de lezende
een geheel volledige
dodelijk vrezende
Vroman

(uit ‘Regeneratie’).

De middelen die Vroman gebruikt om de lezer ervan te doordringen a) dat hij een gedicht aan het lezen is, b) dat dit gedicht afkomstig is uit een werkelijkheid die ‘Vroman’ heet, en c) dat het gedicht zelf ook weer een werkelijkheid is, een werkelijkheid van taal, zijn vele, maar een paar elementen komen toch steeds terug. Ten eerste allerlei archaïstische vormen als fabel en ballade, die nog eens extra-duidelijk lijken te zeggen: dit is een gedicht, hoor. (‘Ei vrienden! Vader Sol bergt reeds het rode hoofd / onder Nicht Appelboom, wier immer blozend ooft / aan Zephir zoete Herfstgeur verleent.’) Verder de al genoemde nieuwvormingen, die de lezer erop wijzen dat er iets ongehoords aan de hand is, iets dat in ‘gewone’ taal niet gezegd kan worden. Het effect ervan is des te groter, omdat ze vaak opduiken in een zeer alledaags spreektaalverband. De werkelijkheid ‘Vroman’ is voortdurend aanwezig in mededelingen over Vromans werk, zijn gezin, vrienden, ouders, herinneringen, een hele wereld die in het gedicht behoed moet worden voor voorbijgaan. Van de ‘taal-werkelijkheid’ van het gedicht wordt de lezer doordrongen, doordat het gedicht zich soms aan de greep van de dichter onttrekt en zijn eigen taal gaat maken. Een prachtig voorbeeld daarvan vind ik het einde van ‘Voor mijn moeder, nu vijfenzeventig’:

zoals dit handgesponnen lied
tot liefde hier een liefde draad
en daar liefde ver
liefde ver- liefde vergaat.

Een hoogtepunt in Vromans werk blijft voor mij ‘Over de dichtkunst’, waarin al deze elementen tot een ontroerend, vermakelijk en spannend geheel zijn samengebracht, en dat iedereen zou moeten lezen die anderen te lijf wil of moet met zijn particuliere ontboezemingen. (Een bespreking van dit gedicht door Jessurun d'Oliveira is te vinden in Merlyn 4/5.)

Fascinerend is het, te zien hoe Vroman zich redt in de ‘Poems in English’, waarin hij zijn doelstellingen moet verwezenlijken met de handicap dat zijn lezers minder bekend zijn met de werkelijkheid Vroman. Geen Tineke hier, geen Gouda, een veel smaller gemeenschappelijke werkelijkheid, maar toch:

With that, I have no more to do.
And she? Where was she smeared unto?
Onto these pages; into you.

Nog fascinerender zijn misschien wel de gedichten, waarin Vroman achteloos van het Nederlands in het Engels overgaat, zodat je je zo ongeveer aan het gedicht moet vastklampen om te weten in welke werkelijkheid je je bevindt:

Maar gisteren stond er een beer
van een vent voor de deur.
Zo zwart als een groot kwaad weer.
Hij geurde naar leer en sneeuw.
‘Want your windows cleaned’ he said.
He wore a black leather jacket,
and a black leather cardinal's hat

Rest mij, de hoop uit te spreken dat ‘een geheel volledige’ Vroman vlak achter zeer veel lezers van deze 262 gedichten zal kunnen staan; en dat de lijm in de rug van deze

[p. 69]

dikke paperback het houdt, want hoe jammer zou het niet zijn als iemand over zeg tien jaar bovenaan de zoldertrap een sneeuw van 671 losse pagina's zou veroorzaken. Misschien zou hij trouwens beneden zulke verbijsterende combinaties aantreffen, dat de over zijn schouder meelezende Vroman zijn geluk niet op zou kunnen.

Willem van Toorn