De Revisor. Jaargang 2

Vestdijks verzamelde verhalen

Eén reden is er om blij te zijn met de uitgave van Vestdijks Verzamelde verhalen; en ik zal die reden maar meteen noemen, anders denkt de lezer de hele tijd dat ik die uitgave alleen maar betreur. Welnu, die reden is - afgezien natuurlijk van de kwaliteit van de verhalen, die boven elke discussie staat, of zou moeten staan - die reden is, dat er verhalen bij zijn, die al jaren niet in de boekhandel te krijgen zijn geweest. Drie van Tilly en Parc aux cerfs zijn sinds 1935, 's Konings poppen is sinds 1939 nooit herdrukt; Deernis met de wegen is na publicatie in een tijdschrift alleen herdrukt als deeltje van de fraaie, maar prijzige Eliance-reeks. Het laatste verhaal is veel later geschreven (althans voltooid) dan alle andere, en waarschijnlijk daardoor nooit in een bundel opgenomen; maar van de andere drie verhalen is de onvindbaarheid (die nu dus niet meer bestaat) veel minder begrijpelijk. Waarom zijn de oorspronkelijke bundels De dood betrapt en Narcissus op vrijersvoeten nooit herdrukt? Het is natuurlijk waar: beide bundels zijn destijds uitgegeven door Nijgh & Van Ditmar, welke uitgeverij in 1933 al zijn visitekaartje had afgegeven door de uitgave van Kind tusschen vier vrouwen te weigeren, en zich later voornamelijk onderscheiden heeft door uitsluitend de bestsellers onder Vestdijks boeken te herdrukken; een iets geringer succes als Else Böhler heeft zo meer dan 30 jaar op zijn 2de druk moeten wachten, en die verscheen dan nog bij de Arbeiderspers.

Met de twee verhalenbundels zal het wel niet anders gegaan zijn: Nijgh zal niet aan een herdruk gewild hebben (na de oorlog verscheen alleen nog een plaquette met Barioni en Peter en Het steenen gezicht) en de lezers konden enige decennia uittrekken om bij de concurrentie naar een herdruk uit te kijken. Dat het in dit geval zó lang geduurd heeft is waarschijnlijk mede aan een andere omstandigheid te wijten: na de oorlog verschenen er diverse bloemlezingen, en het grootste deel van de vooroorlogse novellen vond daar een plaats in. Uit de naoorlogse bundels Stomme getuigen en De fantasia werd maar een enkel, respectievelijk helemaal geen verhaal opgenomen. Het resultaat was tweeërlei: de oudste twee bundels werden niet herdrukt, en de twee latere wel. In Keerpunten (Bezige Bij '56) verschenen uit De dood betrapt de verhalen Het veer en Barioni en Peter, uit Narcissus op vrijersvoeten Homerus fecit, De bruine vriend, Pijpen en Een twee drie vier vijf, en uit Stomme getuigen Gummivingers. In Door de bril van het heden (een bloemlezing uit Vestdijks hele werk, stel je voor, Daamen '56) staan Het steenen gezicht en Ars moriendi uit De dood betrapt en De verdwenen horlogemaker uit Stomme getuigen. Keerpunten werd in 1958 herdrukt als twee pocketjes met de voor zichzelf sprekende titels De bruine vriend, Het veer, Barioni en Peter, Pijpen en Een twee drie vier vijf, Homerus fecit, Gummivingers, Doge en cicisbeo; het laatste verhaal is misschien om reden van symmetrie toegevoegd. Deze symmetrie ging natuurlijk weer verloren toen het tweede van dit boekjespaar toegevoegd werd aan De fantasia en andere verhalen, en het eerste afzonderlijk werd herdrukt. Al met al een verwarde drukgeschiedenis; maar aan alle verwarring komt natuurlijk een eind door de verschijning van de Verzamelde verhalen. Jammer alleen dat er weer zoveel nieuwe verwarring ontstaat. Het begint al bij de inhoudsopgave: weliswaar staan daar de namen van alle verhalen (in een spelling die Vestdijk nooit gebruikt heeft, maar laat ik daar nu maar eens niet over beginnen); de titels van de vier bundels echter zijn nergens te bekennen, en de volgorde waarin de verhalen staan roept ook geen gevoel van herkenning op. Maar gelukkig, helemaal onderaan, onder Deernis met de wegen, staat het woord Verantwoording, en dat woord staat ook bovenaan de laatste bladzij. En in die Verantwoording komen niet alleen de namen van de verschillende bundels voor, maar ook de oorzaak van de gebezigde volgorde blijkt hier. Tot op zekere hoogte tenminste: er staat ‘gerangschikt naar het jaar van schrijven’, een formulering die tenminste drie vragen openlaat:

1	Waarom deze rangschikking, en niet een andere?
2	Hoe weet men, in welk jaar ieder verhaal geschreven is?
3	Wat te doen met verhalen uit hetzelfde jaar?

Ad 1 De rangschikking naar het jaar van schrijven heeft als meest in het oog lopende voordeel dat de lezer, wanneer hij het boek van voor naar achter leest, de schrijver op de voet volgt in zijn ontwikkeling in één bepaald genre (zie echter ad 3).

[p. 78]

Deze lezer moet zich dan natuurlijk wel voor ogen houden (althans in Vestdijks geval), dat de ontwikkeling die hij meent te bespeuren grotendeels op gezichtsbedrog berust: de schrijver heeft ook in andere genres gewerkt, en zo ligt het voor de hand, dat het voor Vestdijks ontwikkeling, ook als verhalenschrijver, van minder belang is wat nu de precieze volgorde van zijn vroege verhalen is, dan welke verhalen vóór, en welke na Kind tusschen vier vrouwen geschreven zijn, om maar wat te noemen. Verder zou de lezer zich kunnen afvragen wat belangrijker is: de ontwikkeling van het schrijverschap voor de schrijver zelf, zoals door deze volgorde benadrukt; de ontwikkeling van het oeuvre zoals beleefd door de tijdgenoot, die het meest in het oog zou lopen als de verhalen in volgorde van (tijdschrift)publicatie werden geplaatst; ofwel de indeling van de schrijver, zoals tot uiting komt in de verdeling over de verschillende boeken en in de volgorde daarbinnen, en die in een verzamelbundel natuurlijk zonder meer kan worden overgenomen. Welke volgorde men ook kiest (ik zou altijd de laatste nemen, de schrijver mag toch ook wel iets te zeggen hebben over zijn werk, en de titels van de bundels maken van dat werk zelfs onderdeel uit), het zou voor geïnteresseerden aardig zijn te weten hoe de volgorde in de beide andere gevallen geweest was. In de onderhavige uitgave vindt men de laatste van de drie achterin, in de Verantwoording. De tweede volgorde zou, voorzover ik weet (ik heb niet de gelegenheid gehad veel na te zoeken) ongeveer als volgt luiden:

1932	Ars moriendi, 's Konings poppen
1933	De oubliette, Een twee drie vier vijf, Het veer
1935	Barioni en Peter, Parc-aux-cerfs, De bruine vriend, Drie van Tilly, Het steenen gezicht
1937	Homerus fecit, Doge en cicisbeo, Pijpen
1939	De verdwenen horlogemaker
1940	Gummivingers
1941	Het gesprek in de directeurskamer
1945	De gestolen droom
1946	De boer onder den boom
1947	Het vliegfeest, De kluizenaar en de duivel, De ongelovige pharaoh, De legende van het prieel
1948	De fantasia, De winde in de storm
1949	Drie vaders, Onder barbaren
1955	Deernis met de wegen

Zoiets.

Ad 2 Over de datering van de verhalen (wat het schrijven ervan betreft dus) vinden we in de Verantwoording geen woord; het enige aanknopingspunt bieden de jaartallen die onder de laatste regel van een aantal verhalen te vinden zijn. Als we ervan uitgaan dat deze jaartallen correct zijn, dan doet zich het volgende merkwaardige verschijnsel voor: we beginnen met De oubliette, jaartal 1932, daarna komt de complete bundel De dood betrapt (zij het zonder overkoepelende titel), waarvan het vierde en vijfde verhaal, Barioni en Peter en Het steenen gezicht het jaartal 1934 bij zich krijgen (in De dood betrapt komen overigens nog geen jaartallen voor), terwijl het zesde verhaal, Ars moriendi, al in 1932 in Forum heeft gestaan. Hier klopt iets niet; trouwens, ook 's Konings poppen, dat nog verderop in het boek te vinden is, is uit 1932, en pas op de 13de plaats zien we Een twee drie vier vijf uit 1933. Direct daarna komt De verdwenen horlogemaker uit 1938, zodat de novellist Vestdijk vijf jaar gezwegen blijkt te hebben na binnen twee jaar genoeg verhalen voor twee bundels geproduceerd te hebben - maar ja, dan zitten we nog met Barioni en Peter en met Het steenen gezicht. Om kort te gaan: ik geloof van deze volgorde niets, totdat de anonieme samenstellers van bundel en Verantwoording aan de hand van handschriften kunnen bewijzen dat hun volgorde juist is, en daarmee - dat hun jaartallen niet deugen.

Onnodig nog op te merken, dat men, wanneer men de volgorde van ontstaan niet kent, beter een van de andere mogelijke volgorden kan kiezen.

Ad 3 Een kleinigheid: verhalen uit een en hetzelfde jaar zijn natuurlijk ook in een bepaalde volgorde geschreven of verschenen. Bij mijn staatje van de verhalen in volgorde van eerste publikatie heb ik de volgorde binnen elk jaar alleen daarom in het midden gelaten, omdat ik die niet overal kende; wat de volgorde van schrijven betreft zal ik er maar het zwijgen toe doen zolang het jaar 1934 tussen 1932 en 1932 valt. Bij de derde mogelijke volgorde, het achter elkaar herdrukken van de bundels, ontmoet men geen moeilijkheden, daar er geen twee bundels in één jaar verschenen zijn.

Samenvattend: de rangschikking naar het jaar van schrijven, op zichzelf al dubieus genoeg, wordt hier door een (zo te zien) volslagen gemis aan gegevens en door het verkeerd gebruiken van het weinige wèl beschikbare tot een farce.

Boven heb ik al aangestipt dat de oorspronkelijke bundels met hun inhoud in de Verantwoording worden genoemd. Boven het lijstje staat, dat er ‘gebruik gemaakt’ werd ‘van de volgende edities’. Daar staan dan genoemd: de enige drukken van De dood betrapt en van Narcissus op vrijersvoeten met de behelsde verhalen, de eerste druk van Stomme getuigen - en daar beginnen de moeilijkheden: tussen haakjes staat er ‘(vierde druk 1969)’. Welke druk is er nu gebruikt, de eerste of de vierde? Op het eerste gezicht zou je zeggen: de vierde, want Verzamelde verhalen staat in de nieuwe spelling. Maar ja, De dood betrapt en

[p. 79]

Narcissus zijn destijds ook afgedrukt volgens De Vries en Te Winkel, en hier niet: ze zijn dus herspeld (het zou te ergdenkend zijn te veronderstellen dat gebruik zou zijn gemaakt van reeds herspelde versies van een aantal verhalen en niet van de hier als bron genoemde). Wat Stomme getuigen betreft weten we dus niet welke uitgaaf is gebruikt, de eerste of de vierde druk. Van De fantasia en andere verhalen weten we het weer wel, want er staat: ‘De Bezige Bij, Amsterdam 1958’. Het ongelukkige hiervan is weer, dat gesuggereerd wordt dat het hier een eerste en enige druk betreft; het gaat echter om de tweede druk, de eerste zou aangeduid kunnen worden met ‘De driehoek, 's-Graveland 1949’. Ik heb al vermeld dat deze bundel later is samengevoegd met Een twee drie vier vijf (etc). Mijn bewering dat de Verantwoording kon dienen om op te zoeken hoe de verhalen destijds in bundels ingedeeld zijn strekt zich dus niet uit tot de vraag wanneer dat destijds nu precies was. En tenslotte staat er in de Verantwoording waar Deernis met de wegen vandaan komt, en dan is het uit. Geen naam eronder, geen aanduiding dat herspelling heeft plaatsgehad, laat staan waarom, geen ‘(zie boven)’. Op deze manier had de Verantwoording beter kunnen worden weggelaten, zoals het geval is in Kind tussen vier vrouwen, welke uitgave tenminste in alle opzichten onverantwoord is.

Ik ben ermee begonnen Vestdijks Verzamelde verhalen aan te raden, en dat neem ik niet terug: de verhalen zijn meesterlijk, niet alleen algemeen erkende hoogtepunten als De bruine vriend en Gummivingers, die gerust naast romans als Zo de ouden zongen... en De redding van Fré Bolderhey kunnen staan; maar ook historische schetsen als Het Veer, Homerus fecit, Doge en cicisbeo, die op de historische romans zelfs iets voor hebben: ze hebben minder te lijden van historisch feitenmateriaal - er is gewoon geen plaats voor - en het verhaal wordt spannender, het wordt geheimzinniger (er worden immers gegevens achtergehouden) en komt tegelijk dichterbij (ook al bij gebrek aan gegevens). Vooral bij Het veer doet dit paradoxale verschijnsel zich voor: de historische gegevens zijn gereduceerd tot de noties ‘middeleeuwen’ en ‘pest’ (‘gereduceerd’ is eigenlijk een anachronisme, Vestdijk had in 1932 nog geen romans geschreven), en alsof die twee dingen ons geheugen al teveel zouden belasten, krijgen we dan nog te maken met een ikfiguur, die over zichzelf en over de omstandigheden bijna niets los wil laten. Het resultaat is, dat wij ons vrijwel onmiddellijk kunnen inleven in gebeurtenissen die zich afspelen in een wereld die in bijna alle opzichten een gesloten boek voor ons blijft.

Behalve in onze eigen tijd spelende verhalen (al of niet traumhaft) en historische schetsen hebben we dan nog ‘verhalen van geheimenis en verbeelding’, waar Een strenge winter wel het meest typische voorbeeld van is, en verhalen waar dingen de hoofdrol in spelen - en niet alleen als ‘stomme getuigen’ maar echt als hoofdpersoon, als in De winde in de storm (bekend van de grammofoonplaat) en in Deernis met de wegen. Een winde is nog een levend wezen, maar een weg aannemelijk te maken als individu, dat zich aan zelfbeschouwing wil overgeven - Vestdijk lukt het best, ook al mislukt het met die weg allemaal jammerlijk.

Net zo jammerlijk als... Nu ja, koop deze uitgave toch maar allemaal, als hij uitverkocht is komt er misschien iemand op het idee het nog eens over te doen, en dan beter.

S. Vestdijk. Verzamelde verhalen.

De Bezige Bij, Amsterdam 1974.

f 39,50.

Jan Kuijper