De Revisor. Jaargang 1

[p. 39]

De morele verontwaardiging van Wallraff

Wie de literaire produktie van linkse schrijvers in de 20ste eeuw overziet (dat kan o.a. in J. Rühle, Literatur und Revolution, 1960) zal niet veel werk besproken zien dat de dagelijkse realiteit van het arbeidsproces tot onderwerp heeft.

Voorzover de klassentegenstellingen al thema vormen, staat veeleer het strijdaspekt voorop en dan met name, zoals bv. in Brecht's didaktiese toneelstukken, de spanning tussen individuele verantwoordelijkheid en revolutionaire aktie. De reportages van Günter Wallraff, waarvan een selektie onder de titel 't Gewone kapitalisme (f 14,50) bij Van Gennep is uitgegeven, sluiten dus niet aan op een bepaalde literaire traditie. Dat doet er verder natuurlijk niet zoveel toe, evenmin als de vraag of het nu überhaupt literatuur is of niet. Schrijven over het kapitalisme als zodanig heeft wèl een geschiedenis en daaruit zijn voor wat Wallraff met zijn reportages beoogt, de nodige lessen te trekken.

Tot op de dag van vandaag is de strijd tussen kapitaal en arbeid om de waarde van de arbeidskracht en dus om de meerwaarde, kenmerk van de klassentegenstelling binnen de kapitalistiese maatschappij. Alle verhandelbare goederen, dus ook de arbeidskracht, hebben zowel een gebruikswaarde als een ruilwaarde. Op een stoel kan je zitten én je kan er f25 voor krijgen. Nu wordt de ruilwaarde van een goed bepaald door de reproduktiekosten ervan in termen van gemiddeld noodzakelijke arbeidstijd: voor een stoel heb je, behalve hout, lijm en een zaag, een paar uur lang een meubelmaker nodig. Voor een meubelmaker is brood en jam en een jurk voor zijn vrouw, en een huis, en een opleiding in zijn ambacht vereist. De kapitalist zal voortdurend trachten de ruilwaarde van de arbeidskracht te verkleinen, en de gebruikswaarde ervan te verhogen: met het verschil, de meerwaarde, kan hij immers zijn kapitaal uitbreiden, iets waartoe hij door de konkurrentie op straffe van eliminatie gedwongen wordt.

In het monopoliekapitalisme dat we tegenwoordig kennen worden de meeste goederen verkocht tegen prijzen die ver boven hun ruilwaarde liggen, wat inflatie veroorzaakt en i.h.b. twee gevolgen heeft: er stroomt voortdurend meerwaarde van de niet-gemonopoliseerde sektoren en ondernemingen naar de monopolies; de voorwaarden voor verdere koncentratie en vergroting van de macht van de koncerns zijn daarmee gegeven. Ten tweede: de ruilwaarde van de arbeidskracht wordt onophoudelijk naar omlaag getrokken, m.a.w. het loon, maar ook de uitgaven die door de overheid ten behoeve van de werkende bevolking moeten worden gedaan, worden alsmaar minder waard. En dat terwijl juist in de vestigingen van de grote koncerns de gebruíkswaarde van de arbeidskracht door toepassing van moderne produktietechnieken het scherpst wordt verhoogd.

Nu fluktueert de prijs van de arbeidskracht niet zo direkt met vraag en aanbod als de prijzen van andere goederen dat in een konkurrentiesituatie doen.

De voortdurende tendens tot loonstijging als gevolg van expansie van de produktieve kapaciteit en daaruit resulterende schaarste aan arbeidskracht, wordt tegengegaan door het bestaan van een in miserabele omstandigheden levend reserveleger, een reservoir waaruit al naargelang de behoefte extra arbeidskracht kan worden aangetrokken, en waar ze zo nodig weer in kan worden teruggestoten. In vroeger eeuwen fungeerde de eigen landbouw als reserveleger; in onze eeuw voornamelijk het niet- of minder geïndustrialiseerde buitenland, uit en thuis. Aan de andere kant zal de ruilwaarde van de arbeidskracht niet onbeperkt kunnen dalen, al is de spoeling door het potentieel nog lang niet uitgeputte reserveleger nog zo dun geworden. Want behalve door de reproduktiekosten wordt de waarde van de arbeidskracht ook bepaald door een histories en wat in het Marx' heet ‘moralisches’ element: ook wat gegroeid is en wat als toelaatbaar minimum wordt beschouwd door de meerderheid van de bevolking speelt een rol in de totstandkoming van deze waarde. Dit - het feit überhaupt dat de houder ervan denken en handelen kan - onderscheidt de waar arbeidskracht van alle andere waren.

Om dit historiese en morele element echter in ‘cash’ om te zetten, zal de arbeidersklasse verenigd moeten optreden. Om te voorkomen dat de prijs van de arbeidskracht daalt onder zijn waarde, en i.h.a. dat de waarde van de arbeidskracht daalt, zullen de organisaties van de arbeidersklasse zoals vakbonden en politieke partij loonstrijd moeten voeren, gemeenschapsvoorzieningen moeten afdwingen met name op het gebied van de direkte leef- en woonomstandigheden en vorming, en verzekeringen eisen die de loontrekkers beschermen tegen de kwalijke gevolgen van het schoksgewijze verloop van de kapitalistiese ontwikkeling.

In feite zou de arbeidersklasse op deze manier, net als haar belangrijkste tegenstander, de grote koncerns, een monopoliepositie kunnen veroveren; de prijs van de arbeidskracht zou, zoals nu een liter benzine of een kuipje margarine, eenvoudig worden vastgesteld. Dat zou het einde van de kapitalistiese produktiewijze betekenen, iets wat overigens gezien de stevige greep van de monopolies op de staatsmacht, niet zonder slag of stoot zou verlopen.

Van de kant van de ondernemers is dan ook geen streven zo in het oog springend als hun proberen tweedracht te zaaien onder de arbeiders, hun organisatie tegen te gaan; Wallraff beschrijft er ettelijke staaltjes van. Angst, maar vooral opportunisme en kleinburgerlijkheid van de kant van delen van de arbeidersklasse hebben die eenheid zware schade toegebracht, en staan ook vandaag vaak nog een effektieve solidariteit, zeker internationaal, in de weg. (Men hoeft maar te denken aan voorzitter Kok van het NVV, die, geschrokken van de kommunistiese invloed in de vakbonden aldaar, uit Portugal terugkeerde, en het in eigen kring dan

[p. 40]

ook beter voor elkaar denkt te hebben: van een aantal bij het NVV aangesloten bonden mogen leden maar ook sympathisanten van de CPN nog altijd geen lid worden!)

De industriereportages van Wallraff hebben de dagelijkse realiteit van de strijd om de waarde van de arbeidskracht tot onderwerp. Zijn beschrijvingen zijn deprimerend en ontmoedigend. Door zich nl. te koncentreren op het arbeidsproces, geeft hij de lezer wèl zicht op de inspanningen van de ondernemers om de ruilwaarde van de arbeidskracht te verkleinen (truckstelsel, gastarbeid) en de gebruikswaarde ervan te verhogen (tariefstelsel, snel lopende banden) en op de ellende die daarvan voor de arbeiders het gevolg is, maar nauwelijks op het verweer dat de arbeiders daar georganiseerd tegenover stellen. Zo wordt het dan ook mogelijk de arbeider ‘naar waarheid’ af te schilderen als een gekweld dier, machteloos tegenover de bazen. De enkeling die het lef heeft om ertegenin te gaan, zoals Kemper in ‘Kettingen uit Kalthof’, vliegt eruit. Arbeiders houden hun vakbondslidmaatschap geheim.

Voor wie, zoals Wallraff, vanuit een mythiese voorstelling van de liberale maatschappij en gedreven door morele verontwaardiging, misstanden aan de kaak stelt, moet vooral dat laatste toch wel volstrekt onaanvaardbaar zijn. Wallraff neemt immers verschijningsvorm voor werkelijkheid! Een vermomming zoals hij die gebruikte om in de fabriek werk te krijgen, is kennelijk niet genoeg om ook werkelijk een kijkje achter de schermen te nemen. Het geheim houden van een vakbondslidmaatschap mag dan op het eerste gezicht suggereren dat de betreffende arbeider geïntimideerd is, bang om voor zijn positie uit te komen; vanuit het standpunt van die arbeider kan het heel wel een taktiek zijn die is gebaseerd op zijn ervaringen, die voor hem nu eenmaal belangrijker zijn dan de ideologie van de demokratiese maatschappij. In de aktie zal dan nog wel blijken wie de bangerds zijn en wie voorop gaan. En niet alleen in de sfeer van de klassenstrijd, maar ook bv. in een leger, blijkt dan maar al te vaak dat voorzichtigheid die door de oppervlakkige waarnemer voor schijterigheid werd gehouden, een ferm optreden wanneer de nood aan de man komt geenszins uitsluit. Integendeel. Maar om daar iets over te weten te komen, had Wallraff, wiens kennelijke lijfspreuk ‘je moet er geweest zijn’ hem er zelfs toe bracht zich in Griekenland te laten arresteren en in een gevangenis martelingen te ondergaan, zich moeten informeren over de stakingen en andere arbeidersakties, die in Engeland de regering Heath en in Italië het Fiat-koncern op de knieën brachten; over de staking bij Bronswerk in Utrecht, een paar maanden geleden, en de bezetting van Philips-USFA in Helmond door 15 vrouwen; over de grote internationaal gekoördineerde akties bij Dunlop-Pirelli en Akzo, die van de mythe van de ‘multinationale’ ongrijpbaarheid van deze koncerns weinig over lieten.

Natuurlijk heeft het werk van Wallraff, op de juiste plaats gepubliceerd, protesten, processen en zelfs incidentele hervormingen teweeggebracht. Dat dit niet zou gebeuren of zou kunnen gebeuren veronderstelt dat alleen de arbeidersklasse vindt dat het onbehoorlijk is om zwangere vrouwen overwerk te laten verrichten en bij gelegenheid te ontslaan en om mensen huurkontrakten voor stulpjes te laten tekenen waar dagelijkse herendiensten aan vast zitten. Juist het portretteren van de kapitalistiese verhoudingen als verhoudingen tussen misbruikte werkezels en in-gemene schoften die geen gelegenheid ongebruikt laten om de arbeider een hak te zetten, suggereert dat als er nu maar eenmaal een bedrijfssocioloog en een Colt-klimaat en een kontinu muziekprogramma zijn geïnstalleerd, de problemen kunnen worden opgelost. Het wezenlijke van de kapitalistiese verhoudingen is echter dat ze onpersoonlijk zijn: de wetten van de produktiewijze zetten zich door onafhankelijk van wat de individuele deelnemers in haar processen ervan denken. Het doet er dan ook niet of nauwelijks toe of de

[p. 41]

kapitalist goed of slecht is, hij moet zijn winst maximaliseren anders is hij binnen de kortste keren zelf als opzichter of boekhouder overgeleverd aan de genade van een baas.

Het vernauwen van de horizon van de arbeider, door Wallraff gesinjaleerd gevolg van de afstompende lopende-bandarbeid, wordt niet opgeheven door zijn strijdlust te richten op zijn afdelingschef. De schade die het kapitalisme aan individu en maatschappij berokkent zit hem niet in de eerste plaats in het ontbreken vaneen kantine, of in hiërarchiese verhoudingen binnen het bedrijf. Het is de fundamentele tegenstrijdigheid tussen de vermaatschappelijking van de produktie, de toenemende onderlinge afhankelijkheid van alle producenten enerzijds en de privé toeëigening van het produkt van hun arbeid anderzijds, die het dynamiet vormt onder de kapitalistiese maatschappij.

Wallraff's publikaties vormen een strijdmiddel dat verwant is aan kleinburgerlijke strategieën als die van de inkomensnivellering, het eisen van levensechte huisvrouwen in wasmiddelreklames, Zonderdag etc. Akties op zulke thema's slagen er nooit in de werkelijke tegenstanders van de arbeidersklasse, de grote koncerns, in het nauw te drijven. Eerder worden de verkeerde slachtoffers gemaakt en wordt de ontvankelijkheid voor rechtse demagogie bij bepaalde groepen in de maatschappij die objektief evenzeer onder het kapitalisme te lijden hebben, vergroot. De strijd voor loon en voor gemeenschapsvoorzieningen voor de werkende bevolking wordt gesteund door te wijzen op de sukcessen van de arbeidersaktie en daarbij het analyseren van tegenslagen niet na te laten. Niet door de arbeiders te beklagen. Dat leidt tot defaitisme en een cyniese houding, en tot misprijzen voor het ‘klootjesvolk’. Wie echter van mening is dat we met onze sociaal-liberale ‘welvaartsstaat’ toch het best af zijn, díe moet Wallraff lezen.

K. van der Pijl