De Revisor. Jaargang 1

[p. 11]

Marian Pankowski
Tweede bezoek aan de Burgervrouw
Uit ‘Matuga komt’

Wladzio Matuga, een jonge Pool, probeert na de oorlog - tijdens welke hij in Duitse kampen verbleef - in België een nieuw vaderland te vinden. Na zijn ontmoeting met ‘De heer met het kleine hoofdje’ (Revisor 1) en ‘Paraska’ (Revisor 3) wordt hij opgenomen in een sanatorium (‘De leer van de dood’). Na zijn terugkeer stuit hij bij het kamers zoeken op een Burgervrouw, aan wie hij tweemaal een bezoek brengt.

Hij liep van de tram weg die nog stilstond om nieuwe passagiers op te nemen. Hij zette zijn voeten op de trottoirtegels en probeerde de stenen in zijn herinnering vast te houden. Hij wilde dat zijn tweede bezoek de waarde van een honderdste bezoek had. Hij wilde dat de zelfvoldane vriendelijkheid van de Burgervrouw tot een duidelijke en onomkeerbare waarheid werd.

De straatdeur vond hij halfopen. ‘Ach, dat arme oudje was bang dat zij de bel weer niet zou horen...’ Hij deed de deur zachtjes dicht, trok de schoot van het slot terug en liet die daarna langzaam terugkomen.

De marmeren trap herkende hem. En ook de staande klok herkende hem, want hij knerste met het een of andere tandrad tegen een kettinkje of een ander ratelding aan. In de salon was niemand. Op de tafel lag op een bord een kwart van een taart met kersen erop die kleverig en gelei-achtig vanonder een laag slagroom tevoorschijn keken.

Hij luisterde. Hij meende dat er op de bovenverdieping iets had geklonken. Alsof iemand een schaartje over een porseleinen blad had geschoven. Toen naderde hij op zijn tenen de tafel, schraapte met zijn pink iets van de crêmige zoetigheid af en stak het in zijn mond. In het oppervlak van de slagroom bleef een spoor achter dat door de scherpe blik van de Burgervrouw kon worden opgemerkt. Dus hield hij zijn oren gespitst op de bovenverdieping, maakte dezelfde vinger nat met speeksel en streek de verwonde materie glad. Het was nu gladder dan eerst. Nieuwer dan nieuw.

In een stil huis kan men niet gemakkelijk ademhalen. De meubels staan er op springen en men weet nooit of een van hen het niet uithoudt en in een gefluister van splijtende houtlagen uitbarst of zijn zwarte lak de lucht inschiet.

Voor alle zekerheid legde hij zijn hand op de schouder van een waterdrager. Het brons was koel en glad. En het trilde ook niet. Daarentegen leek er aan het andere eind van de salon iets te wenken. In drie sprongen was hij bij de fauteuil. Over het van ouderdom schilferende en kruimelende leer trippelde een mot. Hij liet hem leven, liet hem zijn weg tot de leuning afleggen, waarna hij hem fijn wreef en zijn vingers aan een gordijn schoon veegde.

Op de entresol kraakte iets. Tot dusver was Wladzio heer van de benedenverdieping, ondanks de zwijgende minachting van het meubilair. Nu verlangde hij de bovenverdieping te veroveren.

Hij raakte zelfs de trapleuning niet aan. Hij wist van hun perversiteit en van het feit dat zij hun verticale dienst ongaarne vervulden, bij de minste gelegenheid mopperend en jammerend. Hij vertrouwde de treden ook niet. Dus begon hij listig en gewiekst de trap te bestijgen, waarbij hij zijn voeten zo diep mogelijk neerplantte, precies daar waar de trede omhoog rees. Een rode loper omhulde zijn stappen, maar toch liep hij behoedzaam.

Boven waren twee deuren. Een ervan kwam uit op een kamer. De wanden hadden een donkerpaarse kleur. Boven een zwarte marmeren schoorsteenmantel hing een wit, van onder af beschenen kruisbeeld van ivoor. Leeg was het hier. Van de tegenovergelegen kant bereikte hem echter een of ander geluid. Achter een glas-in-lood deur brandde licht. Hij kwam dichterbij. Nog dichter. En nog dichter, zodat de gekleurde ruitjes bijna doorbogen. Hij zag niets, alleen de schaduw van iemand die zat. Hij begon naar een of andere kier te zoeken. Het sleutelgat zat dicht. De sleutel stak erin. Hij zocht verder. Hij ging op zijn tenen staan - en werd bijna verblind door het gele licht van een badkamer.

Want het was een badkamer. Negentiende-eeuws en verlucht met lila tegels. Met gebogen lelies erop. En met een afbeelding van een storm op zee, in kleine tegeltjes. De badkuip was leeg. De vreeswekkende opening gaapte in matte witheid. Maar dichterbij, bijna tegen de deur, stond een wastafel en daarnaast een bidet. Deze was echter onzichtbaar. De Burgervrouw zat

[p. 12]

er namelijk op en overdekte het met haar zwartzilveren gewaden. Zij was bezig met een of ander werkje, een nietig schoonmaakwerkje in een blauw plastic puntzakje. Haar dorre vingers werkten gestaag. Toch was het geen automatische bezigheid. En de Burgervrouw deed het met zichtbaar plezier. Voorzichtig pakte zij het ene stukje afval na het andere eruit en gooide het in een geëmailleerde emmer. Nu stak zij twee vingers in het puntzakje en trok er een strengetje watten uit ter dikte van een potlood. Aan het ene eind was het gerafeld, aan het andere rond en bruin. Zij bracht het naar haar neus, rook eraan en gooide het in de emmer. En meteen stak zij haar vingers weer in het blauwe zakje. Deze keer haalde zij er een lucifer uit. Een lucifer, maar niet zo een als andere. Want hoewel hij een geel kopje had en het houtje rood van kleur was, was er aan het eind, dat men gewoonlijk in zijn vingers houdt, een puntje gesneden. Dit puntje glansde wit, maar niet in zijn geheel. Het uiterste puntje was rood. De Burgervrouw draaide de lucifer in haar vingers rond, zuchtte en liet hem toen in de emmer vallen. Daarna stak zij een vinger in haar mond en zocht iets op haar tandvlees. Nu haalde zij haar vinger eruit en veegde hem aan de zoom van haar rok af.

Het zakje scheen leeg te zijn, want zij pakte een grote kam. Zij legde die op haar knieën en begon in de omslag van haar japon naar een speld te zoeken. Zij vond er een. Nu trok zij een stuk papier van de rol af en legde het op haar dij. Zij nam de speld tussen twee vingers en regelmatig, met vrome bedachtzaamheid, begon zij de kam schoon te maken.

Gelijk naar vorm en kleur vielen de vuilresten op het papier. Eerst verzetten ze zich, maar eenmaal losgemaakt uit hun hoornen omarming vielen ze omlaag onder de druk van de speld. Ze vielen vet en geluidloos. En het was duidelijk dat de hand van de Burgervrouw behagen schiep in deze beweging, deze vette beweging, en met plezier het samengeklonterde hoofdvuil wegschoof.

Opeens keek zij op haar horloge. Zij begon zo heftig met haar ruisende onderrokken en met alles om zich heen te bewegen, dat Wladzio zonder te denken aan de verraderlijke treden met drie sprongen de trap af de salon invloog, een krant van een etagère pakte, in een fauteuil ging zitten en zo goed als hij kon zijn bonzende hart tot bedaren bracht.

Het oudje kwam al omlaaggestommeld. Toen zij in de deuropening van de salon bleef staan, kwam hij snel overeind. Maar zij liet de rimpels op haar gezicht verdwijnen om weer plaats te maken voor andere en sprak:

- Wie zie ik daar? Wie zie ik daar?

En reeds reikte zij hem haar hand om te kussen, een verdroogde hand, vol van de waardigheid die voortspruit uit een rustige ouderdom en de vrome praktijken van de weduwstaat.

- U hebt toch hopelijk niet lang gewacht? U hebt toch geen erge honger, mijnheer Matuga? Laten we intussen wat drinken... goed?

Nauwelijks was de goudkleurige vloeistof uitgeschommeld of zij hieven de glazen en nipten eraan, zodat het naar kruiden

[p. 13]

geurde, zodat het aroma van door de zon verhitte bergstenen zich verspreidde, waarbij een tikje van hun kleur bewaard bleef. - Ik heb iets voor u... ik zou het bijna vergeten hebben...

Het oudje stond op en ging naar de keuken. Men hoorde het gewrijf van een borstel, en daar kwam zij alweer binnen, met een paar glanzende lage schoenen in haar hand. Zij zette ze bij de voeten van de nog altijd zittende Wladzio neer en met een moederlijke glimlach sprak zij:

- Alstublieft. Deze zijn in elk geval lichter dan die u nu draagt. Wladzio sprong overeind en kuste beide handen van het oudje. Terwijl zij daar zo stonden, terwijl het oudje hem de schoenen aanbood, terwijl Wladzio er zijn dank voor uitsprak, terwijl kortom daarboven het ceremonieel plaatsvond, stonden zij - die schoenen - beneden maar wat op het vloerkleed, verlaten en als het ware al overbodig geworden.

Het waren lakschoenen. Van een uitgelezen model dat nog herinneringen opriep aan de burgerlijke carnavalsfeesten van voor de eerste wereldoorlog. Ze stonden daar nu, de een naast de ander, door schoenspanners zo strak getrokken dat ze bijna naar onderen doorbogen.

- Doet u ze toch aan.

En Wladzio knoopte zijn legerschoenen al los. En de haastig losgetrokken veters striemden en geselden zijn knokkels. De wollen sokken op hun beurt begonnen, eenmaal van de druk bevrijd, te dampen. Hij nam de schoenspanners eruit. De veren waren hard als een oordeel. Hij begon met de linker. Droog was die. Zo droog zelfs dat de overige eigenschappen erbij in het niet vielen en zelfs ophielden te bestaan. Toen hij zijn voet erin schoof, nam de schoen die ongaarne op - niettemin nam hij hem op. Hij trok de rechterschoen aan.

- Ze schijnen goed te zitten...

- Gaat u eens staan. Doet u een paar stappen...

Hij stond op en voelde honger. En keek zo veelbetekenend naar de tafel dat de Burgervrouw het begreep.

- Ja, ja, ik begrijp het... de schoenen zijn één ding, en het avondeten is een ander. We gaan zo dadelijk eten. Ik hoef alleen maar het gebraden vlees van vanmiddag op te warmen. Over een kwartier gaan we eten.

Intussen stond Wladzio er met open mond en als door de bliksem getroffen bij. Hij kraakte niet meer onderzoekend met zijn lakschoenen, bedelde niet meer met zijn ogen om voer. Hij stond daar, stijf als een standbeeld, voor een glasraam van waaruit hij - hij merkte het nu pas - werd aangekeken door een veelheid van hoofden en koppen van gestorvenen en levenden, van niet levende en nog maar net geboren burgers. Zij keken hem op verschillende manieren aan, voornamelijk recht in zijn ogen. Vlakbij, direct onder zijn wimpers, had hij het portret van een dikzak met een tonvormig gemodelleerde vissekop en het haar van een stekelvarken. Maar noch de veelheid van hoofden noch de borstelige dikzak hielden Wladzio's blik gevangen. Wladzio's blik rustte op een meisje in het wit, in een bruidsjurk. Zij was mooi en glimlachte guitig, en naast haar stond de dikzak van het portret. Wladzio keek het oudje aan. Zij glimlachte begrijpend.

- U kent haar niet terug, nietwaar? Moeilijk voor te stellen dat ik dat ben?

- O, helemaal niet! Beslist niet!

Hij loog niet. Hij zou alles hebben gedaan voor zijn avondeten, voor de nieuwe schoenen, voor een nieuw overhemd, voor honderd franken, voor wat dan ook, zozeer leed hij gebrek. Hij was bezig zijn bezit weer op te bouwen. Elk nieuw ding, al was het maar een boek van de rommelmarkt, of een liefdadigheidstrui van overzee, alles deed zijn bezit groeien. Hij zou dus alles hebben gedaan, zou ook hebben gelogen, maar deze keer hoefde dat niet. Want het oudje was ook nu nog de bruid van de trouwfoto.

- Wacht eens..., zei zij blozend, en ze hinkte al naar de trap. Men kon de treden horen kraken, of haar gewrichten. Men kon horen hoe een schuifla open schoof in de paarse kamer... Wladzio schonk zich snel een nieuw glas wijn in en liet het langzaam over zijn tong lopen. Het brandde zoet in zijn mond en het aroma verspreidde zich rijkelijk.

Boven klonk het dichtschuiven van de la en het knerpen van een kurkdroge kastdeur. Hij pakte een krant en begon de huwelijksadvertenties te zoeken.

Dame, 50 jaar, goed voorkomen en zeer gevoelig, in bezit van goedlopende slagerswinkel, zoekt kennismaking met slager (gelovig), liefst niet onbemiddeld, om samen een nieuw bestaan op te bouwen.

- Zo heb ik er uitgezien.

Hij was verbluft. In de deuropening stond een vijfenzeventigjarige bruid. De witheid van de tule hing glad en plat om haar heen, maar het meest verbazingwekkend was het vuilgrijze hoofd, dat op een of andere wijze te groot was voor deze jurk. Er was aan dat hoofd teveel kaak, teveel voorhoofd en neus. Er waren alleen maar onderdelen van het gezicht, samenstellende delen, als uit een encyclopedie, daarentegen ontbrak eraan wat het eens tot een geheel had verbonden en tot een gezicht had versmolten. De korte en spaarzame haren, in kleine lokjes samengerold, waren in smalle rijen gerangschikt als bleke slaplantjes. Zo schemerde dan ook de ondergrond, de huid, er rose doorheen als bij een speenvarken dat de regen is ingejaagd.

- U moet niet op het model letten. Vandaag de dag zijn er natuurlijk andere... maar in die tijd droeg men dit soort jurken... O, ik ben vandaag niet gekapt - en zij begon de weinig talrijke lokjes in orde te brengen en glad te strijken, daarbij haar fantasie botvierend...

- Schenkt u zich nog eens in.

Zij dronk weer, glimlachte. Het was duidelijk dat zij zich prettig voelde.

- Een mooie jurk, een mooie herinnering aan een mooi leven, fantaseerde Wladzio maar raak. Zijn schot zat er helemaal naast.

[p. 14]

- U vergist zich. Zij trok somber weg. - U vergist zich. Zij ging zitten. - Het zijn herinneringen, meer niet. Zij dronk haar wijn op en zei:

- Mijn man heb ik voor ons trouwen niet goed gekend. Wij hebben elkaar een paar maal bij mijn ouders gezien, of bij zijn familie. Hij damde dan altijd met mij en hij was - ik kan niet anders zeggen - erg aardig.

Klaarblijkelijk was zij op een punt aangekomen waarop zij een stuk gebak moest opeten met een scherf erin die tussen de tanden knerste en van boven en onderen pijn deed. Zij sprak verder:

- Het kwaad begon op de dag van ons trouwen. U kent mijn familie niet, noch de familie van wijlen mijn man... overigens zou niemand van hen het geloven... Zij aanbaden Amadeus, om zijn hoffelijkheid en zijn rustig karakter. Het is begonnen toen wij uit de kerk terugkwamen. Na de huwelijkssluiting. U weet hoe een huis er dan uitziet. Ieders hoofd loopt om. De tafels moeten gedekt, er moet wijn uit de kelder gehaald, men moet ieder moment naar de telefoon rennen, geschenken en bloemen aan de deur in ontvangst nemen... Wij komen dus terug. De auto stopt. Wij stappen uit, mijn man leidt mij door de marmeren gang en de familie komt achter ons aan. En het is feestelijk, u weet hoe een huis er dan uitziet. Ik wilde me wat opfrissen, want het was niet uit te houden van de hitte, maar eerst moesten de gasten nog naar hun plaats gebracht. Ik maak dus de deur naar de salon open - de eerste deur links wanneer u de trap opgaat - en verzoek hen naar binnen te gaan. De gasten treden binnen, en ik zie dat mijn man er niet is. Op de een of andere manier was hij verdwenen. Dus denk ik bij mezelf dat hij naar boven is gegaan, ik wil de trap al oplopen, maar daar schiet me opeens te binnen dat het dienstmeisje niet weet waar ik het ijs heb neergezet... Ik doe de deur naar de keuken open - en daar, neemt u mij niet kwalijk, daar staat mijn man met het dienstmeisje... en hij heeft zijn hand onder haar rokken. En de gasten roepen al: ‘Het Jonge Paar! Het Jonge Paar!’ U begrijpt, ik wilde geen schandaal - overigens, u bent de eerste persoon die ik dit vertel - behalve, dat spreekt vanzelf, mijn biechtvader, of liever mijn biechtvaders, want na pater Antonius was en is er nog die brave en hulpvaardige pater Petrus... Ik zeg dus: Amadeus, er wordt op ons gewacht! Laten we naar de gasten gaan! En hij, nu vraag ik u, reikt mij zijn rechterhand, dezelfde hand waarmee hij... U kunt zich voorstellen... maar wat moest ik doen? Oh, je vous assure, c'était dégoûtant, mais dégoûtant...

Zij zat daar nu bleek, van kleur verschoten als haar jurk, verontwaardigd over haar eigen verontwaardiging die na vijftig jaar werd uitgesproken, menselijk en met luide stem. Zij legde haar linkerhand op de leuning van de fauteuil. Daarna nam zij hem eraf en legde hem op haar knie. Maar steeds meer voelde zij de onwaardigheid van die linkerhand en haar lafheid. Zij haalde een zakdoek uit haar tasje en verborg haar vingertoppen erin.

Intussen was Wladzio een en al oor. En opeens begonnen zijn neusgaten te trillen, begonnen de vleugeltjes te slaan, in de hoop dat het hun zou lukken haar op het spoor te komen. Op het spoor van die keukenmeid.

Vanachter het glas keek de dikkerd met de visseogen naar hen. Het oudje dronk weer. Dus dronk ook Wladzio. Zij zat naar Matuga te kijken met nietsziende ogen. En in hem, eerst langzaam maar dan steeds sneller, begon dat alles zich op te hopen van heb ik jou daar! En die keukenmeid stond uit de dood op. En het grove gebaar van de bruidegom. En die spijt na veertig, vijftig jaar. Dat alles draaide, draaide in het rond, tot het zich samenknoopte tot iets hards. En als om hem te plagen in Wladzio's broek. Even was het oppervlak van zijn broek nog glad, maar reeds verloor het grijze flanel zijn gladheid. En wel op één punt. Hij had niet eens gemerkt hoe het oudje zijn blik volgde. Hij hoorde alleen maar de kreet:

- Ah, ça alors... mon Dieu, mon Dieu!

Zij stormde op Wladzio af. Greep hem bij zijn hand en trok hem mee naar de trap. Hij liep achter haar aan, en zij hijgde en haastte zich voort. De benige vingertjes, stijf geworden door de jicht, hielden hem stevig vast. Toen zij de paarse kamer waren binnengerend, knielde het oudje neer, met haar gezicht naar het kruisbeeld, en trok Wladzio op de grond.

- Op je knieën!

Zij vouwde zo goed en zo kwaad als het ging haar handen en begon vurig een of andere litanie op te zeggen, iets waar hij geen touw aan kon vastknopen. Hij ving af en toe een brokstuk op. Woorden uit psalmen, woorden van wroeging, woorden van een zondaar. Hij trachtte een parallel te vinden met de schoolmis in zijn geboortestad, maar tevergeefs.

Het oudje zat niet rustig neergeknield. Steeds weer rukte zij haar ogen los van het kruisbeeld en draaide ze schuins weg in de richting van Wladzio's gulp om de uitwerking van haar gebed te onderzoeken.

En inderdaad, het hielp. Niet zozeer de bezweringen als wel de paarse wanden, de zwart glanzende schoorsteenmantel en het wit oplichtende kruisbeeld vlak voor zijn ogen.

In de pupillen van het oudje begon de triomf zichtbaar te gloeien, de triomf over de Lust. Haar gebed ging nu van smekend over in agressief. De zonde was al verpletterd. Hij lag in stof en as. Zij keek opnieuw, zich vanuit haar knielende houding voorover buigend. Het kwaad was verslagen. Triomf! Zij richtte zich op, zodat haar rug waarschuwend kraakte, om direct daarna weer voorover te buigen, ineen te krimpen, en zich heftig op de borst te gaan slaan. Zij sloeg zich eenmaal. Dreunde een tweede maal. En beukte zich een derde maal op de borst.

- U ook! snauwde ze Wladzio toe. Haar stem rochelde. - Sneller! Sneller!

Wladzio sloeg zich eenmaal op de borst, een tweede maal - en er stokte iets in zijn goede wil. De duivel was erin gevaren. De duivel had er zijn klauwen in gezet. De Boze was erop gaan zitten en begon er met een zweep op los te slaan, op die goede wil van Matuga.

[p. 15]

- Nog een keer! Sneller!

Maar Wladzio deed niets, klemde alleen zijn lippen op elkaar. Niets, hij kneep alleen zijn ogen dicht van de inspanning. A-a-a!

Daar achter, achter hen gebeurde iets. Beiden hoorden zij hoe een of ander eenzaam geluid zich een weg baande, of liever zich begon los te scheuren. Eerst alsof er met eendenhagel werd geschoten. Daarna alsof men met grovere hagel schoot. En hoe perste het monster zich tenslotte door die beschamende uitgang, die op verzoek wijd geopend werd, hoe maakte het zich opeens luid en steeds luider hoorbaar. Toen was het stil.

De wanden werden fel paars, zo paars als maar denkbaar is, zodat men er handenvol bisschoppen vanaf had kunnen trekken. En daarna begon de binnen die wanden opgesloten lucht in beweging te komen en zich te verspreiden, de gebedsdeeltjes omhoog dragend en met zich mee voerend. De nu ontstane leegte werd op waardige wijze gevuld door een nieuwe geur, de geur van de honger, die ziel van de mest, en deze geur verbreidde haar heerschappij.

Het oudje leek als door een kogel geraakt. Ze stoof rond in de kamer, begon heen en weer te rennen en met haar handen rond de knielende Wladzio in de lucht te slaan. En zij greep een ivoren waaier van de tafel. En stortte zich op Wladzio. En sloeg hem met het handvat op zijn hoofd, met dat ingelegde handvat, op zijn hoofd.

Uit zijn gepeins weggeslagen sprong Wladzio op handen en voeten, op handen en voeten naar de trap. En hij nam vijf treden tegelijk! Hop! Hop! Tot hij beneden stond. Naar lucht happend en hijgend.

Maar het oudje in haar bruidsjurk liet hem niet op adem komen. En van boven goot zij haar geschreeuw en gescheld over hem uit:

- Weg uit mijn huis!

- Stinkende nietsnut!

- Schoft!

- Godslasteraar!

- Stuk vee!

Wladzio snakte beneden naar adem, en daarom maakte het schelden van de oude hem kwaad. Hij hief zijn hoofd naar haar op en braakte eruit:

- Stil! Hoerenskelet onder een bruidssluier!

Het oudje beefde.

- Maak dat je wegkomt, anders roep ik de politie!

Opeens boog zij zich naar voren, zover als zij maar kon, en tff! zij spuugde. Maar het van gebed en vermouth zoete speeksel bleef aan haar lippen hangen, bungelde, zich uitrekkend, alleen wat aan haar kin, waaronder haar verschrikte keel op en neerging.

Wladzio wilde al naar buiten gaan, maar opeens sprong hij op de eerste traptree en stampte daar zo angstaanjagend dat het oudje met een schreeuw de kamer invloog, waarbij zij zich tegen de deur stootte.

Toen liep hij de marmeren trap af en maakte de buitendeur open. Hij deed hem zachtjes dicht. Zoals het een gentleman betaamt. Hij sloeg de eerste zijstraat in en kwam bij de kastanjes. Toen hij onder een ervan stond te pissen, zag hij dat de lakschoenen begonnen te glimmen, eerst de ene, dan de andere. ‘Dat heb je nou met die burgerschoenen’, dacht hij.

vertaling Pszisko Jacobs en Paul Beers