De Revisor. Jaargang 1

Superieur wanhopig leuk doen

De hoofdpersoon van Van het Reve's nieuwe boek, Het Lieve Leven, is een homosexueel van middelbare leeftijd die in steeds weer andere huizen veel knutselt en opknapt, aan zwaarmoedigheid lijdt, troost zoekt in drank of in de bijbel, die de drank de baas wordt, boeken schrijft, katholiek wordt en de Maagd Maria vereert, leert autorijden, in een bestelbus rondrijdt en tussen de bedrijven door brieven schrijft aan Frans Pannekoek, Ab Visser en Simon Carmiggelt. Deze brieven vormen de inhoud van het boek. Ze beslaan een periode van ruim zeven jaar, van november 1965 tot maart 1973, en leveren gezamenlijk een autobiografisch document op dat een lust is om te lezen. In een van de brieven aan Ab Visser vertelt Van het Reve iets over zijn werkwijze (hij is dan bezig aan Lieve Jongens): ‘Kijk, ik ga des morgens in mijn nieuwe Citroën bestelbus naar het woud. Ik wandel daar, zit dan wederom in de bus, beroer mijn Deel, loop dan weder, enz., en probeer, aan mijn tafel in de automobiel zittend, aan het schrijven te geraken. Na enige uren gelukt dat meestal, maar niet altijd. Het eigenlijke schrijven voltrekt zich in een half uur, drie kwartier. Dan ben ik in zoverre uitgeput, dat ik niet bouwend, scheppend meer kan schrijven.’ Hieruit valt op te maken dat Van het Reve het schrijven van brieven minder hoog aanslaat dan het schrijven van een echt boek, het ‘bouwend, scheppend’ schrijven.

Het is de vraag of hij daarin gelijk heeft. In elk geval is dit brievenboek een logische voortzetting van zijn ontwikkeling naar de losse, autobiografische vorm, die zich een jaar of tien geleden aankondigde. In de tien jaar daarvoor publiceerde hij zorgvuldig gecomponeerde en geconstrueerde verhalen die hem ontzettend veel tijd en moeite kostten en die niet zo erg veel waardering kregen. Het toneelstuk Commissaris Fennedy, geheel volgens schema's en dramatische wetten ontworpen, vormde de uiterste consequentie van die, technisch perfecte, manier van schrijven. Het was een fiasco.

Vermoedelijk bij toeval, door het schrijven van een in briefvorm gesteld verslag voor Tirade, ontdekte Van het Reve dat minder geconstrueerd, meer freewheelend geschreven proza literair niet voor zijn vroegere werk hoefde onder te doen. In Op weg naar het Einde en Nader tot U bundelde hij vervolgens een aantal prozastukken in briefvorm. Maar het ging hierbij niet om echte, particuliere brieven. Ze waren zorgvuldig in elkaar gezet, met het oog op publicatie.

De eerste echte brieven (aan Carmiggelt) verschenen in De Taal der Liefde. Het boek bestaat verder uit autobiografische stukken die qua vorm niet veel verschillen van de pseudobrieven uit de twee voorgaande boeken. Zonder de afdeling echte brieven (ruim honderd pagina's) zou De Taal der Liefde wat dun uitgevallen zijn, en misschien is dat wel de aanleiding geweest om de brieven op te nemen. Juist de afdeling brieven had groot succes bij pers en publiek, zodat Van het Reve op het idee kwam een boek van louter brieven samen te stellen.

Eerst verscheen nog Lieve Jongens, een reprise van de bedsessies met dagdromen uit De Taal der Liefde (door Van het Reve zelf in het nieuwe boek somber gekwalificeerd als ‘dat gelul over Fonsje en Woelrat’), waarvan de thematiek op den duur gaat vervelen als je niet dezelfde sexuele preoccupaties hebt als de schrijver.

Dat Van het Reve met zijn nieuwe boek de strenge literaire vorm bewust overboord gooit, bevestigt hij in een brief aan Carmiggelt: ‘Ik herbegin deze brief maar niet. Als ik alles zou moeten sorteren & ordenen, zodat de brief zich fraai zou ontwikkelen, dan kwam er geen brief -’ (p. 128). Een paar brieven daarvoor schrijft hij Carmiggelt dat hij de afdeling brieven in De Taal der Liefde eerst had willen herschrijven, maar daar vervolgens van had afgezien. Ook de brieven in Het Lieve Leven maken de indruk ongewijzigd gepubliceerd te zijn.

Natuurlijk is er geen intrinsiek verschil in literaire waarde tussen geconstrueerd werk als romans en verhalen en het betrekkelijk vormloze autobiografische genre van de persoonlijke brief. Léautaud publiceerde dagboeken, al begon hij daar zo laat mee dat de ware roem pas posthuum kwam. Van het Reve is er bijtijds bij, en al heeft hij de particuliere brief, niet het particuliere dagboek, als genre gekozen, veel verschil maakt dat niet. Meer dan bij andere genres is de kwaliteit van brieven en dagboeken afhankelijk van de persoonlijkheid van de

[p. 50]

schrijver. Al kost het schrijven van brieven Van het Reve minder moeite dan het schrijven van een verhaal, een ander zou zulke brieven met de grootst mogelijke moeite nog niet kunnen schrijven.

Van het Reve wordt nogal eens verweten dat hij een poseur zou zijn. Je kunt ook zeggen dat hij zo onbeschaamd zichzelf is dat hij zijn bizarre of antipathieke hebbelijkheden evenzeer bloot geeft als zijn innemende kanten. Wie zichzelf angstvallig beheerst zal een ander die zich voordoet zoals hij is misschien voor een aansteller aanzien. De ongehoorde eerlijkheid van de brieven kan op lezers, lijkt mij, een bevrijdend effect hebben. Een kreet als ‘Onder de douche, dat trekt niet lekker af voor een soldaat,’ zal ongetwijfeld klassiek worden.

Relativering is het opvallendste kenmerk van de brieven, soms vermengd met enig absurdisme. Over zichzelf: ‘Ja, ziekte, dat is wat. Ik ben alleen geestesziek, & een echte psychopaat. Het één of het ander: het moet uit de lengte of uit de breedte.’ Over het christendom: ‘Ja, een absurde, onsmakelijke leer, van J. van Nazareth. Eigenlijk zou het gehele christendom met de vuilnisman mede gegeven moeten worden.’ Over het katholicisme: ‘Het is alleen uit medelijden & pure goedheid dat ik me zo gek heb weten te krijgen tot de R.K. Kerk toe te treden.’ Over zijn werk: ‘Kunst is allemaal flauwe kul’ en ‘Ik ben in de eerste plaats sjoernalist, daarna pas homoseksueel, daarna pas katholiek, daarna pas halfjood, & daarna pas schrijver.’ Ook de stijl heeft een relativerende functie. Het archaïsche woordgebruik (jelui, koffij, weder, neder, moede, mededogenloos, veder krachtig; het wachten is op: nederslag, verwederd, van de wederomstuit) wordt afgewisseld met zeer volkse wendingen (wat of dat ik doe, mijn eigen, nooit geen, een titel als een tiet), flauwe geintjes of ironisch gebruikte clichés (linea rectum, Trinus Flothuis, petietfrat, lullofoon, Koning Alcohol). Nu eens plechtstatig, dan weer plat. Je kan zowel het een als het ander beschouwen als een soort wanhopig leuk doen. ‘Ik zal maar weder dansen & springen,’ zoals hij het zelf aanduidt. Het resultaat is meestal onweerstaanbaar komisch.

In De Taal der Liefde vertelt Van het Reve aan Carmiggelt dat hij vaak last heeft van de angst niet meer te kunnen schrijven. Bedoeld is het ‘scheppend, bouwend’ schrijven. Maar wanneer het daarmee niet vlotten wil kan hij altijd doorgaan met brieven schrijven. Als de bijgedachte aan publicatie daar tenminste niet zozeer de spontaniteit aan ontneemt, dat hij te zijner tijd wekenlang in zijn bus in het bos zal moeten zwoegen om weer een nieuwe brief tot stand te brengen aan deze of gene kunstbroeder, maar dat zal wel niet.

Een nieuwe variant zou een coproductie kunnen zijn: een brievenboek waar ook de antwoorden in staan. (In Het Lieve Leven staat één zo'n antwoord brief, van Ab Visser.) Wat Van het Reve nu en dan over Carmiggelts brieven opmerkt prikkelt de nieuwsgierigheid (‘Curieus dat je brief, bij al je ontreddering, indringender, helderder, & vernietigender jegens het mensdom is dan ooit’). Maar Carmiggelt schijnt afkerig te zijn van het publiceren van zijn brieven, misschien omdat ze een kant van hem tonen die in strijd is met het beeld dat de Kronkellezers zich van hem hebben gevormd.

In alle ootmoedigheid zou ik Van het Reve de tip willen geven om het eens met Heeresma te proberen. Als die brieven schrijft zoals hij interviews geeft, moeten ze wel goed zijn, en in een interview met Ch. Duyns (HP, 18 mei) heeft Heeresma al te kennen gegeven dat hij nader contact op prijs zou stellen met de coryfeeën van de Nederlandse literatuur, onder wie Van het Reve. Beiderlei bijbelstudie kan eventueel als uitgangspunt dienen en een schriftelijke confrontatie tussen deze twee schrijvers kan de literatuur alleen maar verrijken.

Gerard Reve, Het Lieve Leven, Athenaeum Polak en Van Gennep, gebonden f 21,50, paperback f 12, -

Peter Verstegen