De Revisor. Jaargang 1

[p. 41]

[Boekbesprekingen]

Holland Dada, in journaalvorm

Dada, toch een verschijnsel dat internationaal sterk de aandacht trok en tot op heden invloed op de literatuur en de beeldende kunst uitoefent, heeft - evenals het surrealisme, dat er goeddeels uit voortgekomen is - in ons land maar weinig weerklank gevonden. Of het zou pas sinds de jaren vijftig moeten zijn. Oorzaak? Wij zouden er te nuchter voor zijn, en te bezadigd. En hadden Wereldoorlog I ook niet aan den lijve ondervonden. Een andere reden zou zijn, dat dadaïsme en surrealisme geen stromingen waren in formele zin, geen ‘ismen’ die men op veilige afstand na verloop van tijd kon volgen. Echte dadaïsten kent onze vaderlandse kunstgeschiedenis dan ook niet. De hoofdpersonen uit K. Schippers' pas verschenen Holland Dada (Querido, f 35, -) staan bijna alle onder een andere noemer te boek: Otto van Rees, Paul Citroen, Theo van Doesburg en H.N. Werkman. De man die het gezicht van onze ‘dada’-variant in hoge mate bepaalde, Kurt Schwitters, was een buitenlander. En zelfs hij werd door de volbloed dadaïsten niet eens als een van de hunnen beschouwd...

Geen wonder dus, dat pas vijftig jaar later, in 1971, voor 't eerst daadwerkelijk aandacht werd besteed aan deze nauwelijks opgemerkte dada-episode. (Alleen het sluistuk, de dada-veldtocht van 1923, had destijds enig opzien gebaard.) Eind '71 namelijk richtte Thom Mercuur, beheerder van het franeker gemeentemuseum en verwoed jager op dada-wild, een expositie ‘Dada in Drachten’ in. Hij deed dat in samenwerking met Schippers, die al vanaf '68 bezig was materiaal te verzamelen voor het nu verschenen boek. Beperkte de aandacht zich bij die gelegenheid tot de afsluiting van de dada-periode (april 1923), nu, met het boek, is het hele gebeuren in beeld gebracht.

De wijze waarop is voortreffelijk. Niet alleen wordt er veel en interessant materiaal gepresenteerd, de presentatie zelf - ook de vormgeving van Ary Langbroek - is uitstekend. Het boek is verschoond gebleven van het zwaarwichtige en gortdroge dat dergelijke dokumentaties, of die nu literatuur of beeldende kunst betreffen, pleegt te kenmerken. Schippers doet niet moeilijk, om de eenvoudige reden dat hij dada voornamelijk presenteert en in mindere mate analyseert. En dada deed niet moeilijk, tenzij om de lachlust op te wekken.

Holland Dada gaat slechts terloops in op het wezen van dada. (Waar dat gebeurt, in de inleiding en verder zo tussen neus en lippen, is wel meteen sprake van een treffende karakteristiek.) Het verschijnsel dada wordt gesignaleerd, met als signalement een indrukwekkende verzameling dada-kunst, data, anekdotes, foto's, kranteartikelen en brieven. Holland Dada sluit, wat het dokumentaire karakter ervan betreft, direkt aan bij Een cheque voor de tandarts, dat Schippers, samen met Bernlef, in 1967 uitgaf. Beide boeken zijn vormen van ‘het betere soort journalistiek’. (Te bedenken dat Van Doesburg ‘journalistisch’ bij voorkeur als scheldwoord hanteerde!) Wat Schippers schrijft n.a.v. Tristan Tzara's Chronique Zurichoise geldt in zekere zin ook voor zijn eigen boek: het geeft geen theoretische bespiegelingen, maar laat op een speelse manier alleen de dada-feiten spreken.

Wij mogen overigens nog zo'n zwaartillend en nuchter volkje heten, de kranteverslagen van de dada-veldtocht van '23 mogen er zijn. Of misschien juist wel door die journalistieke nuchterheid/kneuterigheid.

‘Er werd gelachen, geroepen, gekraaid, iemand liet een opblazertje afgaan, dat piep zei, en hij had er zoo'n succes mee, dat hij het nog eens en verder voortdurend deed. () Iemand riep: Gaga. Gejoel, geschreeuw. () De zaal jankt mee, het opblazertje gilt boven alles uit.’ (NRC 30-1-1923)

‘Och arme! Toen de inleider sprak over de zucht van den mensch tot domineeren, riep er iemand ‘dubbel zes’ - en toen-ie 't had over contra-natuurlijke handelingen, werd er geroepen ‘Er zijn dames in de zaal!’ Verder explodeerde de opgekropte esprit in de kreten ‘Had je me maar!’ ‘Hou er den moed maar in’ en ‘Willem Broekhuijs’. Toen was 't register van de volkshumor afgespeeld. En dus werd er weer geloeid en gemiauwd - en zelfs dit was maar zoo-zoo, want als de lichten

[p. 42]

aangingen verstomden de dier geluiden en zat men elkaar bêtelachend aan te kijken. Eerst tegen 't eind van den avond kreeg iemand 'n helder oogenblik en schreeuwde ‘Me cente terug!’ Maar de dames en heeren aanwezigen, die, daar er niets te lachen viel, om alles lachten, brulden 't uit van plezier zonder zich te geneeren voor de politie-agenten in de zaal die niet lachten - waarschijnlijk omdat ze geen entrée betaald hadden en niet tot de ‘intellectueelen' behoorden.’ (Het Leven 27-1-1923) Holland Dada lijkt een forse bijdrage aan een plaatsbepaling en duiding van het hollandse dadaïsme. De volgende fase zal een nadere vergelijking moeten inhouden van de resultaten ervan met die van het buitenland en met de neven-aktiviteiten van de deelnemers. Wat Schippers doet is de verschillende personen in hun dada-kontext belichten. Hun betekenis m.b.t. dada komt duidelijk aan het licht (Otto van Rees!), maar een totaalbeeld van de hollandse dada-situatie levert het niet op. Die volgende stap zal trouwens geen sinecure zijn: de meningen over de ontwikkeling en de betekenis van dada lopen nogal uiteen. Beleefde dada bv. zijn hoogtepunt in Berlijn of in Parijs, dwz. in z'n militant-linkse variant, tegen regering en kerk, of in z'n louter tegen de bourgeois en de kuituur gerichte?

Een verdienste van het boek is verder dat het bijdraagt tot een meer reëel beeld van de betekenis van Theo van Doesburg dan

De dada-dokumentatie blijft groeien. Na de verschijning van Holland Dada zijn er nog brieven van Van Doesburg en deze, 1923 gedateerde, kollage (van Kurt Schwitters?) aan het licht gekomen.

het geijkte. Van Doesburg komt nu ook eens als dadaïst tot zijn recht. Daarbij komt de tegenstelling met de dogmatiese Stijl-principes behoorlijk uit de verf. Door anderen (Hannah Hedrick, Catalogus Stedelijk van Abbemuseum bv.) is die tegenstelling nogal eens tegen enkele raakpunten weggecijferd, de scherpe kanten werden veronachtzaamd. Wel speelt Schippers voor het gemak het pseudoniemen-spel van Van Doesburg mee, om tenslotte Van Doesburgs uitspraak omtrent de ‘stijlidee als opheffing aller stijlen in een elementaire beelding’ als het verlossende woord te doen gelden. Goed, Van Doesburg was dan geen dogmatikus als Mondriaan, hij heeft zich niet voor niets in een later stadium weer van dada gedistantieërd. Per slot van rekening betekende een funktionalistiese opstelling, om met Constant te spreken, een kapitulatie tegenover de utiliaristiese maatschappij, volslagen tegenovergesteld aan dada dus. Maar Schippers' konklusie dat de betekenis van het dadaïsme voor Van Doesburg vooral de zuivere anti-kunst was en niet, zoals voor Schwitters, de mogelijkheid tot uitbreiding van schilderkunstig materiaal lijkt overtuigend: ‘Het wantrouwen van Van Doesburg tegen alles wat als kunst wordt gepresenteerd, was bij hem een eigenschap die door het dadaïsme werd verhevigd. En in dat opzicht was dada voor Van Doesburg veel meer dan een nonsensikaal uitstapje naast de Stijl. Dada scherpte zijn kritiek; het was een wapen waarmee hij vriend en vijand en ook zijn eigen werk bleef aanvallen om uit het zelf veroorzaakte puin steeds weer nieuwe ideeën en constructies te kunnen ontwikkelen.’

Een manko in dit derde hoofdstuk is wel dat Van Doesburgs dada-ontwikkeling, ten dele los van het dadaïsme zelf, niet voldoende belicht wordt. Schippers laat Van Doesburgs (Bonsets) datering van de poëzie voor wat zij is en rekent terecht alleen met de publikatiedata. Maar daarnaast is er het feit dat een brief uit 1915, aan Anthony Kok, al een klankgedicht zonder woorden bevat: A- / aba- / ca ca- / ca, ca ca / ca / da, / da, da,- / da da da-. Gemaakt in navolging van diezelfde Anthony Kok overigens, wiens klankdicht ‘Nachtkroeg’ van een week voor Van Doesburgs brief dateert. (Anders dan Van Doesburg echter heeft Kok zich nooit verder in dada-richting ontwikkeld. ‘Kok is eenige dagen m'n logé geweest. Ik heb hem eenige dadaïstische verzen voorgelezen, maar ik moest er mee ophouden, want ik dacht dat hij uit elkaar barstte van den lach’, schrijft Van Doesburg in een brief van 1920.)

Weten we, nu Holland Dada uit is, wat dada was? ‘De schrik van den clubfauteuil-bourgeois, van den kunstcritikus, van den artist, van den konijnenfokker, van den hottentot’? Wat de dadaïsten wilden weten we wel! ‘Als zij het voor 't zeggen hebben, krijgen onze vroede mannen elk een autoped om op de raadzaal krijgertje te spelen. Dan worden alle schoolmeesterskuiven groen geverfd. Dan laten ze de dominees les geven in ulevelbakken. De krantenschrijvers worden vermoedelijk opgerookt. Zoo ongeveer!’ Aldus de Dragtster Courant van 17 april 1923.

H.R. Heite