De Revisor. Jaargang 1

[p. 12]

[p. 13]

Henk Romijn Meijer
Malcolm Lowry: Het variété van de hel op aarde

De stad was zijn doolhof. Elk richtinggevoel was hem vreemd. Druk pratend kon hij blindelings het drukst van het verkeer inlopen. Mensen zag hij niet en van de dingen herkende hij alleen in elke bar een welkome pleisterplaats. Hij was zwaar en onhandig, hulpeloos, weggezakt in zichzelf, een even reddeloos drinker als Geoffrey Firmin, de ‘consul’ uit Under the Volcano. Net als de consul had hij de kracht van een beer en was hij bang voor bijna alles. Een uniform deed hem beven. Hij was een leugenaar en een fantast die zijn leven in sterke verhalen dramatiseerde. Hij kon razen in infantiele aanvallen van drift en de mensen even later aan het lachen maken. Een ongeevenaard ontwijker van de ernst van het leven. Het leven was voor Lowry een grap, schreef zijn geestelijke vader Conrad Aiken van wie Lowry de techniek van het schrijven leerde. Hij was ook een verwend kind. Zijn vader, een zeer welgestelde katoenmakelaar in de buurt van Liverpool, godvruchtig en conventioneel, bleef hem zijn hele leven min of meer onderhouden, al ging het dan niet van harte. Alles moest Malcolm naar de zin gaan en alles ging fout. Als om hem te sterken in de overtuiging van zijn slechtheid achtervolgde hem tegenslag. Soms was hij een dag of drie zoek, als het stugge dagelijkse drinken hem niet meer voldeed. Een dag slapen en het was weer voorbij. Net als de consul was hij een sluwe vos die zijn gevoel versjacherde voor de fles. Het wereldgebeuren liet hem Siberisch. Hij was een onmogelijke man, een pest voor zijn omgeving, een man die na elke misstap verzonk in een schuimbad van luxueus schuldgevoel. Toch waren veel mensen op hem gesteld. Ze herkenden voorbij het theater de ware onschuldige, naief en innemend en zonder kwaadaardigheid. Hij kon uitgelaten en geestig zijn. ‘Ik hoef die ouwe klootzak alleen maar te zien om vijf dagen gelukkig te zijn,’ zei iemand van hem in een bar, ‘verdomd als het niet waar is.’ In zijn recent verschenen biografie (Malcolm Lowry, Oxford University Press, f 37,50) karakteriseert Douglas Day hem als ‘a man of simple and uncritical good will’ die altijd het beste van anderen dacht. Voor de weinige mensen bij wie hij zich op zijn gemak voelde kon hij een buitengewone genegenheid aan de dag leggen. Dat waren altijd de gewone mensen, zoals de vissers in Dollarton, dichtbij Vancouver in British Columbia, waar hij in 1940 met zijn tweede vrouw Margerie Bonner ging wonen: Sam die ze vis bracht en aan Malcolm onthulde wat aanmaakhout is en hoe je een bijl vast moet houden, en Jimmy Craige, de bootbouwer die hem leerde timmeren. In de ongereptheid van Dollarton kwam Lowry het dichtst bij zijn ideaal van een leven van uiterste eenvoud en eenvoudig fatsoen.

Na zijn mislukking als student en als zeeman - toen hij zeventien was maakte hij een reis als matroos -, na het fiasco van zijn eerste huwelijk met de Amerikaanse Jan Gabriel en hun turbulente jaren in Mexico waaraan Lowry zijn infernale beelden voor Under the Volcano ontleende, was het koude Dollarton een oase. Drie en een half jaar was hij daar gelukkig in de soberheid die noodzakelijk was om zijn geest in evenwicht te houden. Met zijn heroisch geduldige vrouw Margerie leefde hij er een leven van zwemmen, wandelen en timmeren, bezigheden waarin zijn krachtpatserslijf zich schitterend herstelde. Hij dronk bijna niet. Ondanks het misbaar dat hij maakte bij de weigering, in 1941, van Under the Volcano, liet hij de drank ongemoeid. Met Margerie schijnt hij zelfs over zijn sexuele angsten heen te zijn geraakt, de beperkte prestatie waarover zijn eerste vrouw zich beklaagde. Hij werkte regelmatig, altijd staande. Margerie schreef detectives en hielp Malcolm intensief bij het schrijven. Uit deze tijd stamde ook zijn vriendschap met een man die ingewijd was in occulte zaken en de geheimen van de kabbala. De kennis die deze man hem bijbracht vond, zoals te verwachten, zijn neerslag in Under the Volcano. Lowry was een zeef, schrijft Douglas Day, voor wie het nog niet had geraden: alles wat hij opnam kreeg een plaats in zijn boek.

Gezien zijn belangstelling voor duistere machten is het geen wonder dat hij een duivels spel zag in het ongeluk. In 1944 brandde het houten huis van de Lowrys af tot de grond. Hoewel Margerie het manuscript van Under the Volcano en tientallen gedichten wist te redden bracht de schok Lowry op de grens van hysterie. Zijn angstdromen speelden een rol in de mislukte roman October Ferry to Gabriola en in een van zijn brieven vertelt hij: ‘We had to live through the bloody fire all over again every night. I would wake to find Margie screaming or she would wake to find me yelling and gnashing my teeth.’ Hij herstelde zich langzaam en kon in 1945 het voltooide Under

[p. 14]

the Volcano aan zijn agent sturen, maar hij dronk ook weer regelmatig. Zijn rusteloosheid kwam terug en zijn verhouding met Margerie werd slechter. Op een rampzalige tocht door Mexico deed hij een poging tot zelfmoord. Toch wist hij daar nog zijn uitvoerige verdediging van Under the Volcano aan Jonathan Cape te schrijven die om hernieuwde revisie gevraagd had (Selected Letters pp. 57-88). De brief leidde tenslotte tot de definitieve aanvaarding in 1946 van de vierde versie van het boek, wat Lowry dieper in het ongeluk stortte.

Want hoe hij het uitblijven van erkenning ook vreesde, hij was zeker zo bang voor succes. Bij een geestdriftige bespreking van Mark Schorer trok hij zich ongelovig terug achter de nevels van de drank. De noodzaak van het sociale contact dat de uitgave in New York met zich meebracht joeg hem de stuipen op het lijf. Hij werd door zijn angst letterlijk met stomheid geslagen, schrijft professor Day, en drinken was zijn enige uitweg. In buien van agressie was hij gevaarlijk voor Margerie en als hij niet dreigde verkeerde hij in een trieste apathie. Hij gedroeg zich vaak als krankzinnig. Hij was eens op bezoek bij een timmerman die een achterlijk kind had. Hij dronk wat en raakte in een kwade bui. ‘Hij begon naar het achterlijke kind te staren, keerde zich toen plotseling naar de timmerman en vroeg hatelijk: “Wat ben jij voor een man, dat je zo'n kind hebt gemaakt?”’ Zijn spijt nam extravagante vormen aan. Een vriend herinnert zich hoe Lowry op een avond, nadat hij zich weer eens had misdragen, zich ‘huilend van schaamte in het bos naast het pad op de grond liet vallen, zich op zijn rug rolde en zijn armen boven zijn hoofd uitstrekte. Hij lag in een bed van hoge varens; en toen hij een paar bladeren pakte, trok hij de bittere sporen er af en propte hij ze met beide handen in zijn mond en kauwde en slikte hij krampachtig.’ Hij schreef nog wel en voltooide bijna zijn October Ferry, maar het peil lag ver beneden Under the Volcano. Begrijpelijkerwijs raakte hij zijn contract met Random House kwijt.

Douglas Day geeft een uitvoerig overzicht van het ontstaan van dit bij tijden grandioze boek. Het was in 1936 als driedelig verhaal van 7000 woorden begonnen. Het speelde in Mexico. Een alcoholische Engelse consul, dan al kortweg ‘de consul’ genoemd, rijdt in een bus naar een fiesta in Mexico City, met zijn dochter (sic!) Yvonne en haar vriend (sic!) Hugh. De consul spant zich in om terwille van zijn dochter een hele dag niet te drinken en spint gedachten die wijzen op een vaag schuldgevoel. Bij hen in de bus zit een dronken pelado die later het geld steelt van de dodelijk gewonde man die ze aan de kant van de weg zien liggen. Aan het eind van het verhaal zien de consul, Yvonne en Hugh een oude verlamde Indiaan een nog oudere en nog meer vervallen Indiaan op zijn rug uit een bar dragen.

Hoewel allerlei elementen in Under the Volcano terug zijn te vinden, bezwijkt het verhaal onder gebreken die typisch voor Lowry zijn en die van bijvoorbeeld Ultramarine en Dark as the Grave Wherein my Friend Is Laid een lange aanloop maken naar het boek dat niet komt. Lowry voelde dit wel en herschreef het al gauw tot een boek van 40000 woorden. Herschrijven was voor Lowry altijd drastisch uitbreiden. ‘Expansion and elaboration were his normal impulses,’ schrijft Douglas Day.

Hij was van schrijven bezeten en hij was bang voor zijn kunst. Wie wist wat voor waarheid te voorschijn zou komen? Wanneer hij de drankzucht losliet als thema kwam er doorgaans een vormloze woordenbrei. Hij kon zich te weinig in mensen verplaatsen om karakters te maken. Hij ging dan ook niet uit van mensen, maar van naieve, doorwrochte ideeën waarin hij bleef steken. Het plot van de gigantische onderneming In Ballast to the White Sea dat bij de brand in Dollarton bijna volledig verloren ging doet het ergste vermoeden. Een student uit Cambridge die als Lowry een poosje heeft gevaren en een roman schrijft, raakt bezeten van de hoofdfiguur van de vertaalde Skandinavische roman die hij leest. Het boek lijkt zo sprekend op de roman die de student aan het schrijven is, dat het die roman overbodig maakt enzovoort. Het is een plot met de dood in de schoenen, maar dat uitgewist willen worden is onthullend voor Lowry. Ook de bewondering van de student voor de eenvoud en trouw, de afkeer van leugen van de Noordelijke hoofdfiguur hoort bij Lowry die zich ook na het toch redelijke succes van Under the Volcano als minderwaardig en mislukt bleef beschouwen. De Skandinavische schrijver behoedt de student tegen het risico van een mislukking door hem het schrijven buiten zijn schuld onmogelijk te maken: een eigenaardige drempelvreestherapie.

Days biografie laat geen twijfel bestaan aan de mate waarin Lowrys werk autobiografisch is. Voor vrijwel alles wat hij zegt over Lowry is er een parallel te vinden in zijn werk. Dat de buitenkant van Lowrys leven heel wat eentoniger was dan het spel met krioelende gedachten dat de consul bedrijft ligt voor de hand. Niet voor niets is het gedeelte dat het verblijf van de Lowrys in Dollarton beschrijft verweg het boeiendst. De anecdoten over zijn gelukkige dagen doen verlangen naar meer, meer gesprekken vooral, getuigenissen van de ‘Mothers, maids, and wives of friends’ die ‘cared for him as though he were their own’. Veel moet verloren gegaan zijn of is bezig verloren te gaan. Herinneringen zouden heel wat meer zeggen dan de psychologische verklaring van Lowrys gedrag waaraan Day zich waagt. Zo'n verklaring gaat gepaard met jargon uiteraard. Lowry was ‘oraal gefixeerd’. Het psychologisch gezag dat Day laat opdraven om dit onthutsende feit aan te tonen geeft af en toe wel een geloofwaardig geluid, maar achter elke verklaring doemt een nieuw vraagteken op en het laatste cacaomeisje onttrekt zich aan het oog. Het is ergerlijk, zo'n uitleg ontleend aan een psychiatrie die voor Lowry zelf, getuige het herhaalde mislukken van een behandeling, niets uit kon richten. Een van de sterkste kanten van Under the Volcano is dat Lowry ons het alcoholische leven alleen maar toont en er nergens een uitleg van geeft.

Uit Lowrys leven en uit al zijn werk blijkt zijn merkwaardig zwakke greep op de werkelijkheid. De dingen bestonden voor hem in de eerste plaats als symbool voor wat anders. Hij moest

[p. 15]

zijn omgeving verzinnen voordat hij wist dat hij werkelijk bestond. Dat verzinnen maakt de consul ongrijpbaar en onbegrijpelijk voor zijn buurman, de walnootkweker Quincy, in het prachtige gesprek in hoofdstuk V van Under the Volcano. In Hear Us O Lord from Heaven Thy Dwellingplace staat het verhaal ‘The Forest Path to Spring’ waarin de hoofdfiguur ontdekt dat je van de werkelijkheid alleen maar hoeft te weten dat hij werkelijk is. Het is een ervaring van ongekend gewicht die zich in Lowrys werk niet herhaalt.

In Under the Volcano bouwt de speelse consul zijn werkelijkheid op uit een wirwar van tekens, bizarre symbolen die tegen hem samenspannen en hem de weg wijzen naar de ondergang, het pad dat hij vrolijk bewandelt. Day schrijft op dit boek een verhelderend commentaar dat aansluit bij Lowrys eerder genoemde brief aan Cape. In zijn bewondering gaat hij wat ver naar mijn smaak. Hij kent Under the Volcano ‘a tragic quality’ toe en noemt het ‘a deeply moral work’ en zelfs ‘the greatest religious novel of this century’. Bij de laatste benoeming stel ik me weinig voor en het boek wordt te veel gedragen door de verneukende geest van de consul om het ‘deeply moral’ geloofwaardig te maken. Een tragedie vindt zijn oorsprong in menselijk conflict, het individu in gevecht met anderen en vooral met zichzelf. De consul dartelt voorbij aan conflict. Hij doet precies wat hij wil: hij drinkt en bouwt luchtkastelen. De gedachte aan zijn ondergang maakt hem soms uitbundig. Hij is de slimmerik die door de mazen glipt en de helpende hand vrolijk wegwuift. Prof. Days kwalificaties kloppen ook niet met zijn klacht dat de kritiek zich zo weinig met de humor van Under the Volcano heeft bezig gehouden. Die humor is onbekommerd: de consul spot met het menselijk verlangen om hem als een tragische held te zien. In een eerste poging om het boek als één geheel te bespreken, onderscheidt Day vijf betekenislagen: de aardse laag, de menselijke, de politieke, de magische en de religieuze. Waarom deze elementen ‘lagen’ moeten heten is mij niet duidelijk geworden. In een ‘laag’ hoort een boek een autonoom leven te leiden, en in de ‘aardse laag’ is het boek er een zonder karakters, in de ‘politieke laag’ speelt de ex-vrouw van de consul Yvonne geen rol, enzovoort. In zijn betoog vat Day elk zorgvuldig aangebracht element even ernstig op: Lowrys woord is wet. Wanneer Lowry bijvoorbeeld zegt in zijn brief aan Cape, dat ‘all four characters are meant not to be considered as individual entities, but as parts of one larger personality’ neemt Day dit over als een feit waaraan de kritiek voorbij is gegaan, terwijl het mij een begrijpelijke verdediging van Lowry zelf lijkt, achteraf verzonnen om het betrekkelijke mislukken van de karakters van Yvonne en de broer van de consul Hugh goed te praten. Er zijn in het boek voldoende aanwijzingen dat Lowry verwoed geprobeerd heeft om de karakters gelijkwaardig te maken en afgerond in zichzelf. Dat de vitaliteit in de consul terecht kwam en de anderen schimmig zijn gebleven heeft te maken met Lowrys gebrekkige observatie van wat buiten hem zelf lag. Lowrys onzekerheid is al te zien aan de techniek: de consul is volledig van binnenuit gezien, denkend, reagerend op tekens, pesterig, zichzelf observerend, een geniaal strateeg in het vermijden van wrijving. Van Yvonne en Hugh zien we alleen de buitenkant. Denken doen ze nauwelijks en je hoort alleen wat de consul kan horen. Lowry geeft Hugh een karrevracht achtergrond waaruit geen individu tevoorschijn komt. Als ‘part of a larger personality’ zou hij ook weinig bijdragen aan het geheel. Wat is trouwens een ‘larger personality’? De ‘politieke laag’ waarin Hugh de hoofdrol speelt mist de kracht van het denken aan drank van de consul, de ‘laag’ blijft beschrijvend en vaag essayistisch, niet gedramatiseerd. En het magische element, het gejongleer met het getal 7 bijvoorbeeld, zou zonder veel verlies uit het boek verwijderd kunnen worden.

Omdat ik het goede in Under the Volcano uniek vind, ondanks al de literaire invloeden, is mijn bewondering voor het boek niet zoveel minder dan die van prof. Day. Over het slot ervan heb ik eens geschreven:

‘Het eind van het boek, waarop in het eerste hoofdstuk wordt gezinspeeld, de moord op de consul die door de fascisten in hun kromme Engels als ‘spider’ (spy) wordt herkend, doet eerder denken aan een parodie, een komische opera, dan aan een tragedie. De woordenstroom is hier niet meer te stuiten, de brille van de oppervlakte werkt vermoeiend en verdoezelt het beeld’.

(Naakt Twaalfuurtje p. 177)

Ik weet nu niet meer zo zeker dat het beeld is verdoezeld. Wel zie ik de scène waarin de consul zijn dood vindt en waarin Lowry zijn angst voor de politie verwerkte nog als komisch. Waar het karakter van Firmin dat van Lowry zo dicht benadert, lijkt deze dood een wensdroom, verbeeld in een kleurrijke poetische taal, absurd, en romantisch in de zin dat de onverkwikkelijke details weg zijn gelaten.

De werkelijkheid was onverkwikkelijker dan Lowry hem kon verzinnen. Hij was geen realist. De werkelijkheid was een dronken gevecht met zijn vrouw, een gebroken fles, Margeries vlucht uit het huis in Sussex, Engeland waar ze sinds 1956 weer woonden, en een of twee flessen vol slaappillen. Lowrys verbeelding kon aan zijn eigen dood geen charme verlenen. De vraag waarop prof. Day even ingaat, of Lowrys dood technisch een zelfmoord was, is tamelijk academisch, want het portret dat hij van Lowry tekent in zijn laatste dagen is het beeld van iemand die hoe dan ook dood wil. Op 5 juli 1957 werd hij begraven. Hij was zeven en veertig. Op de begrafenis kwam bijna niemand.