De Revisor. Jaargang 1

[p. 2]

[Nummer 6]

Gerrit Krol
Hoe schrijf je een roman?

Als iemand een jaar schrijft aan een roman die je in een dag kunt lezen, dan komt dat omdat hij, als hij begint, niet precies weet wat hij schrijven zal en als hij het wel weet, dan weet hij niet precies welke woorden hij ervoor moet kiezen.

Hier zijn nogal wat theorieën over. Als je volgens een bepaalde theorie zou vinden dat een roman eigenlijk een paddestoel is, kan die bewering je er toe brengen óf een roman te schrijven waarin verteld wordt hoe je moet zitten óf, als je een lezer bent, van zoiets op adequate wijze kennis te nemen.

‘Misschien kan een foto je helpen.’

‘Bestudeer, niet alleen met je ogen en met je verstand, maar ook met je handen, de werking van een paperclip.’

‘Richt uw blik naar de zon en uw schaduw zal achter u vallen.’

Met de armen over elkaar wacht hij, de schrijver, op de dingen die komen gaan.

Hij zit met het volgende probleem: hij weet wat hij beschrijven wil. (Als hij dat niet weet, moet hij zeker geen schrijver worden.) Hij ziet wat hij beschrijven wil tamelijk duidelijk. Maar juist daarom aarzelt hij. Want als hij iets duidelijk voor zich ziet, dan komt dat niet door een of andere beschrijving (want die is er immers nog niet). Hetgeen betekent dat wat hij ziet niet van woorden afhankelijk is. Maar als het beeld dat hem voor ogen zweeft is opgeroepen door iets anders dan door woorden, welke woorden zijn dan in staat hetzelfde beeld op te roepen? Zoekt hij eigenlijk geen beeld dat uitsluitend door woorden kan worden opgeroepen?

Ja. Maar dat is in strijd met de veronderstelling dat een schrijver, voor hij ook maar een letter op papier heeft gezet, weet wat hij wil.

Er zullen personen zijn die het bovenstaande van toepassing vinden op het maken van een bepaald soort gedichten. Een paar willekeurige woorden componeren tot een tekst en, als eerste, verrast zijn door de zeggingskracht ervan.

En toen...

Het verhaal. Wat brengt een schrijver ertoe een verhaal te schrijven? Waar komen al die bedachte geschiedenissen vandaan?

De jonge romanschrijver loopt op straat. De zon schijnt. Of het regent. In elk geval gebeurt er, terwijl hij voortloopt in die stille straat, niets bijzonders. Totdat, aan de overzijde, langzaam een auto zich in beweging zet en wegrijdt. De jonge schrijver, getroffen door dit gebeuren, loopt er mee voort en maakt er een verhaal van.

Hij zit in de trein, en terwijl hij achteruit wegrijdt, onder de overkapping van het station vandaan, ziet hij een laatste stukje perron in de zon en hij denkt: dit wordt een roman.

De jonge schrijver staat met de rug tegen de muur. Vóór hem ligt een leeg plein. Aan het eind van dat plein staat een toren. Hij aanschouwt die toren en maakt er een drama van.

Enz. Hij ziet een meisje lachen en hij denkt aan al die bladzijden die nodig zullen zijn om dat lachen te beschrijven.

Hij ziet nog veel meer. Hij ziet een mus op de dakrand zitten of hij ziet een man wachten bij een bushalte en reeds is het plan geboren om een roman over het wachten te schrijven en zo volgen in het hoofd van de schrijver de romans elkaar snel op: een roman over het waaien, waarbij sommige bladeren omkeren, een roman over het zingen van kinderen die met een vlaggetje langs de rand van de rijweg staan, een roman over het zingen zonder meer, een roman over de rijweg zonder meer, een roman over de kleur rood, een roman over iets meetkundigs...

Opgave 1. Vervang in de laatste zin het woordje ‘over’ door ‘in de vorm van’.

Opgave 2. Maak deze vervanging weer ongedaan, want aan ‘vorm’ ben je misschien nog niet toe. Eerst moet je leren om elk van de bovengenoemde gebeurtenissen te beschrijven. Dan ontdek je dat meestal een paar woorden voldoende zijn.

Waar de jonge schrijver mee bezig is: wennen aan volume.

[p. 3]

De wil om een roman te schrijven over een auto die de bocht omgaat of over de zon die opkomt is synoniem met de wil de roman als één geheel te zien.

De meeste romans zien er uit als één geheel doordat de gebeurtenissen in deze romans beschreven met elkaar verbonden zijn door een oorzakelijk verband: het ene brengt het andere voort, tot het einde toe. Til je de eerste bladzij op, dan til je de hele roman op. En dat geldt voor elk der andere bladzijden.

Over de mogelijkheid de roman die je gelezen hebt ‘samen te vatten’.

Een voorbeeld van samenvatting is de uitspraak die vele uitspraken insluit: de generalisering.

Een generalisering is een uitspraak betreffende een aantal mogelijke toestanden en ervaringen. Komt vaak voor bij mensen met ervaring, maar het is goed om te bedenken dat een generalisering juist dient om te verbergen dat je ervaring beperkt is. Bekend is het volgende verschijnsel. Je leest, op het ogenblik dat je daar behoefte aan hebt, een theoretische verhandeling en dat doe je doorgaans omdat die verhandeling aan jouw vage, reeds werkzame gedachten een bepaalde richting geeft: dit manifesteert zich (anders dan bij het lezen van een roman) door het van tijd tot tijd met potlood onderstrepen van gelezen passages. Daarmee wil je zeggen: daar ben ik het mee eens. De ervaring leert dat je als je deze verhandeling een half jaar later weer leest, je je verbaast over die strepen en die kanttekeningen die je gemaakt hebt. ‘Wat heeft mij voor ogen gestaan’, zo vraag je je af. Te achterhalen is dat niet meer. Veeleer ben je bij herlezing geneigd, je strepen c.q. aantekeningen op heel andere plaatsen te zetten. Zulke verhandelingen fungeren als wolkenluchten. Je ziet er elk ogenblik iets anders in en hoe theoretisch ze doorgaans ook zijn, lijn zie je er niet in.

Als je, wat niet ongewoon is, een boek opvat als een reis en als dat gold voor elke regel van het boek, dan zou je daaruit kunnen afleiden dat de regels niets met elkaar te maken hebben. Dan zou het boek als zodanig geen functie hebben ofwel: allerlei delen ervan zouden uit elkaar volgen. Dan zou het voldoende zijn de eerste en de laatste regel te lezen om te weten wat het boek verder inhield. In beide gevallen zou het boek voor het grootste deel overbodig zijn. Daaruit mag worden afgeleid dat van een boek dat waard is om gelezen te worden, elke regel een aantal eerder gelezen regels ontkent.

Wat antwoordt een schrijver als zijn lezers hem met betrekking tot een bepaalde beschreven geschiedenis vragen of hij die verzonnen heeft dan wel mededeling heeft gedaan van zijn eigen ervaringen? Zijn antwoord, als hij goed en eerlijk daarover heeft nagedacht, moet luiden dat het boek dat hij heeft gepubliceerd is ontstaan uit een grote vuilnisberg, genaamd manuscript waaruit hij heeft verwijderd a) alles wat hij gewoon maar had verzonnen en b) alles wat niet meer was dan een verslag van zijn eigen ervaringen.

Wat er dan overblijft?

Ik heb het vaker gezegd: die vraag beantwoord je door er op te wijzen dat in groepsverband de leden van een groep elkaar verstaan doordat ze in hun gedachten en in de taal waarmee ze die gedachten naar buiten brengen, zich aan elkaar hebben aangepast. Dat mensen dat kunnen is iets heel bijzonders. Er zijn genoeg mensen die dat niet kunnen.

Die zijn er zoveel dat je een onaangepast mens als een normaal mens kunt beschouwen. Hij hoort alleen niet tot een groep. Een schrijver, of in het algemeen een kunstenaar, is iemand die niet tot een groep behoort, maar deze gedachte, dat hij nergens bijhoort, niet goed verdraagt. Zijn werk is een poging een groep te vormen van mensen die zich met elkaar verstaan via het beeld dat hij voor ze maakt; het is niet nodig dat ze elkaar ontmoeten anders dan via het beeld, het is ook niet nodig dat ze hem, de maker, kennen anders dan via het beeld.

Naarmate de beelden wisselen, ontstaan groepen van mensen en verdwijnen ze. Het is niet nodig alle mensen uit een groep te kunnen aanwijzen.

De stelling dat een kunstenaar een beeld maakt ter expressie van zijn eigen gevoelens is onvoldoende. Zij verklaart niet waarom hij pas gelukkig is als hij dit beeld ten toon kan stellen aan het publiek. Zij verklaart ook niet waarom het nodig is dat de kunstenaar uiting geeft aan de gevoelens van een ander.

Wat wil de jonge schrijver? Wat wil hij met al die losse notities waarvan hij beweert dat het één geheel is?

Hij wil, als hij een vrouw heeft zien lachen, een verhaal van een groot aantal bladzijden schrijven dat vertelt hoe die vrouw lachte. En hij wil dat het daarmee dan ook verteld is. Hij wil laten zien dat het niet nodig is aan zijn verhaal nog enige bladzijden toe te voegen, want alles wat er nog over haar lachen te zeggen is, is al gezegd. Hij wil ook laten zien dat elk van de bladzijden iets over haar lachen zegt dat in geen van de andere bladzijden gezegd is.

Elk van de bladzijden bevat over haar lachen nieuwe informatie.

Wat is eigenlijk nieuwe informatie? Hoe neem je nieuwe informatie tot je? Wat is oude informatie?

Het is bekend dat het, als je diverse hoeveelheden informatie tot je neemt, heel belangrijk is in welke volgorde je dat doet. Dat komt omdat binnenkomende informatie altijd beinvloed wordt door de informatie die al voorhanden is. De oude in-

[p. 4]

formatie is de poort waardoor de nieuwe informatie naar binnen gaat.

Bij het lezen van een roman gaat de nieuwe informatie die je bij het lezen van elke regel naar binnen krijgt, nog door een tweede poortje. Dit tweede poortje wordt gevormd door de informatie die nog komen moet.

Elke morgen daalde het lenige meisje Diana de trap af. Hoe beschrijf je dat?

Door het op te schrijven zoals je het net gelezen hebt.

Als je het niet leest, maar ziet, bijvoorbeeld vanuit je hotelkamer, dan zul je, om het begrip ‘elke morgen’ weer te geven, herhaald melding kunnen maken van de waarneming dat het meisje de trap afdaalde en deze mededelingen op een rijtje onder elkaar zetten. Er zijn schrijvers, en ook wel beeldende kunstenaars, die dat doen. Het bijzondere van zo'n serie bijna identieke mededelingen is natuurlijk dat ze, als zodanig, buitengewoon vervelend zijn.

Het ligt veel meer voor de hand om, als het gaat om de beschrijving van zoiets bekends als een meisje dat, elke morgen weer, de trap afdaalt, daarvoor de term ‘elke dag’ te gebruiken. Laten we dit de gewone manier van schrijven noemen, in onderscheid van de eerste, speciale manier - ten opzichte van dat meisje een heel irritante en pretentieuze manier.

Daarom: die speciale manier gebruik je alleen voor de beschrijving van verschijnselen die bij elkaar horen omdat ze een gemeenschappelijke oorsprong hebben terwijl je niet weet welke deze oorsprong is.

Over de mogelijkheid iets niette zeggen.

Het is een aantal jaren de gewoonte geweest, in de computerwereld, nummers van lijsten te laten beginnen met 0. Volgens die gewoonte zouden we nu in de ‘19de eeuw’ leven en zou elk jaartal het etiket van zijn eigen eeuw leveren zonder de afspraak dat je er 1 bij moest optellen.

Zo kon je, als een boek precies 100 hoofdstukken heeft, overwegende dat 100 geschreven kan worden als 10², elk hoofdstuk uit dat boek aangeven met een getal dat uit twee cijfers bestaat. Efficiënt. Leuk.

Zo leek het er op dat alles wat in de wereld op een rijtje stond, hernummerd moest worden, zodat alles beter kon worden opgeborgen, want de elementen die je op een rijtje hebt staan, berg je op, zonder het rangnummer waaronder het in het rijtje voorkomt (terwijl je ze te voorschijn haalt, tel je).

Een ongemak daarbij is - je hebt er geen last van zolang je niet automatiseert, maar als je automatiseert zié je niet meer wat er gebeurt, je weet het alleen - dat je nooit weet of een bepaald rijtje wel bestaat. Om dát te weten moet je weten of het eerste element uit dat rijtje wel bestaat. Maar staan die rijtjes achter elkaar, bijvoorbeeld op een magneetband, dan weet je van een eerste element niet van het hoeveelste rijtje het het eerste element is. Je kunt best, zonder het te weten, een aantal lege rijtjes gepasseerd hebben. Je weet dus niet met welk rijtje je bezig bent.

Het is duidelijk dat dit in het gewone leven niets uitmaakt en ook niet als je een roman leest, aangezien je dan best weet waarover het gaat want je leest het, maar voor de ‘allesbeschrijver’ was genoemd ongemak er de oorzaak van dat van elke rij het element met rangorde 0 ging aangeven of er überhaupt wel elementen in die rij voorkwamen. Zo ja, dan gaf het element met rangorde 1 gewoon het eerste element aan enz.

Al die moeilijkheden en de oplossing ervan danken we aan het idee, dertig eeuwen geleden, iets dat er niet is, aan te geven met een symbool: 0, de nul, welke het synoniem is van een symbool dat waarschijnlijk nog veel ouder is dan de nul, misschien wel het eerste woordje op aarde uitgesproken, het woordje ‘nee’.

Wat betekent ‘nee’? Als je dat wilt uitleggen, moet je ook duidelijk maken waarom in het hedendaagse verkeer ‘nee’ wel eens ja betekent, soms meer dan ‘ja’ zélf ja betekent; er zijn situaties waar dit zeker geldt.

Er zijn echter situaties waarmee je met ‘nee’ noch met ‘ja’ iets beweert dat interessant is, omdat je het al zo vaak beweerd hebt. Het meeste van wat er op de wereld gezegd of geschreven is is niet interessant omdat het middels het mechanisme waarmee je bedoelt te zeggen dat iets waar is of niet, zo gemakkelijk te verzinnen is.

Maar de verleiding om toch in die trant te schrijven is groot omdat je denkt dat je daarmee de hand hebt in de ja/nee verhoudingen in de wereld zelf en dat is natuurlijk wél interessant. Veel mensen denken daarom dat wat op papier staat een afspiegeling moet zijn van wat er in de wereld gebeurt of van wat iemand voelt, maar weten niet hoe het komt dat, wanneer zij zulk geschrevene onder ogen krijgen en daarbij niet in de waan worden gebracht dat zij wat zij lezen zelf beleven - met lezen ophouden.

De schrijver weet dat wel. Het komt omdat zo'n tekst niet laat zien waar, telkens weer, een nieuwe volgorde begint. Het boek dat onder zijn hand ontstaat, heeft de vezelachtige structuur van leer. Allemaal losse draadjes.

Zacht versus zacht. Het is bekend dat zachtheden, als ze ten opzichte van elkaar in beweging zijn, elkaar niet helpen, maar tegenwerken. (De wet van de turbulentie).

De wind die over het water strijkt.

De vlag die wappert en richting geeft aan de strijd.

[p. 5]

Een modderpoel is hij, de schrijver, waaronder een vuur brandt. Je ziet het wel op IJsland. Een krater vol schuddende brij. Van tijd tot tijd springt er iets open. Zwavel deelt zich mee.

In het gewone leven, waar iedereen stand houdt bij de gratie van het gebied dat hij heeft veroverd of bezet houdt, is het niet verstandig dit gebied zomaar prijs te geven.

Voor de schrijver is dat gebied: hijzelf.

Dat verklaart het buitengewone zelfvertrouwen van de schrijver. Het verklaart tegelijk waarom hij in het gewone leven niet meetelt. De wetten van de economie bewijzen dat. Hij vertegenwoordigt, in het gewone leven, geen enkele waarde.

Wat het zelfvertrouwen van de schrijver uitmaakt, dat is zijn persoonlijkheid. In de ogen van zijn omgeving lijkt dit hetzelfde te zijn als: zijn neurose. Zo noemt men dat tegenwoordig. Maar waarom is het ‘zijn neurose’, terwijl men bij een ander die dezelfde eigenaardigheid heeft, meer oog heeft voor zijn vermogen zich aan te passen? Omdat iedereen, of hij het weet of niet, heeft gekozen c.q. bepaald in welk van beide houdingen hij zijn toekomst heeft.

Twee benen heeft de schrijver om op te lopen. Een gezond been dat hem vooruitbrengt in het leven, en een rot been, dat niet loopt maar stilstaat. Daarom loopt hij steeds in een cirkel.

Uitwerken voor een schrijver met twee rotte benen. (Schrijft niet.)

En voor een schrijver met twee gezonde benen. (Schrijft ook niet.)

De schrijver. Zijn boek gaat over iets dat onbeweeglijk is. Hij reist er, al schrijvend, aan voorbij, met een zekere snelheid. Hij heeft het aanvankelijk niet eens in de gaten. Hij kent zijn eigen snelheid niet. Duisternis alom.

Parabool: meetkundige plaats van punten die even ver afliggen van een gegeven punt als van een gegeven lijn.