De Revisor. Jaargang 1

Een nietszeggende inleiding

De meeste bloemlezingen willen idealiter een dienst bewijzen aan lezer en dichter: de lezer raakt bekend met bepaalde gedichten, de dichter raakt bekend. Realiter echter dienen bloemlezingen de gemakzucht van de lezer, berokkenen zij financieel nadeel aan de dichter en lijden zij voorts aan de nadelen die inherent zijn aan selecties: dat men maar een beperkt zicht krijgt op het veld dat een dichter bestrijkt, dat men overgeleverd is aan de keuze van de bloemlezer, dat men voortdurend zijn inlevingsvermogen moet bijstellen en vooral dat de inleidingen nauwelijks of niet corresponderen met de bloemlezing zelf.

Bloemlezingen kunnen evenwel van belang zijn wanneer zij programmatische inleidingen bevatten die zijn afgestemd op de nieuwe poëzie die zij introduceren. Zij markeren dan beslissende wendingen. In het verleden heeft dit gegolden voor Nieuwe geluiden (1924), voor Prisma (1930), voor Atonaal (1950), voor Nieuwe griffels schone leien (1954). Er zijn wel bloemlezingen verschenen die die pretentie ook hadden (Dichters van morgen, Paradox, Met andere woorden) maar niet hebben waargemaakt. Thans is een bloemlezing verschenen, Vijftig na '50, waarop Tom van Deel reeds met een Gemengd gevoelen heeft gereageerd in het vorige nummer van De Revisor.

Het is ‘de betrachting van de samenstellers om in deze nieuwe bloemlezing een overzicht te geven van de diverse soorten poëzie, die na de Vijftigers werd geschreven’. Hiermee valt de bloemlezing dus in de categorie dienstverlenende bloemlezingen, waarover ik hierboven een impliciet oordeel heb geveld.

Daarnaast bevat zij een inleiding die tot titel draagt: ‘De werkelijkheid als uitdaging’. Aan dit opschrift kan zeker geen gebrek aan traditionaliteit, zo niet universaliteit verweten worden, waarmee het uiteraard nietszeggend is geworden. Zo kan immers alle poëzie worden gekarakteriseerd, terwijl niemand zal willen ontkennen dat er overeenkomst bestaat tussen enerzijds Nijhoff met zijn: ‘De werkelijkheid te verwerken, en haar werkelijkheid te laten, zie hier het doel van de kunst’ en anderzijds Sybren Polets ‘Niet een andere werkelijkheid, maar dezelfde werkelijkheid/anders. Niet anders, maar zichtbaarder, /doorzichtiger’. Deze citaten liggen in hetzelfde perspectief als vanwaaruit de Neo-realisten, de Nul-groep en wie dan ook werken. Alle dichters isoleren brokjes werkelijkheid, arrangeren die waardoor intensivering der werkelijkheidsbeleving ontstaat. De lezer ‘realiseert zich een ogenblik het ongewone van het gewone, een nieuw aspect van de werkelijkheid waarin hij ziende blind was’, aldus Bernlef. De titel van de inleiding typeert dus niet; de inleiding zelf ontbreekt het aan weldoordachte typeringen.

Wie zoals de inleiders, Willem M. Roggeman en Hans van de Waarsenburg, van de ontwikkeling na Vijftig beweren dat zij enerzijds een ‘merkwaardige stroomversnelling’ heeft doorgemaakt en anderzijds dat ‘controversionele stromingen’ elkaar opvolgen, zou toch eerder moeten concluderen tot stilstand dan tot ‘versplintering’ in de hedendaagse poëzie. In de wirwar van stromingen ontdekken zij niettemin een ‘belangrijkste evolutielijn’: versobering, toenemende aandacht voor de eenvoudige dingen

[p. 49]

uit de werkelijkheid en verwerping van de metafoor. Het valt gemakkelijk te zien hoe hiermee ook niets is gezegd.

Veel poëzie van de Forum-generatie ontbeert de metafoor, terwijl Vasalis de Criterium-poëzie wel heeft getypeerd met ‘eerbied voor de gewoonste dingen’. Er is dan ook helemaal geen reden de poëzie van na Vijftig zo versplinterd te achten dat een simplistische schematisering onmogelijk is, zoals de inleiders menen. Zoals het rond 1950 mogelijk was dichters te verdelen in ‘experimentelen’ en ‘traditionelen’, zo is dat thans, m.m.

evengoed mogelijk. Wie een ‘overzicht’ wil geven, heeft tot taak dat overzichtelijk te doen en moet het risico van de schematisering willen lopen. Al uit het

R. Polanski

feit dat 50 dichters hier de poëzieproduktie van na Vijftig dienen te representeren, blijkt dat de samenstellers geen greep hebben op de situatie en zeker geen onderscheid weten te maken tussen belangrijk of onbelangrijk. In deze bloemlezing is alles even belangrijk, hetgeen uiteraard het zicht beneemt en bovendien in flagrante strijd is met de feiten. Een schematisering die rekening houdt met vernieuwende tendenzen binnen de Nederlandse poëzie van de laatste jaren rekent met postexperimentelen die de traditie der Vijftigers voortzetten, zich van niets dan hun eigen abstracties bewust.

Men treft hen aan in Noord- en Zuidnederland en zij zijn volmaakt onbelangrijk behalve voor vrienden en magen.

Voorts zijn er pre-experimentelen die aansluiten bij de beste tradities van vóór de Vijftigers (men treft hen vooral aan in het tijdschrift Tirade; ik noem Kopland, Herzberg, Emmens en Van Deel) en pre-experimentelen die aansluiten bij de slechtste Criterium-anecdotiek zonder de vormgeving van die poëzie; de samenstellers noemen dit soort ‘wereldbetrokken poëzie’, (zie vooral Kentering en de poëzie die bij Nijgh en Van Ditmar verschijnt).

Daarnaast bestaan er de dichters die hebben ingezien dat het tot uitdrukking brengen van ‘de ruimte van het volledig leven’ een onmogelijke opgave is, gelet op de rijke werkelijkheid en de ontoereikendheid van de taal. (Het citaat van Lucebert verminken de inleiders uiteraard weer: het schrijven van ‘volledige’ in plaats van ‘volledig’ miskent de concreetheid en de dubbelzinnigheid ervan; in het algemeen is het overigens mogelijk aan de onjuiste aanhaling de kwaliteit van een inleiding af te meten). De dichters van ‘linguistische poëzie’, de ‘makers’, hebben het uitgangspunt van Kouwenaar tot het hunne gemaakt en niet is het zo dat Kouwenaar geëvolueerd zou zijn in de richting van Raster, zoals de inleiders op blz. 11 beweren. De anderen (de poëzievinders) zijn voortgegaan op het pad dat Leo Vroman en Remco Campert reeds begaanbaar hadden gemaakt: de incorporatie van werkelijkheid die voordien niet als poëtisch werd beschouwd. Dat thans op het realisme en op het constructivisme een romantische reactie bespeurbaar is, betekent niet dat de Tirade- of Raster-poëzie aan belang heeft ingeboet. Het past in de empirische constatering dat actie en reactie elkaar volgen, dat conventies worden doorbroken teneinde het zicht op de werkelijkheid te defixeren en de taalbehandeling te de-automatiseren. Als er met bloemlezingen al een dienst aan het publiek bewezen wordt is het voor samenstellers beter uit te gaan van uitgeversfondsen of te putten uit tijdschriften; zowel uitge-

[p. 50]

vers als tijdschriften vertegenwoordigen juist bij de beschrijving van de zeer eigen tijd zo niet een betrouwbaar uitgangspunt dan toch een houvast. Met een opzet als hier gesuggereerd krijgt de lezer programmatische boeken in handen waarvan hij weet wat hij eraan heeft.

De bloemlezing Vijftig na '50 biedt geen overzicht, schift niet en de inleiding mankeert het verregaande aan enige consistentie. De samenstellers aanvaarden kritiekloos uitlatingen van dichters, strooien met loze beweringen als ‘De realiteit is belangrijker dan de meningen of gevoelens van een kunstenaar’ of schrijven contradicties over poëzie als ‘meestal ironisch en steeds onbevooroordeeld’, of maken zich ervan af met een vreselijke zin als: ‘Nog talrijke andere dichters hebben op diverse manieren de werkelijkheid in hun poëzie betrokken, waarbij zij vaak een verhalende inhoud inlassen, zoals Dick Hillenius, Kees Ouwens, Kees Winkler, Rutger Kopland, Wim Gijsen, Hans Vlek’. Dat werkelijk niemand gebaat is bij een dergelijke manier van inleiden, behoeft geen betoog.

R.L.K. Fokkema