De Revisor. Jaargang 1

[p. 16]

Doeschka Meijsing
De zaak Judith Reiss

De verwarring die er bij ons heerst is vervelend.

Herhaaldelijk krijg ik brieven die ik niet wil lezen en belangrijke zaken lopen in het honderd. Soms krijg ik binnen het kwartier twee koppen koffie, een andere keer word ik overgeslagen. Dat is allebei vervelend, want de koffie is erbarmelijk maar onontbeerlijk. Secretaresses en rondlopend personeel vertonen de eigenschap om alles zo te draaien als je het niet wilt hebben. Zo krijg ik, als ik klaag over de twee koppen koffie, de volgende dag dríe bekers chocolademelk uit de kantineautomaat, een opeenhoping die mij ergert, vooral vanwege de uitgesproken zoetheid van de chocola. Telefoongesprekken die ik aanvraag, leveren de verkeerde stemmen aan de andere kant van de lijn op. Mijn behandeling van de zaak Nussbaumer is op die manier een fiasco geworden, dat drie moorden telde voordat de recherche-afdeling van Bonn het mysterie ophelderde. Geen goede beurt voor Holzberger.

Het is natuurlijk mijn taak om een algemene vergadering te vragen, waar de zaak uit de doeken gedaan kan worden. Maar ik heb mijn redenen om daar nog even mee te wachten. Laat mijn superieuren nog maar even denken dat Holzberger de zaken door elkaar haalt.

De ware schuldige is de nieuwe man op de afdeling Verkeer. Of nee, in mijn vak moet je objectief kunnen denken: hij is evenmin als ik schuldig aan de verwarring die er ontstaan is. Ik heb zijn naam vorige maand op de lijst van nieuwe benoemingen ontdekt. Hij schijnt vanuit Aschaffenburg gepromoveerd te zijn en de mensen bij wie ik voorzichtig naar hem geïnformeerd heb, noemen hem bekwaam, vriendelijk en zeer inspirerend. Ik heb hem nog niet persoonlijk ontmoet, maar zijn naam sprong als een oud zeer uit de lijst omhoog. Franz-Josef Bergenkreuz. Dat zijn voornaam hetzelfde is als de mijne, heeft me al in 1932 doen besluiten mijn naam te veranderen in Josef, ondanks het al te katholieke van die naam voor een man als ik die nooit zijn andere wang zal toekeren.

In ons vak is emotie een factor die buiten spel gezet dient te worden. Haat of medelijden mogen geen drijfveren zijn van onze daden. Integendeel. Wij reduceren de haat van anderen, die hen ertoe brengen iemand de hersens in te slaan, tot een objectief patroon van tijd, plaats en handeling. De afstanden tussen die drie gegevens proberen we te overbruggen met telefoongesprekken en razend snel uitgewerkte rapporten. Het is altijd een wedloop tegen de tijd, een andere en rekbaarder tijd dan die van het misdrijf. Want soms duurt het jaren voor een probleem is opgelost. Een van de eigenschappen die je in dit vak dan ook moet hebben of kweken is een ijzersterk geheugen. Een tot nu toe onopgehelderd probleem is bijvoorbeeld de zaak van de moord op de callgirl M.D. We weten alles: wat ze gegeten en gedronken heeft, wie er zwijggeld hebben gekregen, de hoogte van de verdieping waar ze uit het raam is geduwd, de afspraken die ze vóór en ná de fatale afspraak had, de namen van regeringsambtenaren die erbij betrokken zijn, het merk parfum dat ze op had, haar miserabel en loederig karakter. Alleen niet van wie de handen zijn, die haar de zo begrijpelijke duw in de rug gegeven hebben. Alle gegevens zitten in een dossier in brandvrije kasten. Maar ze zitten ook in mijn hoofd. Daar ligt de puzzel op zijn laatste stukje te wachten. Eén gedachteloze zet van de sympathieke moordenaar en het stukje valt op zijn plaats. Zover zijn we nog niet, maar mijn geheugen is geduldig.

Een mislukking als met Nussbaumer is me dan ook nog nooit overkomen. En ik ben niet onredelijk als ik zeg dat Franz-Josef Bergenkreuz er de aanleiding toe is geweest. De man zal ook mijn naam wel kennen en het moet toch bij hem opgekomen zijn dat de vele vergissingen te wijten zijn aan de stupiditeit van de werknemers hier, die F.J. Holzberger en F.J. Bergenkreuz in een primitief christelijke synthese vatten om daar verwarring, inefficiëntie en zoetigheid mee rond te strooien, de drie pijlers van het christendom.

Maar ik zal me niet laten verleiden tot het koesteren van haatgevoelens tegenover Franz-Josef Bergenkreuz en het dossier van mijn geheugen zo objectief als ons vak vereist op schrift stellen:

De hoofdpersoon in het drama dat zich in het voorjaar van 1932 heeft afgespeeld is Judith Reiss, geboren in de winter van 1920. In 1932 woonde Judith Reiss nog altijd in Adelbertstrasse in Frankfurt a/M, een hoge en donkere straat. De elektrische tram reed door die straat. Aan het eind ervan lag de Wilhelmplatz. Daar scheen altijd de zon. Er liepen meestal duiven om de fontein, die in grote groepen dooreen krioelden als er voer gestrooid werd. Aan de tram waren de duiven gewend, maar

[p. 17]

niet aan de honden die met onstuimig geblaf hun rust verstoorden, noch aan de kinderen.

Overdag lag de Wilhelmplatz stil in de zon. De drukke Adelbertstrasse liep in een boog om het plein en hield de verkeersstroom weg. Op de banken van het plein hielden oude mannen elkaar gezelschap en moeders met volle boodschappentassen wisselden ervaringen over de prijzen uit.

Maar smiddags na vieren stopte de tram halte Wilhelmplatz en sprongen de kinderen uit de buurt van de treden, elkaar duwend en tikkend, de schooltassen op de rug, de schoolpetten op het hoofd, om hun doelloze ren tussen de duiven te beginnen.

Een van die kinderen was Judith Reiss, met haar blauwe schoolovergooier en donkere dansende vlechten in bijna niets te onderscheiden van Hanna Tasch of Elvira Franken of Lisa van de tweede verdieping. Misschien was ze iets vindingrijker en overmoediger dan de anderen en ging alles wat ze deed met wat meer lawaai gepaard, maar dat kwam ook omdat ze ijzeren stukjes onder haar schoenen had, tegen de slijtage.

sMorgens sprong ze met Hanna Tasch en Franz-Josef I op de tram naar school. sMiddags kwam ze wel eens te laat thuis omdat ze met Hanna Tasch en Franz-Josef I in de paternosterliften van het warenhuis de portier getreiterd hadden, of omdat ze distels geplukt had op het stuk land achter de school, om die stiekum tussen de lakens van Lisa van de tweede verdieping te schuiven, die tuberculose had en in volkomen aanbidding aan Judith Reiss was overgeleverd.

In de klas van Judith Reiss, Hanna Tasch en Franz-Josef I, zat ook Franz-Josef II die niet in de Adelbertstrasse woonde en wiens aanwezigheid nogal eens verwarring veroorzaakte bij beurten en cijfers. Tussen Judith Reiss en Franz-Josef II was iets aan de gang wat niemand precies begreep, zijzelf wel het allerminst.

Misschien had het te maken met een eerste liefde, die alleen nog maar als verwarring gevoeld werd en die wie weet die zomer herkend en begrepen zou worden. Het was begonnen de dag dat de zeppelin boven Frankfurt te zien was en in de algemene opwinding in de drukke straat Judiths kleinere broertje Dieter onder de voet gelopen dreigde te worden. Toen was daar Franz-Josef II opgedoken die de kleine jongen tegen zich aangedrukt had, zijn hoofdje beschermend tegen zijn buik gehouden had en verlegen glimlachend in Judith's wijde blauwe ogen gekeken had.

Sinds die tijd gebeurde het soms dat Judith Reiss in haar wilde ren op de binnenplaats van de school plotseling stilhield en een trage blik over haar schouder wierp naar Franz-Josef II die tegen de muur van de school geleund naar haar stond te kijken. Natuurlijk werd zij op dat moment dan getikt en terwijl ze haar kniekousen optrok verloren haar blauwe ogen die nadenkende uitdrukking om weer overmoedig en vrolijk te worden en ze te richten op Franz-Josef I die ze achterna begon te zitten.

In de klas bloosden ze nooit, als ze toevallig iets tegen elkaar zeiden, Judith Reiss en Franz-Josef II en er heerste tussen hen een volwassen ernst die de rest van de klas buitensloot.

Maar Franz-Josef I was haar beste vriend. Hij was dat geweest vanaf het moment dat Judith Reiss leerde lopen en het nog helemaal niet te voorzien was dat ze later op haar schoenen met ijzers iedereen de baas zou zijn met hardlopen. Hij was haar trouwe helper en adjudant, hij begeleidde haar op al haar avonturen, luisterde naar haar fantastische en overdreven verhalen en deelde alle geheimen van stille steegjes en onvindbare bergplaatsen met haar.

Gaat het te ver om te veronderstellen dat Franz-Josef I en Franz-Josef II een hekel aan elkaar hadden?

De grootste daad van Judith Reiss was het stelen van het handje uit de winkel van meneer Immergrün geweest. Een stokje met een handje aan het uiteinde om mee op je rug te krabben in de badkuip. Een lang gekoesterde wens van haar, maar met geen enkele kans op verwezenlijking. Toen had Franz-Josef I met meneer Immergrün gepraat over de Latijnse namen op de bruine stopflessen en Judith Reiss had kalm een handje uit de bak op de toonbank gepakt en het in haar overgooier laten glijden. Toen ze trillend van angst en trots naar buiten liepen, stond Franz-Josef II in de deuropening, die dit keer niet naar haar keek, maar naar Franz-Josef I, die waarschijnlijk met een even lege blik terugkeek.

Het volgende is, evenals gedeeltes van het voorafgaande, een reconstructie van de gebeurtenissen, waarin veel gissingen en onduidelijkheden voorkomen. Deze reconstructie is het resultaat van creatief denkwerk, om de weinige feiten die bekend zijn tot een sluitend geheel te maken. Want alles is al zo lang voorbij en er is zoveel verdriet bijgekomen, dat de een of andere toedracht slechts op deze manier te achterhalen is.

Judith Reiss en Franz-Josef I bewaarden het handje waarschijnlijk op een plank in de kelder van het huis in de Adelbertstrasse, opdat niemand het te weten zou komen. Die kelder had blauw geverfde ramen met tralies aan de buitenkant. Het huis was het laatste in de rij van de Adelbertstrasse en als de ramen niet blauw geverfd waren zou je je op ooghoogte bevinden met de duiven op de Wilhelmplatz. Judith Reiss had haar moeder gevraagd waarom de ramen blauw geverfd waren. Het waren schuilkelders geweest in de oorlog en in de klas had Judith Reiss moeten vertellen wanneer die oorlog geweest was en hoeveel dappere Duitsers er gesneuveld waren.

De kelder was de vaste speelplaats van haar en Franz-Josef I. Maar omdat zíj tenslotte het handje gestolen had en het eerst geweten had waarom de ramen blauw geverfd waren, was zij de baas in de kelder. Franz-Josef I zal zich daar bij neergelegd moeten hebben.

Na hun dagelijkse ren over de Wilhelmplatz, was hun eerste gang naar de kelder. Behalve op dagen dat Judith Reiss naar Lisa op de tweede verdieping moest, waar ze een hekel aan had.

In de kelder draaide de tijd terug naar de vernederende oorlog die ze niet meegemaakt hadden. Judith Reiss krabde met het handje langs de muren en dan riepen ze:

[p. 18]

- eruit, laat me eruit. Of:

- we stikken hier, God sta ons bij.

Todat het begon te vervelen.

Het was Franz-Josef I die de vondst deed die hem evenveel recht op de kelder gaf als Judith Reiss. Op school vertelde hij het haar al en Franz-Josef II die het hoorde, zei dat je met dat spul op moest passen. En Judith Reiss' ogen veranderden binnen de minuut een paar keer van vrolijk blauw naar wijd blauw en ze streek met een hand wel honderd keer over een losgeraakte krul achter haar oor. En toen vroeg Franz-Josef II, in het bijzijn van Franz-Josef I, of Judith Reiss zin had om na school met hem te gaan wandelen. Dat was bijna een te moeilijke keus tussen de vondst van Franz-Josef I waar ze brandend nieuwsgierig naar was, en de ernst van Franz-Josef II die nieuw en onbegrijpelijk was. Ze wiebelde van het ene op het andere been en keek naar de lucht en naar haar schoenen en zei tenslotte tegen Franz-Josef II met een glimlach die alles inhield wat er al heel gauw tussen hen kon beginnen, dat ze déze middag met Franz-Josef I zou meegaan, maar dat ze mórgen met hém zou gaan wandelen. En toen rende ze weg in een luidruchtig getik van ijzer op steen, en de vlechten en haar schooltas dansten op haar rug.

Die middag werd de oorlog in de kelder veel echter want Judith mocht de helm van de vader van Franz-Josef I op, en Franz-Josef I had de revolver, waartegen het handje van Judith een belachelijk wapen was. Zo verloor ze de strijd en moest met haar handen omhoog en haar gezicht naar de blauwe ramen gaan staan. Het handje op het stokje in haar hand stak dwaas in de lucht.

- ik sterf voor mijn liefde, sprak Judith Reiss, een fatale zin die ze in een boek gelezen had, en ze gaf de helm die over haar ogen gezakt was een duwtje.

- handen omhoog, zei ik, riep Franz-Josef I wanhopig en haalde de trekker over.

De kogel maakte een rond gaatje in de helm.

Judith Reiss zal gedacht hebben dat de liefde blauw was, en de pijn, en de wereld, en de verbazing tenslotte die het laatste kwam, terwijl ze viel, heel langzaam, naar de blauwe ramen toe, die op haar afkwamen. Het handje was door de schok uit haar hand geslingerd en tikte tegen het blauwe glas. Buiten op de Wilhelmplatz zullen de duiven voor de tralies even opgevlogen zijn uit hun domme, argeloze loop om iets verderop weer neer te strijken. Zo zou het gebeurd kunnen zijn.

Ik koester geen haat tegen de moordenaar van Nussbaumer, die mij driemaal te slim af was. Tussen een slimme moordenaar en mij bestaat zelfs een zekere relatie. Ik probeer me hem voor te stellen als iemand die ik goed ken, die mijn vriend zou kunnen zijn. Ik probeer er achter te komen wat hij denkt, wat zijn motieven zijn, wat hij zou moeten doen om aan mij te ontkomen. Het is een wedloop tussen zijn denken en het mijne. De eenvoudige reden waarom ik win, is dat ik geduldig ben en hij niet, dat ik geen emoties over het gebeurde heb en hij wel.

Maar mijn dromen kan ik niet regelen. De vele eenzame morgens dat ik wakker word en mijn lichaam zwaar is van wanhoop, alsof het nooit meer van het bed kan opstaan, omdat ik Judith Reiss gezien heb in mijn droom, geluidloos dansend over een verlaten binnenplaats, of voor mij uit lopend met een schooltas die te zwaar is voor haar smalle schouders en waaronder ze kleiner en kleiner wordt en tenslotte bezwijkt.

En erger nog zijn de momenten waarop ik haar meen te herkennen op straat, in een donkerharig meisje dat uitgelaten rond een haltepaal zwiert aan één arm en tegen mij lacht, of in een meisje dat ik voor een stoplicht wachtend naast mij in de tram ontwaar en dat mij in mijn auto aanstaart met een verdrietige en toch verwarde blik uit haar blauwe ogen, alsof ze mij herkent zolang het licht op rood staat. En heel soms passeert mij een vrouw op straat die wijd opkijkt vanwege mijn starende blik en daarna haar blauwe ogen overmoedig laat stralen, omdat ze denkt dat het om haar gaat.

Maar alles is tevergeefs, want ik kan Judith Reiss nooit meer bereiken.

En nu is op de afdeling Verkeer Franz-Josef Bergenkreuz gekomen. Ik ben hem nog niet tegengekomen, maar hij moet weten dat op de afdeling Moordzaken Franz-Josef Holzberger zit. Men haalt onze namen door elkaar en dat is lastig. Maar wat is dat ongemak, vergeleken bij het geluk dat ik voel dat de puzzel eindelijk in elkaar zal passen?

De man, bij wie Judith Reiss eigenlijk hoorde, de man die er uiteindelijk verantwoordelijk voor is dat ik Judith Reiss niet elke nacht in mijn armen koester, is binnen mijn bereik. Hij zal hetzelfde denken als ik. Hij kan mij dezelfde verwijten maken, hij zal misschien dezelfde haat koesteren. Maar ik ben geduldiger dan hij. Want tenslotte is mijn dromen en herkennen van Judith Reiss de laatste emotie die ik nog heb. En ik zal pas heel langzaam ertoe overgaan deze laatste droom te verwijderen, door de man te vernietigen die mijn vijand is, mijn meerdere, mijn vriend tenslotte, ja mijn vriend met wie ik een jeugddroom gedeeld heb.