De Revisor. Jaargang 1

[p. 12]

Dirk Ayelt Kooiman
Souvenir XIII

voor P.

Eigenlijk valt er weinig te vertellen.

Want niet alleen schijnt het dat mijn geheugen zwak is, zodat ik me veel van wat er gebeurde niet meer kan herinneren, het is nog onbetrouwbaar ook: gebeurtenissen staan me voor de geest waarvan ik zeker ben dat ze in het geheel niet hebben plaatsgevonden. Ik twijfel er niet aan of dit euvel laat zich voor een deel verklaren uit een gebrek aan oplettendheid. Op scholen ging ik door voor dromerig. Men meende dat ik in gedachten elders verkeerde, en maakte daarvan met een venijnige vasthoudendheid melding in rapportboekjes. In werkelijkheid waren mijn gedachten niet zozeer elders, maar voornamelijk nèrgens. Ik keek zonder iets te zien, hoorde zonder te luisteren, dacht zonder werkelijk te denken. Het is me eens overkomen dat ik ten overstaan van een groot gezelschap op parmantige wijze een mening verkondigde die, zo viel op te maken uit de hilarische reakties, juist tevoren door een ander ter tafel was gebracht. Helder staat het me bij, dat moment van schrille onnozelheid, maar vraag mij vooral niet waar of wanneer dat dan wel was. Daarover heeft mijn geheugen me namelijk niets mee te delen. Zo diep zelfs is de duisternis waarin ik moet tasten, dat de gedachte bij me opkomt dat die noodlottige gebeurtenis misschien wel het produkt is van mijn fantasie. Heb ik me ooit voorgesteld hoe het zou zijn wanneer iets dergelijks me overkwam? Is het angstbeeld daardoor in de gedaante van een authentieke gebeurtenis in mijn geheugen vastgelegd? Moeilijk uit te maken. Dat het me zou kunnen overkomen staat wel vast. Bovendien valt het niet meer te kontroleren. De vraag is dus van geen belang. Wat ik wilde zeggen, het gaat eigenlijk over een man die ik eens ontmoette.

Ik stel me voor dat hij ongeveer zeventig jaar oud moet zijn geweest toen ik hem tegen het lijf liep, een jaar of vijftien geleden. Dat zijn verschijning me toch zo levendig bijstaat vindt ongetwijfeld zijn oorzaak in de buitenissigheid ervan. Zijn schedel was glimmend en besproet, van een kaalheid die opzichtig kontrasteerde met de harigheid van zijn borstelige wenkbrauwen en de overdaad van zijn geelgrijze baard. Maar het opvallendste waren zijn ogen. Ze waren heel licht en helder en deden je op de een of andere manier denken aan een fotografisch negatief waarop het oogwit zwart is, en de pupil en iris grijs en wit. - Het verbaast me enigszins hoe weinig moeite het me kost dit beeld te produceren. Zag hij er wel werkelijk zo uit? Nu ik er langer over nadenk blijkt het niet uitgesloten dat er een persoonsverwisseling heeft plaatsgevonden. Het kan zijn dat de rol die ik deze man in de geschiedenis laat spelen in werkelijkheid de rol was van een ander. Zelfs is het denkbaar dat ik hem helemaal nooit ontmoet heb, maar bijvoorbeeld een keer gezien heb op een foto, en dat mijn geheugen hem de rol in de geschiedenis heeft toevertrouwd omdat zijn uiterlijk er zo mooi mee korrespondeert. Moeilijk te zeggen... Maar gelukkig zijn het vragen die voor het verloop van de geschiedenis van ondergeschikt belang zijn.

Te oordelen naar de periode van mijn leven is het zeer waarschijnlijk dat ik de man ontmoette in het koffiehuis waar ik in die tijd geregeld kwam. Ik studeerde toen nog en wist me niet goed raad met mijn tijd, voornamelijk omdat ik me nog onvoldoende had aangewend tot diep in de middag uit te slapen. Vandaar dat ik vrijwel dagelijks in dat koffiehuis te vinden was: schaken, kaarten, wachten op de avond. Mijn voornaamste houvast ontleende ik namelijk aan de gelijkvormigheid van mijn dagen. Iedere dag zag ik er dezelfde mensen, die ik niet bijzonder sympathiek maar evenmin werkelijk onaardig vond, speelde spelletjes die me amper in opwinding wisten te brengen, voerde gesprekken die me maar matig wisten te boeien: een oase van gelijkmoedigheid. Op zondag was ik uit mijn doen: dan was dat koffiehuis gesloten.

Doordat mijn dagen zo weinig van elkaar afweken laat de dag waarop ik die man ontmoette zich moeilijk lokaliseren. Voor het gevoel dat het in de zomer moet zijn geweest heb ik dus weinig grond. Toch houd ik het daar maar op: een warme, heiïge zomermiddag. Het is heel goed mogelijk dat men, zoals vaker gebeurde wanneer het warm en zonnig was, een paar stoelen op de stoep gezet had, zodat ik, wanneer ik me niet al te erg vergis, die middag wel buiten in de zon zal hebben gezeten. Bovendien stel ik me voor dat het op een vrijdag geweest is: die begroette ik altijd verwachtingsvol als de dag waarop de dingen te gebeuren stonden die de voorafgaande dagen waren uitgebleven. Een warme vrijdagmiddag dus, op de stoep voor het koffiehuis. Ik liet mijn blik loom rondzwerven over het plein dat zich voor me uitstrekte. De atmosfeer was een beetje drukkend. Onweer in de lucht. De bladeren van de

[p. 13]

kastanjeboom in het plantsoen hingen slap neer. De straatgeluiden werden bij vlagen overstemd door het gejoel van de kinderen die in en rond de fontein op het plein speelden. Dat soort dingen. En op een gegeven moment zal die man wel, met een kop koffie in de wat onvaste hand, zijn gaan zitten in de stoel naast de mijne - en dan kost het moeite om met mij niet in gesprek te raken.

Zijn stem staat me nu opeens weer helder voor de geest. Die was tamelijk diep, voller dan men van iemand van zijn leeftijd zou verwachten, maar tegelijk aarzelend alsof hij, wanneer hij iets zei, nog bezig was datgene wat hij daarvóór gezegd had te overpeinzen, en bij iedere inzet vluchtte zijn blik een ogenblik van me vandaan, zodat het leek of hij zich schaamde voor het stemgeluid dat hij zelf voortbracht. Van een aksent herinner ik me niets, hoewel hij zich met een Oosteuropese naam aan me voorstelde. (‘Oorspronkelijk kom ik niet van hier’.) Ik verbeeld me dat zijn naam Kletzki was, maar dat zal wel niet, want zo heette een dirigent, en wanneer die man werkelijk ook die naam gedragen had, dan had ik het zeker onthouden en was ik er nu niet onzeker over geweest. Wel staat me levendig bij dat hij af en toe met de toppen van zijn vingers zijn voorhoofd masseerde, wat toch niet gekunsteld aandeed omdat hij het schijnbaar deed zonder zich ervan bewust te zijn. - Overigens schiet menu plotseling te binnen dat het even plausibel is dat ik die man helemaal niet in of voor dat bewuste koffiehuis tegenkwam, maar in het café waar ik de avonden doorbracht. Bij nader inzien komt dat me zelfs als waarschijnlijker voor. Eigenlijk kost het me moeite me die man voor te stellen op een stoel zomaar op de stoep, in de volle zon. Ik geloof ook niet dat de geschiedenis me met die omstandigheden als achtergrond was overkomen als zo duister en mysterieus, en me zo lang had kunnen blijven bezighouden.

Het was een klein, wat achteraf gelegen café, voorzien van het gebruikelijke bruindoorrookte plafond, dikke plûchen gordijnen, een voorwereldlijke toog, en er lag zand op de vloer. Het werd bevolkt door een kleine kern van stamgasten, waartoe ik me, hoewel ik er een paar jaar elke avond kwam, vanwege mijn leeftijd toch nooit zou mogen rekenen. Verder was het in die tijd een geliefde pleisterplaats van een ongeregelde groep studenten en al dan niet praktiserende kunstenaars. Ik betrap me erop - dit terzijde - dat ik geneigd ben met een zekere weemoed terug te denken aan die jaren. Laat ik echter niet de indruk wekken dat ik toen vrede had met de doelloosheid van het bestaan! Grootse werken was ik voornemens te verrichten, en zo dat niet haalbaar was in positieve, dan maar in negatieve zin: Sartre's Herostratos was mijn catechismus. Geliefde onderwerpen van gesprek waren het plegen van uiterst vergeeflijke misdaden - niet gewelddadig dus of ten koste van een individu - ‘die je er in één klap bovenop hielpen’, of het doen van die ene geniale uitvinding, zo voordehandliggend dat niemand er ooit eerder aan gedacht had, die aan alle financiële zorgen voorgoed een eind zou maken.

Intussen ben ik er vrijwel zeker van dat het in dat café moet zijn geweest. Ik geloof dat het in de winter was, een heldere vriesavond. Kou, een venijnige wind die de adem afsneed: kondities die het verblijf in een café vanzelfsprekender en daarmee ook aangenamer plegen te maken. Ik stel me voor dat het tamelijk laat op de avond was, zo rond een uur of half twaalf. Ik zat natuurlijk prinsheerlijk bij de hoge, ronde oliekachel die in het midden van de gelagkamer stond. Alles was op dat moment zoals het hoorde. Een zacht geroezemoes waarin geen ander geluid zich op de voorgrond drong dan het heldere getik van de biljartballen, gedempt licht dat over alles een bruinige zweem legde, een glaasje cognac voor me op het tafeltje. Af en toe kwam er iemand binnen, de schouders kleumend opgetrokken, driftig in zijn paarse handen wrijvend, de aanwezigen op die wijze te kennen gevend dat het binnen waarachtig beter was dan buiten. Zo moet dus ook die man binnengekomen zijn? O, ik weet het niet meer... Hoe toepasselijk de omgeving ook voor de geschiedenis moge zijn, ik realiseer me nu dat het, noch wat betreft het tijdstip noch wat betreft de weersgesteldheid, omstandigheden lijken waaronder men een zeventigjarige buitenshuis verwacht. - Overigens maakt het betrekkelijk weinig uit of ik hem nu tegengekomen ben in een koffiehuis, in een café of waar ook elders. Of het nu zomer was of winter, een ochtend, middag of avond: welbeschouwd zijn het allemaal bijzaken.

Waar het namelijk om gaat is het verhaal dat deze man me vertelde.

Nu moet ik zeggen dat het me nooit helemaal duidelijk is geworden waarom de geschiedenis, als dat woord tenminste niet teveel eer is voor iets dat zo summier is, me zo is blijven fascineren. Want eigenlijk vertelt zij heel weinig; over de inhoud van de gebeurtenissen, aangenomen dat dat woord hier van toepassing is, wordt niets medegedeeld. Aan de ene kant laat het verhaal zich oneindig invullen, aan de andere kant is geen enkele oplossing bevredigend, omdat iedere suggestie andere suggesties buitensluit. Het doet me een beetje denken aan een sigarenkistje dat ik als kind eens van mijn vader kreeg. Het was een heerlijk kompakt kistje: geurig hout dat met exotische etiketten was afgeplakt. Beslist prachtig, ik was er erg mee ingenomen. Maar het ergens voor gebruiken, daar kon ik niet toe komen. Want wanneer ik er bijvoorbeeld mijn kleurpotloden in zou opbergen dan werd de binnenkant zeker smerig, en wanneer ik er mijn knikkers indeed rammelde het hoogst hinderlijk, terwijl mijn kollektie ansichtkaarten een deel van de bodem en de zijwandjes onzichtbaar zou maken. Als omhulsel was het kistje volmaakt te noemen, maar op het moment dat het iets moest bevatten ging die volmaaktheid verloren.

Ik weet nog goed hoe Kletzki, zoals ik hem gemakshalve maar zal blijven noemen, zich na zijn voorstel (‘ik zal u een verhaal vertellen, jongeman...’) enigszins tebuiten was gegaan aan uitweidingen die, naar hij bij herhaling erkende, niets met de geschiedenis uitstaande hadden. Het leek of hij het uitstel dat hij zich daarmee gunde nodig had om te wennen aan het idee dat

[p. 14]

hij afstand ging doen van een geschiedenis waarover hij zoveel jaren gezwegen had.

Hij was, begon hij tenslotte, geboren in een stad in Oost-Europa. Ik ben vergeten waar het was, mijn geheugen speelt me weer eens parten. (Ik betwijfel nu opeens ook of Kletzki wel werkelijk uit Oost-Europa afkomstig was. Ik zou me voor kunnen stellen dat die gedachte me toch uitsluitend ingegeven is doordat die afkomst en situering zo uitstekend aansluiten bij de atmosfeer van de geschiedenis. De essentie ervan, aangenomen dat zij zoiets bezit, wordt er overigens niet door aangetast. Dat Kletzki geen Nederlander was, daarvan ben ik trouwens wel zeker.) Op welke leeftijd het hem precies overkomen was wist Kletzki niet met zekerheid te zeggen, maar hij meende dat het tussen zijn vijfde en achtste jaar geweest moest zijn.

Opmerkelijk is, dat de gebeurtenissen op het moment dat ze plaatsvonden schijnbaar geen indruk op hem gemaakt hadden, maar dat het gebeurde hem pas jaren later, omstreeks zijn vijfendertigste naar hij vermoedde, was gaan achtervolgen doordat de geschiedenis zich toen in een droom ten tweede male had voltrokken. In verband hiermee moet ik aantekenen dat Kletzki er - mijns inziens terecht - op wees dat het moeilijk was uit te maken wat er nu in werkelijkheid was voorgevallen, zo'n vijfenzestig jaar tevoren, en wat hij er zelf dertig jaar later in die droom aan had toegevoegd of uit had weggelaten.

Het verhaal zelf laat zich snel vertellen.

Kletzki's vader was hoedenmaker van beroep. Ze hadden het thuis niet breed en leefden in een woonkazerne ergens in een dichtbevolkte volksbuurt. Hij had één broer en één zuster, beiden ouder dan hijzelf. Het gezin woonde in een kamer met alkoof. De lange, halfduistere galerijen, waar altijd was te drogen hing en vuilnisemmers en stapels dozen en kisten stonden, vormden het geheimzinnige domein van de jongste kinderen - waaronder dus de vijfjarige Kletzki - die nog niet op straat mochten spelen. (Ik moet erop wijzen dat de versie die ik geef van het verhaal mijn eigen, ongetwijfeld geromantiseerde lezing is. Van zo'n woonkazerne bijvoorbeeld kan ik me geenandere voorstelling maken dan iets dat een frappante overeenkomst vertoont met een modern flatgebouw, maar dan gebouwd van grauwe baksteen: een rechthoekige mierenhoop voorzien van kleine raampjes, een doolhof van trappen en gangen bevattend, en niet in de ruimte opgetrokken maar in een nauwe straat waar eeuwig vuil water door de goten loopt en het zonlicht nooit doordringt.)

Op een gegeven dag, die ik me voorstel als herfstig en regenachtig, zo'n dag waarop de ochtendschemering ongemerkt overgaat in de avondschemering, verscheen er een heer op de galerij waar de jonge Kletzki juist met een troepje andere kleuters aan het spelen was. Het zal een uur of zeven geweest zijn. Hij was nog betrekkelijk jong, niet ouder dan een jaar of vijfendertig, maar hij was voornaam gekleed en hij bewoog zich met de rustige bedachtzaamheid van iemand die gewend is leiding te geven. Hij droeg een zwarte, geklede jas, een stijve boord, een bolhoed, en hield een stokje onder zijn arm geklemd. Zijn gezicht was enigszins ingevallen; hij had een scherpe neus, nogal zware, donkere wenkbrauwen en een dunne mond die toch niet verbeten stond. (Het verbaast me dat ik zonder al teveel moeite een omlijnd beeld van die man blijk te kunnen geven. Al te omlijnd zou ik zeggen, dan dat het uitsluitend door de woorden van Kletzki opgeroepen kan zijn.) Normaal zouden de kinderen van de galerij de onbekende met gejoel hebben ontvangen, maar iets in het uiterlijk van deze man, zijn ogen, zijn manier van lopen, de wijze waarop hij om zich heen kijkend langzaam zijn hoofd draaide, weerhield hen daarvan. Ze liepen met hem mee, nieuwsgierig maar stil. De heer liep, na een lichte aarzeling waarbij hij zijn stok van zijn rechter-onderzijn linkerarm nam, naar de dichtstbijzijnde deur en klopte aan. Er werd opengedaan door een vrouw. Ze leek een ogenblik te schrikken van zijn aanblik, maar de heer lichtte beleefd zijn hoed en kuchte. ‘Goedenavond mevrouw’, klonk zijn stem. ‘Neemt u mij niet kwalijk dat ik stoor, maar woont hier misschien ook een zekere...’ Op dit punt gekomen stokte Kletzki.

Tot het uiterste heeft hij zich ingespannen om zich de naam tebinnen te brengen die de heer op die bewuste avond, vijfenzestig jaar tevoren, moest hebben uitgesproken. Hij tuurde ingespannen naar het plafond, masseerde zijn voorhoofd met grote kracht, maar iets komen deed er niet. Terwijl hij er juist een bijzondere waarde aan hechtte die naam te kunnen noemen! Want het was precies die naam die hem bij perioden wekenlang door zijn hoofd bleef spoken en hem tot zijn ellende niet wilde verlaten. En juist nú kon hij zich die naam met geen mogelijkheid herinneren, hoe dwingend hij ook zijn voorhoofd fronste. Tenslotte haalde hij moedeloos de schouders op en verviel in zwijgen. Het kostte moeite hem over te halen zijn verhaal voort te zetten en de naam dan voorlopig maar in te vullen met de X van onbekende.

Welnu. ‘Woont hier een zekere X?’ luidde dus de vraag. De vrouw schudde het hoofd. Van iemand met die naam had ze nog nooit gehoord. ‘Toch moet X hier ergens wonen’, zei de man en dankte haar voor de moeite. Zo ging het van deur tot deur. Er verscheen een man. Hij had zich juist staan wassen, zijn gezicht was rood en hij stond in hemdsmouwen. De vraag werd herhaald, even beleefd en bescheiden als de voorafgaande keren. ‘Woont hier misschien ook een zekere X?’ Hij werd wantrouwend opgenomen. ‘X? Waarvoor heb je hem nodig?’ ‘Ik heb een boodschap voor X’. ‘Een boodschap...?’ Maar de heer was niet geneigd verdere toelichting te verschaffen, zodat de man zich omdraaide en naar binnen riep: ‘Hé, kennen wij ook een zekere X?’ Er volgde een ontkennend antwoord. ‘Je hoort 't’, voegde de man er met kennelijke triomf aan toe, ‘van die X hebben wij hier nog nooit gehoord’. En verder, van deur tot deur, steeds met negatief resultaat. Maar tenslotte werd er ergens een deur geopend door een jonge vrouw met een kind op de arm. En zij knikte. ‘Jawel’, zei ze, een onderzoekende blik op hem werpend, ‘die heeft hier gewoond voor-

[p. 15]

dat wij hier kwamen’. ‘Kunt u me dan misschien vertellen waarheen X vertrokken is?’ De vrouw aarzelde, en zei toen met afgewende blik: ‘Maar hij is immers dood...’ ‘O juist’, moet de stem van de ander hebben geklonken. ‘Hij is dus dood’. Waarop de heer met de bolhoed en de wandelstok uit het leven van Kletzki verdwenen is. Hij was er zeker van de man nooit meer te hebben teruggezien.

‘Wel, dat is het dus...’ Ik geloof dat het Kletzki was die uiteindelijk met die woorden het zwijgen doorbrak. En ik moet me vervolgens, nogal naïef en kinderlijk en ook wel een beetje onzinnig, hebben laten ontvallen: ‘Maar die boodschap, wat zou die geweest kunnen zijn?’ Hoe helder herinner ik me de wijze waarop Kletzki me op deze vraag heeft aangekeken! Hij hield het hoofd enigszins gebogen, speelde met zijn vingers door zijn baard, en antwoordde zonder dat zijn ogen me loslieten: ‘Wie zal het zeggen, wie zal het zeggen...’

Dat is het moment dat ik me niet alleen herinner als de dag van gisteren als enige oriëntatiepunt in een doolhof van suggestie, twijfel en vermoeden, maar dat me sindsdien is blijven intrigeren.

Want hij, Kletzki, zei dat op een toon alsof hij het antwoord op die vraag wist. Dat is me bijgebleven met de onomstotelijkheid van een feit. Hij wist het, maar wilde het niet zeggen. Hij kende het antwoord, maar wilde het me onthouden.