De Revisor. Jaargang 1

De witte sjamaan

De nieuwe bundel gedichten van H.C. ten Berge, De witte sjamaan, is in tweeërlei opzicht een heel belangrijke. In de eerste plaats vanwege het zeldzame vakmanschap waarvan met name de eerste en derde afdeling van de bundel en een cyklus als het meesterlijke, bijna al te fraaie ‘de andere slaap’ getuigen. Ten tweede vanwege de stellingname tegen de politieke en poëtische situatie waarin de dichter verkeert in dit grasland: ‘het grasvolk inmiddels/ door om- en afzetbarbaren beheerst/die ook plaveien de snottige paden/der politieke penose’; ‘er is veel gesnotter/om de godin; haar poëtiese nestgeur/is veelbelovend/maar doet voor de leugen niet onder’; ‘zoveel makers van kunstgras en bakkers/van nagebootst brood’. En vooral vanwege de uitweg die hij kiest: grasland voor Groenland verruilen.

Aan beide aspekten is al ruimschoots aandacht besteed (Bloem, Fens, De Moor), het tweede verdient misschien nog een kanttekening.

Aflevering vier van het etno-poëtisch tijdschrift Alcheringa bevat een fragment van een interview van Nathaniel Tarn met Cold Mountaindichter Gary Snyder. Op de vraag waarom hij de antropologie eraan gaf en zich tot poëzie alleen beperkt, antwoordt Snyder o.a.: ‘And then the sense that in the world of folklore and mythology there's a... wisdom tradition if you like, half buried but that poets can dig it out and anthropologists can't, or aren't allowed to ... Three years out of the field, I think I realized that I didn't want to be the anthropologist but the informant. That's it: wanting to be a subject by which I mean being authentically what you are.’ Het zouden woorden uit de mond van Ten Berge kunnen zijn: een betere karakteristiek lijkt nauwelijks te geven van de auteur van De witte sjamaan.

In zijn uitgave van sakrale Aztekenpoëzie, anderhalf jaar geleden, presenteerde hij deze al nadrukkelijk als literair materiaal, dat in het nederlands weer poëzie moest opleveren. Wel waren de liederen voorzien van een portie onontbeerlijke informatie en kommentaar, maar met de vermelding dat er geen enkele wetenschappelijke pretentie aan de bundel ten grondslag lag.

‘Antropologiese en etnografiese achtergronden en bizonderheden () zijn in deze opzet slechts hulpmiddelen bij de vertaling en interpretatie geweest. Het is niet onbelangrijk om ook in het



nederlands taalgebied een ontwikkeling op gang te brengen om etnografies en antropologies materiaal voorzover dat betrekking heeft op tekstuele (mytiese, poëtiese, vertellende) gegevens, ook eens als zelfstandige en volwaardige teksten te behandelen: als in taal vormgegeven uitingen van de verbeelding.’

De witte sjamaan, waarin dat materiaal - liederen van voornamelijk oostgroenlandse eskimo - binnen Ten Berge's eigen poëzie geïntegreerd is, vormt ten dele een nieuwe aanzet tot die ontwikkeling. In de cyklus ‘arktiese gezangen II’ zijn de eskimo-teksten wel in hun vorm van zelfstandige gedichten gehandhaafd, in ‘arktiese gezangen I’ zijn zij echter direkt in Ten Berge's poëzie verwerkt. In beide gevallen zonder verantwoording van vindplaatsen en tijd van ontstaan, en met slechts zeer summier kommentaar.

Méér hebben deze teksten - anders dan de aztekische - ook niet nodig, zo op het oog.

Het eerste dat aan de Inuit-teksten opvalt is dat Ten Berge ze niet naar zijn hand heeft gezet, geen koncessies aan de vorm heeft gedaan. Hij heeft de teksten bijvoorbeeld een ritme gelaten dat nauwelijks verwantschap vertoont met dat van zijn eigen poëzie. Dat is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt, het

[p. 55]

is ook geen kwestie van ‘laten’ eigenlijk: het eskimo is een zg. inkorporerende taal, d.w.z. zinnen of hele brokstukken van zinnen bestaan uit één woord, en de vorm waarin dat uitgeschreven wordt is dus uitsluitend die van de vertaler. In dat opzicht is de vrijheid van de vertaler bijna onbeperkt, ook in geval van doorvertaling (Ten Berge heeft ongetwijfeld niet uit het eskimo vertaald).

Ter illustratie twee vertalingen van eenzelfde kajakgedicht. De ene, van William Thalbitzer (uit het deens doorvertaald door Annie Posthumus, 1933), luidt:

Gereedgelegd had ik mijn dichtgezang op tong en lippen.
Gereedgelegd was hij.
Maar mijn jacht - bracht geen buit mij.
Slechtweerswolken trokken op daarginds aan den zeekant,
noordhemels windkoude sneeuwstormjacht.
Machtige nevelvlagen, zag ik, kwamen op.
Zij rezen, voort zich spoedende,
langs de berghellingen -
Noordhemels windkoude sneeuwwolken.

De tweede, van Ten Berge:

Ik had mijn lied volmaakt op orde,
het was op de drempel van mijn tong
in gereedheid gebracht,
maar in werkelijkheid faalde ik op de jacht:
dreigende stormbuien boven het water,
de koude natte wind van de noordelijke hemel;
ik zag de zware nevels
zich haastig verdichten -
zag hoe zij stegen en aanrolden over
de bergen:
de noorderhemel, donker en
dichtgestormd

Gevolg van de gehandhaafde authenciteit, voorzover je in een geval als dit daarvan mag spreken, is wel dat de Inuit-liederen zich minder overtuigend dan bv. het aztekisch materiaal in ‘Ondergang van Tenochtitlán’

(Personages) met Ten Berge's werk laten verbinden. De verbinding van het ongelijksoortig materiaal - van Ten Berge zelf, eskimo en Han Shan (China, 9e eeuw) - doet af en toe bepaald moedwillig aan (‘lezend boven groenland’). Reden om de diskrepantie op zichzelf te veroordelen is er niet, maar wel komt de vraag op of de eskimo-teksten in deze samenhang niet de dupe zijn van hun presentatie.

Ten Berge heeft in een vraaggesprek gezegd deze eskimo-teksten te hanteren om onder de abstraktie van de werkelijkheid uit te duiken, om een konkreetheid in de informatie van de taal na te streven. Omdat dat materiaal een àndere wereld vertegenwoordigt, die je probeert te enten op de eigen wereld. Hoe prijzenswaard op zichzelf ook, zo'n poging houdt onvermijdelijk een zekere mate van onredelijkheid in: de eskimo-teksten, representanten van een andere wereld, worden als taalmateriaal direkt vergeleken met en gemeten aan onze taalsituatie. En die mate van onredelijkheid wordt juist vergroot in een samenhang als deze: de eskimo-poëzie wordt bij wijze van spreken voor de leeuwen gegooid. De argumenten waarmee Ten Berge verder voor deze poëzie opkomt, betreffen de sociale funktie en het lichamelijk-spirituele karakter ervan. Hoe waardevol deze aspekten als injektie in onze literatuur ook zullen zijn, teksten in deze vorm gepresenteerd moeten zich ook in hun ‘hoedanigheid’ waarmaken. Wij zijn nu eenmaal als het om poëzie gaat een dosis raffinement gewend die hier ontbreekt. Vgl. ‘De walrus - ik harpoeneer hem/en aai zijn wang;/je bent rustig en mak nu./de walrus - ik harpoeneer hem/en streel zijn slagtanden;/rustig en mak ben je nu’. Misschien zijn onze ogen en oren al tezeer in het ongerede geraakt (‘oog en oor zuiveren/aan leegte en verte’), het is dan ook geen aanmerking, meer een verontschuldiging. Het gaat er ook niet om dat Ten Berge ongelijk zou hebben te stellen dat teksten als deze ons kunnen helpen bij het opnieuw definiëren van wat ons boeit in poëzie en taal, integendeel. Maar dat hij maar al te zeer gelijk heeft als hij vermoedt dat op dit ogenblik de vernietiging van de vorm zèlf het doel is geworden. Vernietiging van de vorm...

Je kunt je afvragen of deze eskimoliederen niet beter tot hun recht waren gekomen binnen een aparte uitgave, te vergelijken met Poëzie van de Azteken. De verzameling Eskimoliederen van Oostgroenland (Eskimoiske Digte fra Östgrönland, 1920) van genoemde William Thalbitzer en met name zijn verzameling volkssprookjes en -liederen ‘North-Greenlandic contributions to Eskimo Folklore’, in A Phonetical Study of the Eskimo Language van 1904, versterken dat vermoeden.

H.R. Heite