De Revisor. Jaargang 1

[p. 37]

G.A. von Winter
Ludwig Wittgenstein en Wenen

Wenen 1900. Keizer Franz Joseph is 70 jaar oud en de Habsburgse Monarchie bijna 700 - ‘de laatste dagen van de mensheid’ zullen weldra aanbreken, Wenen is immers het ‘proefstation voor de wereldondergang’ (Karl Kraus). Maar niet alleen Franz Joseph was 70 jaar oud, de meeste van zijn ministers waren het ook: de Oostenrijks-Hongaarse Monarchie leek verstard in vergrijzing.

Wenen 1900: Alfred Adler is 30 jaar oud, Alban Berg 15, Hermann Broch 14, Elias Canetti is nog niet geboren, Freud (verreweg de oudste uit deze groep) is 44 jaar oud (‘Die Traumdeutung’ verschijnt in 1900), Klimt en Schnitzler zijn 38 jaar oud, Hugo von Hofmannsthal, Karl Kraus en Arnold Schönberg zijn 26 (april 1899 verschijnt het eerste nummer van ‘Die Fackel’ - de hele stad is in rep en roer), Rilke is 25, Otto Weininger en Musil pas 20 (Weininger pleegt 1903 zelfmoord, zijn boek ‘Geschlecht und Charakter’ zal nog vele jaren na zijn dood een steen des aanstoots zijn), de 19-jarige Stefan Zweig heeft in 1900 nog niets gepubliceerd, Anton von Webern, de grondlegger van de seriële muziek, is 17, Kokoschka en Georg Trakl zijn 14, resp. 13 jaar oud en Ludwig Wittgenstein tenslotte is elf jaar oud.

Last but not least - Wittgenstein. In Wenen geboren, in Cambridge overleden, geldt hij in het Engelse taalgebied als een der meest oorspronkelijke denkers van onze tijd. De Engelse filosofie neemt hem - onder leiding van Bertrand Russell - met open armen op, de Oostenrijkse denker Wittgenstein wordt vrijwel onmiddellijk volledig genaturaliseerd.

Het boek ‘Wittgenstein's Vienna’ wil orde op zaken stellen en is daar voortreffelijk in geslaagd. Uitgangspunt van het onderzoek is de vraag of de Tractatus logico-philosophicus inderdaad een bliksemslag uit heldere hemel is (‘something totally original and his own’) en of wij dit voor de moderne logica zo eminent belangrijke werk wel goed begrijpen als we het tegen de achtergrond van de Engelse filosofie van omstreeks 1930 zien. Want - zo lezen we al in de introduktie - de engelstalige wereld ‘treats the Tractatus as an essay about logic’, terwijl het volgens Wittgenstein zelf en naar het oordeel van zijn (Oostenrijkse) vrienden iets volslagen anders was: ‘it was an ethical deed, which showed the nature of ethics’. Twee nogal uiteenlopende begrippen: ethica en logica. Of niet? Bestaat (of bestond) er een voedingsbodem waarin deze begrippen een gemeenschappelijke

Ron Kaal

[p. 38]

wortel hebben?

De taak, die Allan Janik en Stephen Toulmin op zich hebben genomen, is geen geringe: zij willen Wittgenstein bij wijze van spreken ‘denaturaliseren’ en weer inlassen in het culturele patroon ‘Wenen rondom 1900’. Want, zo stellen ze nadrukkelijk, alleen wanneer wij Wittgenstein in de context van de literaire en wijsgerige stromingen zien, die in het Wenen van die jaren aan de orde waren, kunnen wij een inzicht krijgen in de filosoof en ‘de mens’ Wittgenstein.

Wenen een ‘proefstation voor de wereldondergang’? Welnu, het was tevens een proefstation voor tientallen stromingen, die in onze eeuw ingang zouden vinden. Adlers Individualpsychologie, Freuds Psychoanalyse, Herzls Zionisme, de seriële muziek van Anton von Webern, Machs denkbeelden, die baanbrekend voor de Relativiteitstheorie zouden zijn, de Statistiek van Boltzmann en - Hitlers rassentheorieën. Hitler en Wittgenstein zijn jaargenoten, beiden zijn in april 1889 geboren, ze bezoeken in Linz dezelfde ‘Realschule’ en zijn beiden vanaf 1907 weer in Wenen: maar het is niet alleen de symboliek van de samenloop van toevalligheden die de gedachte oproept, dat we in Hitler Wittgensteins tegenpool kunnen zien. Wittgensteins doel was de unio mystica van logica en ethica, Hitlers missie op aarde - sit venia verbo - was het, deze begrippen zo niet op te heffen, dan toch zeker in een nieuw licht te plaatsen. Op dit paradoxale aspekt van Wenen, het naast elkaar bestaan van extreme stellingen, wordt door de auteurs herhaaldelijk gewezen. Zij hadden in dit verband ook Sigmund Freuds lijfspreuk kunnen aanhalen: Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo, wat - vrij vertaald - neerkomt op: zo niet met God, dan met de Duivel.

Een drietal namen is in deze opsomming niet genoemd: Karl Kraus, Adolf Loos en Arnold Schönberg. De uiteenzettingen over Kraus, Loos en Schönberg vormen de kern van het boek. De satiricus, de architekt, de komponist en tenslotte steeds weer de filosoof van wie kennelijk niemand weet of we hem als logicus of als ethicus moeten beschouwen. Zal een onderlinge confrontatie - ‘a complex, cross-disciplinary study’ - helderheid hieromtrent verschaffen? Het antwoord is (voorzover het het ontstaan en de ontwikkeling van Wittgensteins filosofie betreft) zonder meer bevestigend.

Karl Kraus: satiricus, polemicus, fanaticus. Fanatiek voorvechter namelijk van de absolute zuiverheid van denken, schrijven en handelen. Onzindelijkheid in welke vorm dan ook was de gehate tegenpool. Voor Kraus bestond er geen verschil tussen denken, schrijven en handelen: verantwoord schrijven komt voort uit verantwoord (d.w.z. zuiver) denken - zonder logica (denken) geen ethica (handelen).

Karl Kraus is in Nederland weinig bekend, het lijkt dus nuttig hier wat dieper op zijn werk in te gaan. Evenals Kierkegaard ziet de polemicus Karl Kraus de polemiek als ‘indirekte kommunikatie’. Het doel van de polemiek is immers tweeledig: aan de ene kant wil zij illusies uit de weg ruimen, aan de andere kant wil ze de van zijn illusies beroofde mens kreatief maken. De polemicus kan en wil niet overtuigen (zijn overtuigingen niet ook weer illusies?) maar hij wil de lezer door zijn paradoxale stellingen in een positie dwingen, waarin deze een keuze moet maken.

Op 19 november 1914, na het uitbreken van de Wereldoorlog, houdt Kraus zijn beroemde rede ‘In dieser grossen Zeit (die ich noch gekannt habe, wie sie so klein war; die wieder klein werden wird, wenn ihr dazu noch Zeit bleibt)’. Hij sluit met de woorden: ‘Wer etwas zu sagen hat, trete vor und schweige’. De radicale pacifist Kraus wil hiermee zeggen: in plaats van door de katastrofe met stomheid te zijn geslagen, heeft de nationale roes de tongen losgemaakt en de schade die hierdoor wordt aangericht zal misschien groter blijken te zijn dan de materiële schade.

Het hoofdstuk over Kraus is een van de beste beknopte beschouwingen over deze bijzonder lastige schrijver en moralist, waarvan het werk helaas volstrekt onvertaalbaar is, zoals ook de auteurs spijtig opmerken. Hun slotsom over Karl Kraus luidt: ‘Like no other writer, except possibly Nestroy, Kraus believed that his mission was to show the world how every statement had an unspoken moral dimension, by virtue of what might be termed its ‘pre-established harmony’ with morality.’

‘Ornament und Verbrechen’: onder deze titel verschijnt in 1908 een bundel opstellen van de hand van de architekt Adolf Loos. ‘Like Kraus, but in contrast to Gropius and the Bauhaus, Loos was not doctrinaire, nor did he attack ornamentation as such, since he did believe that it could be acceptable as long as it was organically related to cultural life.’ Wij zien dus, dat ook voor de architekt de maxime geldt: verantwoord handelen (in dit geval bouwen) komt voort uit verantwoord denken. Voor Loos was helderheid, zuiverheid en de eenheid van individu en maatschappij de ultima ratio van de architektuur; uit de inspanning van de enkeling (ethica) groeit de overkoepelende orde (logica). Alles wat ons af kan leiden van dit essentiële punt is verwerpelijk. ‘This is the meaning of Loos's assertion that he was ‘against revolution’. It was not that he was a counterrevolutionary, but that his was a revolution against revolutions in design which are not rooted in the demands of social life.’

In december 1911 vindt in München een tentoonstelling plaats, die voor de ontwikkeling van de moderne kunst een niet te overschatten betekenis heeft gekregen. Het is de eerste expositie van de groep ‘Der blaue Reiter’, met rondom de oprichters Franz Mare en Wassily Kandinsky: David en Wladimir Burljuk, H. Campendonk, R. Delaunay, A. Macke, G. Münter, H. Rousseau (‘le Douanier’) en Arnold Schoenberg. De ‘vader van de moderne muziek’ is met drie schilderijen vertegenwoordigd. Naast de muziek is de schilderkunst voor hem het belangrijkste Ausdrucksmittel, waarbij Ausdruck niet de expressie van het expressionisme is, waarvan hij zich nadrukkelijk distantieert: ook de opbouw van een schilderstuk is onderhevig aan de wetten der logica. Kunst is voor Schönberg zelfexpressie

[p. 39]

door middel van zelfdiscipline. ‘Expressionisme’ is voor hem dus geen vrijbrief voor ongecontroleerde gevoelens, maar een consciëntieus zoeken naar de exacte muzikale of pictorale term, die de emoties streng en zuiver weergeeft. Fantasie (een zeer belangrijk begrip voor deze hele groep) is het vrouwelijkvruchtbare, het ethische aspekt van het kunstwerk, dat we niet los mogen zien van de vormende kracht der logica. ‘The source of moral and aesthetic truth is, thus, the unity between reason and feeling; these two are complementary sides of one and the same coin.’ De dualiteit ethica - logica komt in het geval van Schönberg tot uitdrukking in de begrippen zelfexpressie - zelfdiscipline. De belangrijkste taak van de komponist ligt hierin, dat hij de wetten der (muzikale) logica in harmonie dient te brengen met het ongebonden karakter van de fantasie. In het streven naar deze harmonie lag de kwintessens van Schönbergs werk. Over zijn ‘Harmonielehre’ lezen wij op pag. 107: ‘One can, indeed, draw a close analogy between Schönberg's Harmonielehre and Whitehead and Russells Principia Mathematica, as compendious expositions of a new logic’. Het is in dit verband misschien niet onbelangrijk de opdracht te vermelden, die Schönberg in het voor Karl Kraus bestemde exemplaar van zijn ‘Harmonielehre’ schreef: ‘Ich habe von Ihnen vielleicht mehr gelernt, als man lernen darf, wenn man noch selbstäandig bleiben will...’

Wij hebben hier in het kort de eerste helft van ‘Wittgenstein's Vienna’ geschetst, omdat de auteurs in dit gedeelte van het boek een bijzonder boeiend en instructief beeld geven van het culturele leven in het Wenen van rond de eeuwwisseling. Vooral de Engelstalige lezer zullen deze vier hoofdstukken duidelijk maken, dat Wittgensteins ‘Tractatus’ wel degelijk geestelijke ouders en voorouders heeft. De voorlopers, die Wittgensteins ethische fantasie hebben gevoed, zijn genoemd. Zijn logische ouders en voorouders waren de fysici Ludwig Boltzmann, Heinrich Hertz en Ernst Mach.

Het ‘ethische drieluik’ en het ‘logische drieluik’ vinden elkaar in de wijze waarop de jonge Wittgenstein het werk van Søoren Kierkegaard en Leo Tolstoi interpreteert. Uit dit samenstel van invloeden groeit de ‘Tractatus logico-philosophicus’. In het kort kunnen wij de probleemstelling van dit boek in navolging van de auteurs aldus omschrijven: kan er een methode worden gevonden ‘of reconciling the physics of Hertz and Boltzmann with the ethics of Kierkegaard and Tolstoy, within a single consistent exposition.’

Het is jammer dat Janik en Toulmin niet dieper ingaan op de titel van het boekje, dat een invloed heeft uitgeoefend die in geen verhouding staat tot zijn omvang. De titel ‘Tractatus logico-philosophicus’ - door G.E. Moore aan de hand gedaan - is uiteraard een zinspeling op de ‘Tractatus theologico-politicus’ van Baruch Spinoza, die door de logische structurering inhoudelijke overeenkomst met Wittgensteins werk vertoont: ‘Ethica more geometrico demonstrata’. Het probleem is natuurlijk dat ‘ethics has nothing to do with facts. Its basis is the

Karl Kraus
O. Kokoschka

subjectivity of conviction, and its sphere is not that of science but that of the paradoxical.’ Wittgenstein moest dus een taalkritiek en taaltheorie scheppen, die ten opzichte van de ethica hetzelfde kon volbrengen wat Russells ‘propositional calculus’ ten opzichte van het logisch symbolisme had bereikt. ‘Alle Philosophie ist ‘Sprachkritik’ (Allerdings nicht im Sinne Mauthners). Russells Verdienst ist es, gezeigt zu haben, dass die scheinbare logische Form des Satzes nicht seine wirkliche sein muss.’ (Tractatus 4.0031).

In de ‘Principia Mathematica’ van Whitehead en Russell vindt Wittgenstein dus de ‘calculus of language’, die hij zo lang heeft gezocht. Hoe kan de wereld in haar totaliteit afdoende worden beschreven, m.a.w. welk verband bestaat er tussen wereld en taal. En zo er al sprake kan zijn van enig verband, is hierin dan ook de wereld van de ethica opgenomen? Wittgenstein beantwoordt deze vraag ontkennend. Want, zo zegt hij in de eerste propositie: ‘de wereld is alles wat het geval is.’ Maar: ‘de wereld is onafhankelijk van mijn wil’ (6.373).

Het zedelijke willen kan dan ook niets in de wereld bewerkstelligen, want binnen de grenzen van onze wereld ligt alleen

[p. 40]

dat wat logisch geformuleerd kan worden. Ethische uitspraken zijn onmogelijk, het ethische kan ik in mijn leven alleen maar door middel van de daad tot werkelijkheid brengen. Het is dus logisch dat Wittgenstein tot de ethische conclusie moet komen, die hij in de beroemde laatste stelling van de Tractatus poneert: ‘Wovon man nicht sprechen kann, darüber muss man schweigen.’

Dit scepticisme ten opzichte van de taal is kenmerkend voor de Oostenrijkse literatuur en filosofie vanaf Grillparzer en Nestroy tot op heden (Peter Handkes ‘Ritt über den Bodensee’). Hier zijn wij dus terug bij het cultuurpatroon Wenen en daarmee bij het laatste hoofdstuk. Helaas! Want dit hoofdstuk zullen de auteurs bij een volgende druk moeten herschrijven; kennelijk is het - evenals de literatuuropgave, die op 12 pag. 13 drukfouten bevat - in grote tijdnood geschreven. Het bevat tal van opmerkingen, die niet door de beugel kunnen.

Om te beginnen: op blz. 241 lezen wij, dat de situatie in de laatste decennia van de Monarchie werd beschreven als ‘always desperate, but never serious.’ Dit is onjuist. Alfred Polgar kenschetst in 1920 het verschil tussen de Duitse en de Oostenrijkse mentaliteit met de volgende woorden: ‘Die Lage in Deutschland ist ernst, aber nicht hoffnungslos; in Wien ist sie hoffnungslos, aber nicht ernst.’

Bij de opmerking ‘that Wittgenstein's approach to ethics was also entirely apolitical’ heb ik een groot vraagteken in de marge geplaatst. De auteurs maken zich wel erg gemakkelijk van een zeer gecompliceerde zaak af. Het is juist het taalscepticisme, waaruit ook ten dele Wittgensteins werk is voortgekomen, dat veel Oostenrijkse schrijvers - Handke is een recent geval - ervan heeft weerhouden een politieke stellingname te verwoorden. Het politieke standpunt moet dan ook eerder gezocht worden in de achtergrond van het werk van die auteurs. Musil is daarvan een van de meest sprekende voorbeelden.

Op blz. 248 vinden wij een onderlinge vergelijking tussen de ‘Wiener Kreis’, Freuds psychoanalytische kring en het Bauhaus, waarbij de lezer de onjuiste indruk krijgt, dat het Bauhaus óók een Oostenrijkse onderneming was. Aansluitend hierop mag de verbaasde lezer dan nog het volgende verwerken: ‘Culture, in a word, had been Balkanized; and in the process it had been bureaucratized as well.’ Dit wordt dan aan de hand van Schönbergs volgelingen gedemonstreerd: ‘Musical theory found its positivist ideology in the doctrine of Gebrauchsmusik.’ En wie halen de auteurs aan om dit te staven? Uitgerekend Paul Hindemith, de grote tegenspeler van Schönberg! Hebben, vraagt men zich af, Janik en Toulmin dan nooit van Ernst Krenek gehoord? (Nog afgezien van het feit, dat de hele theorie van de Balkanizering hoogst dubieus is).

Als ik de betreffende passage van het achtste hoofdstuk goed heb begrepen, willen de auteurs het volgende zeggen: de latere volgelingen van Wittgenstein in de engelstalige wereld hebben zijn filosofie net zo ‘gebalkaniseerd en gebureaucratiseerd’ als het Bauhaus dat met de theorieën van Loos en de komponisten van ‘Gebrauchsmusik’ dat met Schönberg hebben gedaan. Het komt hierop neer, dat de fundamentele spanning tussen de polen ethica - logica ten gunste van een eenzijdige accentuering van de logica is opgeheven.

Dit wat betreft de ontsporingen in het hoofdstuk; er zijn echter ook ettelijke lacunes. Zo had vanzelfsprekend een illustratie opgenomen moeten worden van het enige huis dat Wittgenstein ooit heeft gebouwd; dit geldt ook - zij het in mindere mate - voor zijn sculptures, waarover zelfs met geen woord wordt gerept.

Tenslotte: in dit boek over het Wenen van de jaren 1890 tot 1920 vinden wij de naam Rilke slechts terloops vermeld, terwijl deze dichter juist in de ook voor Wittgenstein beslissende periode 1912-1922 aan de ‘Sonette an Orpheus’ en de ‘Duineser Elegien’ werkt. Uiteraard kan er geen sprake zijn van invloed over en weer, maar de betrekkelijke gelijkgerichtheid van hun streven had wat uitvoeriger behandeld moeten worden; temeer daar Wittgenstein zeker waardering voor Rilke had, getuige ook het geldbedrag dat hij uit zijn vaders erfenis in 1912 aan hem (en aan Georg Trakl) uitkeerde. Maar dit zijn bedenkingen die de grote verdienste van het boek toch niet overwegend kunnen aantasten: de ‘hardopdenkende wijsgeer’ zijn plaats geven in het culturele weefsel van zijn tijd.