De Revisor. Jaargang 1

Revistische spraakgewoonten

Mensje van Keulen, die zelf huiskamerschetsen produceert, had het laatst in NRC-Handelsblad over ‘de gezonde, want lees- en begrijpbare dichter Henk Spaan.’ (Aan de gedichten van Henk Spaan valt inderdaad zo weinig te begrijpen dat het wel een zéér gezonde jongen moet zijn). Dan zal ook de dichter G.K. van het Reve wel indruk op Mensje van Keulen maken door zijn blakende gezondheid. Wat zou ze bv. vinden van dit gedicht:

Zuster Immaculata die al vier en dertig jaar
verlamde oude mensen wast, in bed
verschoont, en eten voert,
zal nooit haar naam vermeld zien.
Maar elke ongewassen aap die met een
bord: dat hij vóór dit, of
tegen dat is, het verkeer verspert,
ziet savonds reeds zijn smoel op de tee vee.
Toch goed dat er een God is.

[p. 60]

En dat noemt zich de grootste schrijver van Nederland. Maar alle feilen en bekrompenheden van zijn jongste proza zijn hier steeds op een paar vierkante centimeter geconcentreerd aanwezig. Zich op de borst trommelend en met de resterende ledematen om zich heen trappelend stelt hij zich voor het snel ontroerde publiek tentoon, maar iets nieuws heeft hij allang niet meer te melden. Laconieke grappigheden (grappig blijft het meestal wel) worden met het in zijn geval doorgesleten dolorisme van naderende dood, definitieve erkenning van onaantrekkelijkheid en ouderdom aangelengd.

Met belijdenissen die voor smartelijk willen doorgaan moet de ‘inhoud’ gered worden, waartoe we hier onze aandacht voornamelijk zullen beperken. Zijn frasen kunnen alleen imponeren, áls zij dat onverhoopt mochten doen, dankzij het dreunende metrum, waarin zij gegoten zijn als een autoritaire speech. De gruwelijke nadrukkelijkheid waarmee voor de radio het uitbreken van een wereldoorlog wordt afgekondigd, maar hier is het alleen maar lachwekkend. Terwille van het ontspannende moment pas t de dichter het lapmiddel van een moeizaam geworden zelfspot toe, praalt met zijn totalitaire liefhebberijen, natuurlijk vooral met de grote, diepe gemoedsaandoeningen van het papisme. ‘Het zingend hart,’ vromer kan het niet. Omdat de persoon van de dichter zich met dit werk onlosmakelijk verbindt - en hoe: conventioneel en primitief tegelijk, dus grof - negeert deze poëzie juist de mogelijkheden tot tederheid, als de nietige kracht die spelden op het water drijvende houdt, als de glimp van een geheim, dat men bv. bij Nijhoff of Bloem herkent.

Wat zou dit alles met ‘romantiek’ of ‘decadentie’ te maken kunnen hebben? Lautréamont, Poe, Baudelaire? Het haalt niet eens bij de jolige spitsvondigheden van een aangeschoten student. Want die is niet zo hopeloos gearriveerd. Alle fantasie, elke associatie onderdrukt hij met vanzelfsprekendheid; ongetwijfeld maakt juist dit hem voor het publiek zo oneindig waardevol, een trouwe en populaire zoon, met de fluwelen stem die het voor ‘authentiek’, ‘zeer persoonlijk’ houdt. Maar het is zijn eigen bedrog en reclamejargon dat datzelfde publiek in die stem beluistert; en hij geeft het royaal wat het van hem verlangt, weinig anders dan een commercieel uitgekookte schlagerzanger.

Een voorbeeld: natuurlijk ergert iedereen zich aan het onverstoorbare egocentrisme van Mulisch. Dat die eens geleerd zou moeten worden zich gepast te gedragen zal geen enkele ‘gezonde’ geest tegenspreken. Er valt in ieder geval weer wat te lachen, helemaal als Van het Reve het doet: vooruit, Mulisch zal het zwijgen worden opgelegd met een dooddoener die de titel ‘Afrekening’ meekrijgt:

Afrekening

Het nieuwe prachtboek van de intellectueel H.M.
gaat niet over God, niet over de Liefde,
niet over de Dood.
Het gaat over een zeepbel die uiteenspat.

(Maar hij weet niet waar hij het over heeft, hij heeft er nooit een letter in gelezen. Met welk een triomfantelijke spot prijkt daar dan de slotregel):

Men noemt dit werk: ‘sterk autobiografies.’

Hoe is het mogelijk! En hoe diep treft de lezer de sacrale eenvoud van het literaire kenmerk ‘sterk autobiografies!’ Goed dat er Van het Reve is: die schrijft tenminste wél ‘sterk autobiografiese prachtboeken’, over de Dood en de Liefde, gebloemde bloesjes, dat het in het leven maar niks gedaan is, enz.; dit alles met dezelfde eentonige combinatie van slonzigheid en luciditeit, zo van ‘Er moet een God zijn, geen gelul’ (interview in Ratio, 1963 of daaromtrent).

En natuurlijk ontbreekt ook hier het pejoratief bedoelde ‘intellectueel’ niet, evenmin als de poging om met hoofdletters de laatste twijfel te verpletteren, zoals Luther in zijn werkkamer met de inktpot naar Satan smeet. In ieder woord van deze ‘grootste schrijver van Nederland’ laat zich de burgerlijke haat lezen tegen alles wat naar het kwalitatief differentiële neigt. Het op zichzelf verbazingwekkende feit dat hij (indertijd, een paar jaar geleden) Mulisch sexueel steriel noemde, bij wijze van wishful-thinking, staat hier niet los van. Wat een misverstand trouwens: Van het Reve weet toch zeker ook wel dat Mulisch in de loop der jaren heel wat meer vrouwen ‘gehad’ heeft dan hijzelf?

‘Het is maar literatuur,’ is dan de gangbare reactie; men wil er niet te lang over doorzeuren en prijst de bloemrijke stijl. Met deze gedichten valt dat jammer genoeg moeilijker: veel ‘stijl’ valt er niet te genieten voor hen die daarop uit zijn. Afgezien van een paar werkelijk mooie uitzonderingsgevallen (die ik hier, om geen commerciële belangen te schaden, maar niet zal weergeven), drukken de hier verzamelde lyrische proeven de platmakende tendentie volkomen uit. Het idioom van de stemmingmakerij, hun vorm die zoveel mogelijk de verwarring van breedte met diepte begunstigt; de onterechte verwisseling van de ‘inhoud’ en haar moeizaam gevonden speciale uitdrukking, met de luidruchtige, zg. ascetische afbakening van het eigen territorium. Een (bijziend) zangvogeltje dat in zijn werk de schijn wil ophouden dat het zich tot pure individualiteit verheft, en meent dat het kan veroordelen en tot niets wegcijferen wat buiten eigen blikveld ligt, denkt als een kind, verloochent min of meer dat het zelf objekt is van het oordeel van zijn tijd, de omstandigheden waarin het nu eenmaal leeft, de mensen en feiten om zich heen. Misschien is het daarom praktischer Van het Reve niet meer als schrijver te beschouwen, maar als iemand die schrijft, en er af en toe flink ‘naast’ schrijft. De rituele klacht,

[p. 61]

Ron Kaal

[p. 62]

het rhetorische appèl op het meest voordehandliggende, het gebedskarakter dat hij zo geroutineerd in zijn gedichten legt, is voor het overige niet meer dan het gevolg van een onder invloed van religie gevormde spraakgewoonte. Helaas - niet eens interessant te noemen.

T. Graftdijk