Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2007 (nrs. 117-122)

[p. 173]

Augusto Monterroso
De dinosaurus en andere verhalen

Harriët Peteri over Augusto Monterroso

Wat ter inleiding te schrijven over een auteur wiens werk als motto ‘less is more’ zou kunnen dragen, die bekend staat als de schepper van het kortste verhaal uit de wereld literatuur en die over zijn keuze voor het schrijven van korte verhalen simpelweg zegt: ‘Als iemand van romans houdt, schrijft hij romans. Als hij van korte verhalen houdt, schrijft iemand korte verhalen. Aangezien voor mij het laatste geldt, schrijf ik korte verhalen.’ Het beste kan men zo'n schrijver natuurlijk zelf aan het woord laten. Als houvast niettemin een enkel woord over het fascinerende, ongrijpbare proza van Augusto Monterroso (Guatemala 1923-2003).

Als zoon van een Hondurese moeder en een Guatemalteekse vader bracht Monterroso zijn jeugd door in Guatemala-Stad. Vrijwel iedere middag was hij te vinden in de plaatselijke bibliotheek, een bibliotheek die naar zijn zeggen zo arm was dat deze, gelukkig voor hem, alleen maar over goede boeken beschikte en zich de luxe niet kon veroorloven slechte boeken aan te schaffen.’ Hier verslond hij de hele wereldliteratuur. Al in Guatemala begon hij met het schrijven van verhalen, maar zijn verzet tegen het toenmalige dictatoriale regime dwong hem in 1944 in ballingschap naar Mexico te gaan waar hij, met korte onderbrekingen, de rest van zijn leven heeft gewoond en als schrijver werkzaam is geweest.

Monterroso was een klein mannetje. Een klein mannetje dat korte verhalen schreef, korte verhalen waarin subtiele humor en milde spot steevast de boven toon voeren. Zelf was hij dan ook de eerste om de spot te drijven met zijn geringe lengte. In het verhaal Lengte en poëzie zegt hij hierover: ‘Zonder overdreven recht op test aan ben ik ruim een meterzestig,’ om vervolgens een verband te leggen tussen een geringe lichaam slengt een het schrijven van verzen. Een verband dat doorgetrokken kan worden naar korte verhalen, want voor hem zijn het korte verhaal en het essay genres die nauw verwant zijn aan de poëzie. Hij ziet dat als ‘vormen van schrijven waarbij de bodem van de taal geraakt wordt,’ en niet zelden vermengt hij in zijn verhalen deze genres.

Hoewel zijn stijl bedrieglijk simpel oogt, was hij naar eigen zeggen voortdurend bezig met het perfectioneren daarvan, zonder dat de lezer zich daarvan bewust mocht zijn. Dit mondt uit in een stijl die bijna als Latijn aandoet. Niet voor niets noemt hij Horatius expliciet als een van zijn grote voorbeelden (naast Montaigne, Cervantes, Swift en Melville).

[p. 174]

Zijn onderwerpen haalt hij veelal uit het dagelijks leven en met milde spot beziet hij het menselijkfalen, al heeft hij als balling ook aandacht voor politieke onderwerpen. Daarnaast speelt de literatuur een belangrijke rol. Dat deze laatste twee thema's zich bij uitsteklen en voor de bovengenoemde kruising tussen kort verhaal en essay is niet verwonderlijk. (Zie het hieronder afgedrukte verhaal De hand van Onetti.) Hoewel in Nederland vrijwel onbekend (er is één bundel van Monterroso uit gegeven bij Uitgeverij de Leguaan) is zijn werk in vele talen vertaald, zelfs in het Latijn en het Chinees. Daarnaast is hij met vele prijzen onderscheiden. Bij de uitreiking van een van die prijzen heeft zijn vriend Guillermo Sheridan eens treffend opgemerkt: ‘De merkwaardige verhalen van Monterroso zijn niet kort, ze laten zich alleen snel lezen.’ Beter valt zijn werk niet te omschrijven.

De dinosaurus

Toen hij wakker werd, was de dinosaurus er nog steeds.

De zonsverduistering

Toen fray Bartolomé Arrazola voelde dat hij verdwaald was, legde hij zich neer bij het feit dat niets hem nog zou kunnen redden. Het machtige oerwoud van Guatemala had hem onherroepelijk en definitief in zijn greep. Gezien zijn gebrekkige topografische kennis ging hij rustig op de dood zitten wachten. Daar wilde hij sterven, alleen en zonder hoop, met zijn gedachten bij het verre Spanje, in het bijzonder bij het klooster van De Doornstruiken, waar Karel V zich ooit verwaardigd had van zijn voetstuk te treden om hem te zeggen dat hij alle vertrouwen had in zijn geloofsijver en verlossende arbeid.

Toen hij wakker werd was hij omgeven door een groep Indianen met onbewogen gezichten die zich opmaakten om hem voor een altaar te offeren, een altaar dat Bartolomé deed denken aan het doodsbed waarop hij uiteindelijk vrij van zijn angsten, van zijn lot, van zichzelf, zou rusten.

Na drie jaar in dat land te hebben vertoefd beschikte hij over een redelijke beheersing van de inheemse talen. Hij deed een poging en sprak een paar woorden, die werden begrepen.

Toen kwam er een idee bij hem op dat naar zijn mening in overeenstemming was met zijn intelligentie, zijn algemene ontwikkeling en zijn diepgaande kennis van Aristoteles. Hij herinnerde zich dat er die dag een totale zonsverduistering verwacht werd en hij besloot diep in zichzelf van die kennisgebruik te

[p. 175]

maken om zijn belagers om de tuin te leiden en zo zijn leven te redden.

‘Als jullie me doden,’ zei hij, ‘kan ik ervoor zorgen dat de zon als hij hoog aan de hemel staat wordt verduisterd.’

De Indianen staarden hem aan en Bartolomé zag de ongelovige blik in hun ogen. Er volgde een kort overleg en vol vertrouwen, zelfs met enige minachting, wachtte hij af.

Twee uur later spoot het bloed uit het hart van fray Bartolomé Arrazola over de offersteen (die glansde in het matte licht van de verduisterde zon) terwijl een van de Indianen, zonder enige stembuiging, zonder haast, een eindeloze lijst van dagen opsomde waarop zon- en maansverduisteringen zouden plaatsvinden, die de astronomen van de Maya gemeenschap hadden voorspeld en opgetekend in hun heilige boeken zonder de waardevolle hulp van Aristoteles.

Koe

Toen ik laatst in de trein zat, ben ik plotseling van vreugde opgesprongen en op mijn twee benen gaan staan. Vrolijk zwaaide ik met mijn handen door de lucht en moedigde iedereen aan naar het landschap te kijken en de werkelijk prachtige schemering te aanschouwen. De vrouwen en kinderen en een paar heren die hun gesprek staakten keken me verbaasd aan en moesten lachen, maar toen ik weer zwijgend ging zitten konden zij niet weten dat ik zojuist langs de kant van de weg langzaam een dode koe voorbij had zien schuiven zonder dat iemand haar zou begraven of haar verzameld werk zou uitgeven of een gevoelige, emotionele grafrede zou houden over hoe goed ze was geweest en over al die stralen dampende melk waarmee ze ertoe had bijgedragen dat het leven in het algemeen en de trein in het bijzonder voort konden gaan.

De hand van Onetti

Als iemand van romans houdt, schrijft hij romans. Als hij van korte verhalen houdt, schrijft iemand korte verhalen. Aangezien voor mij het laatste geldt, schrijf ik korte verhalen. Maar niet zoveel: zes in negen jaar, acht in twaalf jaar. En zo verder.

Het aantal verhalen dat iemand schrijft kan ook niet groot zijn. Er zijn maar drie, vier of vijf onderwerpen, sommigen zeggen zeven. Daar moet je het mee doen.

En het mogen ook maar een paar pagina's zijn, want weinig dingen zijn zo makkelijk te verprutsen als een kort verhaal. Tien regels te veel en het verhaal wordt zwakker; tien te weinig en het verhaal wordt anekdotisch, en er is niets zo onuitstaanbaar als te duidelijk beschreven of vertelde anekdoten.

[p. 176]

Eigenlijk weet niemand hoe een kort verhaal eruit moet zien. De schrijver die dat wel weet is een slechte schrijver, bij zijn tweede verhaal wordt al duidelijk dat hij dat weet en dan klinkt verder alles vals en saai en onecht. Je moet heel wijs zijn om je niet door kennis en zekerheid te laten verleiden.

Aangezien Juan Carlos Onetti heel wijs is, weet hij dat hij niets weet en daarom zijn zijn verhalen onpeilbaar en als mensen die je telkens wilt terugzien, van begin tot eind, en in het midden, en tot in alle hoeken van de pagina's en de alinea's. Om dan weer opnieuw te beginnen, want het leven en korte verhalen zijn gecompliceerd, en een tijd later, zes jaar of een week, is het verhaal alweer anders en ben je zelf ook anders en moet je weer opnieuw beginnen en er weer over nadenken, het voor gebruik goed schudden en dan de woorden laten bezinken zodat ze hun mysterie weer kunnen onthullen terwijl ze aan het oog voorbijtrekken, aan wat we het brein (wat een afgrijselijk woord) noemen, of liever gezegd aan wat men vroeger zonder gêne hart of ziel noemde. Deze zal door Onetti's verhalen onvermijdelijk geraakt worden, want dat is hun geheime doel, en dan ga je beseffen en met een soort melancholiek genoegen inzien dat dit nu een verhaal is en dat juist daarom er niet veel verhalen kunnen zijn, omdat het hart daar niet tegen zou kunnen, en al helemaal niet als ze van Onetti zijn. En dat is iets wat Onetti wél weet en daarom heeft hij er niet zoveel geschreven en laat hij ons overstappen op zijn romans, waarin het om een of andere reden altijd makkelijker is rustig aan de dingen te wennen en die te overleven.

Op een ochtend in 1967 kwam Onetti bij mij thuis in Mexico-Stad. Hij is het waarschijnlijk vergeten. Ik zou met hem meegaan naar de Universiteit van Mexico, waar een grammofoonplaat werd opgenomen voor een verzameling met de naam Stemmen van Latijns-Amerika. Op een dag, op een ochtend, kwam hij bij mij thuis in Mexico-Stad.

In de kleine zitkamer vroeg mijn dochtertje van een paar maanden om aandacht. Onetti liep naar haar toe. Hij boog zich over haar heen, stak zijn arm uit en aaide zachtjes over haar hoofd. In zijn verhaal Een droom die is uitgekomen aait ook iemand over een hoofd aan het eind van het leven. Sindsdien ben ik verschillende malen, zonder dat hij me zag, dicht bij Onetti in de buurt geweest. De mooiste herinnering die ik aan hem heb is die van zijn hand op het hoofd van mijn dochter aan het begin van haar leven.

Vertaling Harriët Peteri