Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

Betrokken zonder vrouw en kinderen
Elsbeth Etty

Waarom schrijft een mens columns? Eerlijk gezegd had ik me dat nooit afgevraagd, voordat deze vraag mij door Raster werd voorgelegd. Het is gewoon mijn werk.

Een kleine 10 jaar geleden werd ik door Tracy Metz, toentertijd chef van het Zaterdags Bijvoegsel van NRC Handelsblad, uitgenodigd columnist te worden. Ik werkte in die tijd als redacteur bij de Boekenbijlage van diezelfde krant, nadat ik er twee jaar tussenuit was geweest om mijn proefschrift over Henriette Roland Holst te schrijven. Voor die biografie kreeg ik twee literaire prijzen en vermoedelijk heeft dat iemand op het idee gebracht mij maar eens een column te laten schrijven.

Ik beschouwde de duizend woorden die ik geacht werd te schrijven onder de titel ‘Van de week’ meer als een rubriek dan als een column. De opdracht was: schrijf iedere week een stukje van 90 regels over het onderwerp uit de actualiteit dat je in de voorafgaande zeven dagen het meest heeft beroerd. Er zou een foto bijkomen van de betreffende beroering opwekkende gebeurtenis. Dat beviel me meteen al: geen foto van mezelf erbij, zoals bij die columns van gewichtig kij-

[p. 177]

kende mannen op de opiniepagina. Geen persoonlijk gedoe dus, maar journalistiek.

In de nazomer van 1997 begon ik. Eén van mijn eerste stukjes ging over Prinsjesdag, de belangrijkste gebeurtenis van die week. Daarbij stuitte ik al onmiddellijk op het probleem dat er wel degelijk een verschil is tussen journalistiek en columnistiek. Je kunt in een dagblad een paar dagen na dato niet nog eens aankomen met een feitelijk verslag van de rijtoer, en ook is het niet de bedoeling dat je een nieuwsanalyse schrijft over de Algemene Beschouwingen of een commentaar op de Troonrede. Je moet als columnist een persoonlijke invalshoek kiezen. Daarom greep ik terug op een jeugdherinnering aan een Prinsjesdag eind jaren vijftig waarin een merkwaardige dame genaamd Poederdot de hoofdrol speelde.

Poederdot woonde in Voorburg en leefde in de waan dat zij koningin was. Iedere dag toog ze op haar omafiets naar Den Haag, haar felroze gepoederde gezicht getooid met onwaarschijnlijke hoeden, het overjarige lijf gehuld in lange, buitenissige gewaden. Wie haar op haar rijtoer van Voorburg naar Den Haag en vice versa tegenkwam en haar begroette met de woorden ‘Dag koningin’ kreeg een gulden, een kindervermogen.

Haar finest hour beleefde ze op de enige Koninginnedag waar ik live bij aanwezig ben geweest. Ik had als dochter van een ambtenaar aan een Haags departement een kaartje gekregen voor de tribunes die op het binnenhof waren opgesteld om de aankomst van de Gouden Koets te zien. Uren - in mijn herinnering althans - zat ik er met een ouder broertje te wachten op koningin Juliana, en hoe langer het wachten duurde, hoe ondraaglijker de spanning werd. Totdat er in de uiterste hoek van het Binnenhof een beschaafd geproest opklonk dat langzaamaan tot luidruchtig schateren aanzwol. Hoe ze het voor elkaar gekregen heeft, is nooit opgehelderd, maar daar - ver voor de Gouden Koets uit - gleed Poederdot op haar koninklijke fiets het Binnenhof op, haar hondje achterop. Eén gehandschoende hand hield ze aan haar stuur, met de andere wuifde ze minzaam glimlachend naar het beschaafde Haagse, maar bij deze gelegenheid uitzinnige publiek.

Via dit anekdotische verhaaltje over Poederdot kon ik in mijn rubriek opinies kwijt over de recente Koninginnedag; ik kon mijn republikeinse voorkeur uitspreken en een paar sneren uitdelen aan politici met wie ik het niet eens was. Maar wat me het meest bevredigde was het onderzoekje bij het Voorburgse gemeentearchief naar Poederdot, de mythe uit mijn jeugd. Ik kwam erachter wat haar echte naam was (Anna Maria Petronella van der Lubbe), achterhaalde de oorzaak van haar krankzinnigheid en ontdekte dat ze in 1985 in een psychiatrische inrichting was overleden. Ook wist ik de hand te leggen op een foto van Poederdot, die bij het

[p. 178]

stukje werd afgedrukt.

De respons op dit mini-biografietje van Poederdot - die in één van de verhalen van Helga Ruebsamen ten onrechte figureert onder de naam Poederdons - was overweldigend. Nog nooit in mijn inmiddels toch behoorlijk lange journalistieke leven ontving ik zoveel reacties op een krantenstuk. Tientallen brieven kreeg ik, en als ik af en toe in Den Haag was spraken mensen mij op straat aan om hun herinneringen te vertellen aan de dame die ooit ‘de koningin van Voorburg’ was geweest.

Even heb ik toen overwogen om mijn wekelijkse rubriek niet aan de belangrijkste gebeurtenis, maar aan de meest in het oog springende persoon van de week te wijden. Probleem was alleen dat ik dan onmiddellijk in een ander journalistiek genre zou belanden: dat van het profiel. En daar was ik niet voor gevraagd. Niettemin heb ik in de loop der jaren wel gemerkt dat mijn hart bij de biografie ligt - meer dan bij het toevertrouwen van mijn eigen zielenroerselen of privé-belevenissen.

De ‘Van de week’-stukjes die ik met de meeste overtuiging en inzet geschreven heb gingen altijd over personen, en dat waren ook altijd de bijdragen waar de meeste reacties op kwamen. De ontroerendste was een kaartje van Andrée van Es naar aanleiding van de ‘Van de week’ over de dood van haar echtgenoot, het PvdA-Tweede Kamerlid Maarten van Traa, dat zo begon: ‘Mijn hart brak voor André van Es. Hopelijk klinkt dit niet pathetisch of klef. Zo is het niet bedoeld. Ik bedoel dat politiek en liefde zich soms niet laten scheiden.’ Pas veel later, toen ik bijna mijn eigen geliefde verloren had, begreep ik hoezeer dat stukje ook over mijn angsten en gevoeligheden en eigenlijk over mijn leven was gegaan.

De beste stukjes in het rijk geschakeerde genre dat column heet zijn betrokken opinies. Geëngageerd schrijven noemden we dat vroeger. Dat engagement hoeft niet per se een politiek engagement te zijn; de betrokkenheid kan ook een landschap, een kunstwerk, een persoon of een opvatting gelden. Wat ik altijd heb willen vermijden is over mezelf schrijven. Auteurs die een column voor een krant of tijdschrift gebruiken als dagboek vind ik schaamteloos en potsierlijk. Je moet je bij het schrijven altijd afvragen: wat kan het de lezers schelen dat mijn kat dood is of dat er zojuist een enge ziekte bij mij is geconstateerd. Toegegeven: er zijn mensen die dat soort privé-beslommeringen prachtig kunnen verwoorden, dat zijn literatoren en daartoe reken ik mezelf niet. Auteurs van niet-literaire columns die over hun privé-besognes schrijven gedragen zich als sterren die denken zo belangrijk te zijn dat de wereld alles van hen wil weten.

Eén van de weinige keren dat ik iets over mezelf in een column heb geschreven was na de brand in Volendam tijdens de nieuwjaarsnacht van 2001, toen mijn geliefde in een Amsterdams zieken-

[p. 179]

huis zijn laatste adem leek te gaan uitblazen. Die brand was echt het nieuws dat mij die week het meest had beroerd, daar moest ik dus over schrijven, maar het zou raar zijn datgene wat mij diezelfde week persoonlijk het diepst had geraakt buiten beschouwing te laten. Dus begon ik mijn bijdrage van die week als volgt: ‘Mijn grote liefde lag met een hartinfarct aan de monitor pijn te hebben [...]. Eigenlijk vind ik dit te particulier om over te schrijven, ware het niet dat al het nieuws waarmee in 2001 het openbare leven begon, nu eenmaal afkomstig was uit ziekenhuizen.’

Behalve veel telefoontjes en hartelijke brieven leverde deze ‘Van de week’ mij ook een uitvoerige reactie op van Stephan Sanders, die in die tijd in zijn Volkskrant-column de lezers graag liet meebeleven hoe het is om geadopteerd te zijn, en nog zwart en homo bovendien. Het was geen onvriendelijke reactie, meer een verdediging van zijn eigen persoonlijke aanpak die ik - behalve als iemand als Remco Campert aan het woord is - minder interessant vind. ‘De ideale columnist,’ schreef Sanders, ‘verheft het particuliere tot iets dat niet door iedereen wordt gedeeld, maar toch door zoveel mogelijk lezers begrepen wil worden. Columns met een algemene strekking kunnen wij missen als het hoofdcommentaar van een krant. Gelukkig houdt Etty zich meestal niet aan haar eigen, hier zo streng verwoorde taakopvatting: ik lees haar columns als een consequent, persoonlijk en daarom ook overtuigend verslag van een verwijdering; de verwijdering van haar vroeger communistische overtuiging, met de bijbehorende objectieve, wetenschappelijke pretenties.’

Ik was vereerd dat Sanders mijn columns las als consequente, persoonlijke en daarom ook overtuigende verslagen - want zo zijn ze bedoeld en dat is mijn inzet - maar dat die stukjes over mijn verwijdering van mijn ‘vroegere communistische overtuiging’ zouden gaan vond ik, twintig jaar nadat ik van die overtuiging verlost was, hilarisch. Overigens leidde het artikel van Stephan Sanders tot een tweede lading telefoontjes, brieven en bloemen van dat deel van mijn kennissen dat (ha, betrapt!) het NRC Handelsblad niet leest en uit de Volkskrant had vernomen wat mijn man was overkomen.

Slechts één keer heb ik geaarzeld of ik de gebeurtenis die me in een week het meest had beroerd tot onderwerp van mijn column moest maken. Dat was eind december 2000, toen Frits Barend en Henk van Dorp voorafgaand aan de rechtstreekse uitzending van hun praatshow op televisie, door een groep Hells Angels in hun kleedkamers werden geconfronteerd met fysiek geweld en bedreiging. Ze moesten voor de camera verklaren dat deze motorclub geen criminele organisatie was en anders zouden zwaardere represailles volgen. Ik wilde een stuk schrijven waarin ik mijn solidariteit met Barend en Van Dorp uitsprak maar waarin ik hen ook

[p. 180]

de mantel uit zou vegen over het feit dat ze de Hells Angels onder bedreiging tegemoet waren gekomen. Ze lieten zich dwingen tot de uitspraak dat de Hells Angels (in het parlement tijdens de IRT-enquête formeel bestempeld als een misdadige organisatie) niet crimineel waren, ze deden geen aangifte bij de politie en gingen over tot de orde van de dag. Ook omroeporganisaties en politici deden er het zwijgen toe, alsof hier geen ernstige aanslag op de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid was gepleegd.

Dáár wilde ik over schrijven, moest ik over schrijven, vond ik, maar ik realiseerde me dat ik dan ook de moed moest opbrengen de Hells Angels wél als crimineel te bestempelen en beducht moest zijn voor een behandeling à la Barend en Van Dorp. Volgens De Telegraaf wilde niemand in de media, met uitzondering van misdaadverslaggever Peter R. de Vries, de Hells Angels afvallen. Wat volgens het ochtendblad overheerste, was angst. ‘Ik heb ook vrouw en kinderen,’ luidde de meest gehoorde verklaring.

Nu heb ik gelukkig geen vrouw en ook geen kinderen, maar ik ben als de dood voor fysiek geweld en in geen enkel opzicht een held. Godzijdank ben ik toen over mijn angst heengestapt en heb geschreven wat ik vond dat ik moest schrijven. Ik heb de Hells Angels een criminele organisatie genoemd, Barend en Van Dorp bekritiseerd omdat ze gezwicht waren voor terreur, en vooral de omroepen en de overheid op hun nummer gezet. ‘Waarom bewaarde de RTL-leiding het stilzwijgen? Waarom niet alle Nederlandse zenders uit protest een uur op zwart gegooid? Waarom geen noodverordening van de burgemeester van Hilversum? Waarom geen verklaring van de minister van Justitie waarin de regering aankondigt de vrijheid en veiligheid van de media met alle haar ter beschikking staande middelen tegen de onderwereld te zullen verdedigen?,’ schreef ik onder meer.

Zaterdagmiddag om een uur of twee viel bij mij de krant in de bus met mijn uitval naar de criminele motorclub. Een paar minuten later meldde zich Frits Barend per telefoon om zich te verdedigen. Hij had zich aangesproken gevoeld door mijn argumenten, was het er ook mee eens, zei hij. Maar ja... vrouw en kinderen. Ik vat het gesprek met Barend - dat heel interessant was en waarin we eindeloos afwogen hoe je als journalist moet omgaan met bedreigingen - te kort samen. In mijn herinnering is het verdrongen door een tweede telefoontje. Dat kwam van Theo van Gogh die me schreeuwend te verstaan gaf dat ik gek was geworden, dat ik mijn leven niet zeker meer was, dat hij grote bewondering voor me had omdat hij zelf de Hells Angels niet durfde aan te pakken - en me vervolgens bescherming aanbood. ‘In een kwartier kan ik bij je zijn. Ga niet alleen de deur uit.’

[p. 181]

Aan dat gesprek heb ik, nadat Van Gogh was vermoord, vaak teruggedacht. Men zei dat hij niet bang was en de consequenties van zijn provocaties niet overzag. Ik wist dat hij doodsbang was en terdege rekening hield met represailles. Misschien heeft hij het fanatisme van radicale moslims onderschat, maar dat van de Hells Angels nam hij wel degelijk serieus. Mij hebben ze overigens met rust gelaten. Vermoedelijk omdat ze NRC Handelsblad niet lezen en mij niet kennen. Het maakt in deze tijden groot verschil of je met je kop op tv verschijnt of betrekkelijk anoniem voor een krant schrijft.

Reacties zoals die van Frits Barend en Theo van Gogh beschouw ik als het commentaar van collega's van wie je het prettig vindt dat ze je stukken lezen. Minder interessant zijn meestal de brieven en tegenwoordig e-mails van lezers. De eerste paar jaar kreeg ik soms wel twintig brieven per week. Meestal scheldkanonnades waarin vaak het woord communist viel, en bijna even vaak ‘rode teef’ of woorden van gelijke strekking. Brieven waar ik vaak om moest lachen en die ik bewaarde in een apart mapje om er ooit een fraaie bloemlezing uit samen te stellen. Ze hadden geen invloed op me en ik heb ze nooit als kwetsend ervaren. Fanmail stel ik meer op prijs, niet alleen omdat die egostrelend is, maar omdat het goed is om te ervaren dat een redenering waarop je hebt zitten zwoegen weerklank vindt. Dat laatste merk ik trouwens vooral als ik mijn eigen woorden (vrijwel altijd zonder bronvermelding) terughoor of teruglees in betogen van anderen.

Sinds 2004 is mijn wekelijkse column voor het Zaterdags Bijvoegsel verplaatst naar de opiniepagina van NRC Handelsblad, waar hij eens in de twee weken verschijnt. Ik heb daar erg aan moeten wennen, niet alleen aan het nieuwe tragere ritme, maar ook aan de nogal gewichtige plek in de krant tussen mannen als Hofland en Heldring, maar ook het portretje van mezelf dat erbij afgedrukt wordt. Mijn angst was dat mijn column daardoor een minder journalistieke uitstraling zou krijgen en meer in de sfeer van politieke commentaren terecht zou komen. Terecht verklaarde mijn hoofdredacteur dat ik daar zelf bij was, en gewoon op dezelfde voet kon doorgaan. Hopelijk is dat gelukt en kunnen mijn columns nog steeds gelezen worden als een ‘consequent, persoonlijk en daarom ook overtuigend verslag’, niet van een ‘verwijdering’, maar van de betrokkenheid bij de wereld waarin ik leef.