Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

Wierook voor de duivel
Albert Wulffers

Er is mij een recht ontnomen, en wel dat op een rokerige werkplek. Ik ben best bereid te geloven dat meeroken net zo ongezond is als zelf roken. Ik vermag echter niet te begrijpen hoe het dan te verklaren is dat onder actieve rokers het aantal mensen met aan die slechte gewoonte gerelateerde gezondheidsproblemen toch significant groter is dan onder passieve rokers. Ik wil daar verder niet over zeuren, net zo min als over vrijdenkers die de mening zijn toegedaan dat rokers door hun zelfmoordgedrag hun rechten op bepaalde medische zorg verspelen. Verder in die richting doordenkend, lijkt het mij zelfs helemaal geen ongerijmd

[p. 102]

idee om verkeersslachtoffers met schuld aan hun eigen ongeval voortaan gewoon langs de weg te laten liggen.

Klagen over het verlies van mijn rechten wil ik hier dan ook zeer zeker niet. Zelfs op een tochtige of onoverdekte afwerkplek doe ik dat immers zelden, omdat ik de zinloosheid daarvan zelf best inzie. Ook in de trein houd ik mij gedeisd wanneer ik mij zit te onthouden, terwijl rondom mij naar lieve lust vers fruit en broodjes gezond geconsumeerd worden alsof dat geen schade zou berokkenen. Toegegeven, soms bekruipt mij een obstinaat gevoel in de stiltecoupé waar gekwaakt wordt dat het een aard heeft en ik mij wel keurig aan de regel van het niet-roken houd. Dan wil ik eigenlijk het liefst een rokertje opsteken, maar ik verhuis naar een andere coupé. Niet dat daar minder luidruchtig eenrichtingsgekwetter te genieten valt, maar daar kan ik er niets van zeggen, zodat ik mij tenminste niet ook nog eens een slapjanus hoef te vinden.

De aanduiding ‘stiltecoupé’ heeft niet het geringste effect en kan derhalve rustig worden verwijderd, en dan gelijk ook alle overbodige niet-rokenpictogrammen. Daar nu in de hele trein toch nergens meer gerookt mag worden, lijkt er met het almaar herhalen van dat verbod vooral sprake van pesten - zoals de agressor overal in overwonnen gebied zijn vlag plant - en er zijn zonder twijfel voldoende deskundigen op de been te brengen die willen betogen, dat het ondergaan van pesterijen schadelijker voor de gezondheid is dan gedwongen meeroken. In het groene boekje is de ‘rokencoupé’ niet te vinden en die zal dus wel niet bestaan (hebben); het kent naast de ‘niet-rokencoupé’ wel de ‘coupé’ zonder iets. Zou in laatstgenoemde ruimte naar hartelust gerookt mogen worden, of althans hebben mogen worden toen die nog bestond? Wellicht is het bij zoveel onduidelijkheid in het geheel niet raadzaam om pictogrammen uit de treinstellen te verwijderen. Er is veeleer behoefte aan uitbreiding van het arsenaal. Stel je voor dat iemand er niet van op de hoogte is dat masturberen in geen enkele coupé is toegestaan.

Hoe komt het toch, vraag ik mij zo nu en dan af, dat ik zo gelaten en afstandelijk kan reageren op alom die rookverboden? Ben ik door mijn nicotineverslaving al verworden tot een zombie die zich als een junkie laat afvoeren naar afgelegen plekken waar in het treurige gezelschap van even beklagenswaardige lotgenoten een voor de normale buitenstaander onpasselijk makend ritueel wordt uitgevoerd? Neen, niets van dat alles, maar soms betekent het even niet mogen roken een moment van kortstondige opluchting. Niet omdat ik niet gulzig zou willen inhaleren, maar omdat ik mijn pakje shag even niet onder ogen hoef te krijgen.

Op die pakjes staan sedert enkele jaren allerhande waarschuwingen en wijze raadgevingen. Goedbedoeld, zou je zeggen, maar dat is absoluut niet het geval. Mensen die het met al die teksten eens zijn en daarnaar leven, roken niet en kunnen dus hooguit meelezen, als zij weer eens geen eigen krant hebben gekocht, maar voor hen blijft het oud nieuws. Mensen die het er niet mee eens zijn - hoe oogklepperig dat ook mag wezen

[p. 103]

- of die die wijsheden naast zich willen neerleggen en die dus wel roken, worden al doende gedegradeerd tot sandwichmannen die tegen betaling van gigantische accijnsbedragen de mening van anderen verplicht vrij moeten uiten. Wat zouden onze huidige premier of de president van de Verenigde Staten - om mij tot twee niet geheel willekeurige voorbeelden te beperken - ervan denken wanneer zij zouden worden gedwongen rond te lopen met een jasje waarop geborduurd staat dat zij anderen rondom hen schade berokkenen? En dat laatste is toch zeker net zo ontegenzeggelijk wetenschappelijk bewezen als de kwalijke gevolgen van het roken.

Luis Buñuel filmde ooit een scène waarin een uiterst elegant gezelschap aan tafel gaat. Jurken gaan omhoog, broeken zakken rond de enkels en iedereen neemt plaats op haar of zijn eigen toiletpot. Na enige tijd onderbreekt een aan tafel aanzittend kind de conversatie met de melding honger te hebben. Geschoktheid bij de volwassenen: wat een viespeuk! Praten over eten terwijl wij zitten te poepen. Dezelfde verwijtende blikken - van meewarig tot ronduit vijandig - vallen mij te beurt wanneer ik mijn pakje shag tevoorschijn haal. Het is alsof ik mijn eigen draagbare schandpaal bij mij draag. Daar komt nog bij dat ik mij voor die schandpaal schaam, en wel vanwege de vormgeving - waarover straks - en de inhoud van de waarschuwingen. Het is plaatsvervangende schaamte, dat geef ik grif toe, maar wat zijn die recent aangebrachte teksten gelijkhebberig, eenzijdig, fantasieloos en gespeend van zelfs maar de herinnering aan poëzie. De monniken van Athos, die toch rechtlijnig genoeg zijn om niet alleen vrouwelijke mensen, maar zelfs vrouwelijke dieren als ongewenste vreemdelingen de grens over te zetten, spreken over de in hun ogen afkeurenswaardige tabaksrook wel met de gevleugelde woorden ‘wierook voor de duivel.’ Slechts één van de waarschuwingen kan mijn goedkeuring wegdragen: ‘Rokers sterven jonger.’ Sommigen lezen daarin wellicht een - misschien zelfs strafbaar - advies van overheidswege in het kader van een campagne voor hulp bij zelfdoding, maar ik begin na het bemachtigen van een pakje shag met die opdruk al in de winkel te neuriën, om eenmaal thuis luidkeels Bob Dylan na te zingen: ‘Ah, but I was so much older then, I'm younger than that now.’ Ik had het al gehoord, maar hier staat het zwart op wit: roken behoedt tegen ouderdomskwalen.

Het zijn niet eens de teksten, die bij mij de meeste ergernis veroorzaken. De grootste steen des aanstoots ligt op het terrein van de vormgeving. Hoe de longen ook te lijden mogen hebben onder het roken, wat de ogen hier wordt aangedaan, dat valt met geen pen te beschrijven. En dan doel ik niet zozeer op de nogal obligate verwijzing naar de overlijdensadvertentie, maar veeleer op wat voor die belerende aankondigingen heeft moeten wijken. Het is, ere wie ere toekomt, Hub. Hubben, die er bij mijn weten als eerste op heeft gewezen hoe een wettelijke verplichting een lange traditie van spranke-

[p. 104]

lende vormgeving de das om heeft gedaan. Juist in de verpakkingen voor sigaretten en shag lijken vormgevers zich meer te kunnen en willen uitleven, ook in ingetogen zin, dan voor welke andere opdrachten ook. Het klinkt bijna als een lijst schilderijen: Lucky Strike, Miss Blanche, Golden Fiction, Dr. Dushkind, Gitanes, Javaanse Jongens, Black Beauty, Craven ‘A’, Bastos, Gauloises, Zware van de Weduwe, Belga, Chief Whip (op ieders lip) en noem maar op. Sommige merken hebben het hoe dan ook niet overleefd, andere merken hebben wat hun verpakking betreft te lijden gehad onder onoordeelkundige restauratoren en zijn daardoor van maatkleding naar confectie afgezakt. Wat op het gebied van tabakskostuums van waarde overbleef, heeft het uiteindelijk weerloos moeten afleggen tegen het door de anti-rooklobby geïnstigeerde vandalisme dat tabak verplicht om met een tegen zichzelf gericht spandoek door het leven te gaan. Weg zijn de mooie pakjes. Voorgoed verleden tijd. Onherstelbaar vernield. Alsof een schilderij door een onverlaat met een mes is bewerkt, alleen is er nu bijna niemand die moord en brand schreeuwt bij het zien van deze uitwas.

Gedwee heb ik mij onderworpen aan de voor rokers opgeworpen hindernissen, omdat ik best rekening wil houden met het argument dat mijn recht op vrije meningsuiting anderen geen schade mag berokkenen. Toch had ik, al was het in mijn eentje, te hoop moeten lopen tegen het fundamentalisme dat mij dwingt propaganda voor zijn zaak te maken, en dat bovendien op een afzichtelijke manier die mij als estheet tegen de haren in strijkt. De toekomstvisie van Remco Campert lijkt al niet eens meer denkbeeldig: ‘En als je op straat een sigaret opsteekt in de buurt van Amerikaanse toeristen zal dit als een terroristische acitiviteit worden beschouwd.’ Er is evenwel een zekere perversiteit in mij die mij weerhoudt van harde actie. De tekstbalken op tabakswaren doen mij niet alleen denken aan die zwarte balkjes voor de ogen van verdachten die onherkenbaar in beeld dienden te worden gebracht, maar ook aan de censuurbalkjes die werden gebruikt om mensen te vrijwaren van de ongewenste confrontatie met naakt. Al als kleine jongen, zelfs nog voor ik mijn eerste heimelijke sigaretje in het struikgewas opstak, stond ik op mijn tenen bij de buurtkiosk in de hoop dat ooit de strategisch geplaatste banderollen van de naturistenblaadjes, al was het maar een beetje, afgezakt zouden zijn. Dat opwindende culturele erfgoed is helaas verdwenen, nu op veel televisienetten hete huisvrouwen en schalkse schoolmeisjes zonder gêne uit de kleren gaan.

De teloorgang van weggeretoucheerd schaamhaar, van stickers die tepels aan het oog onttrekken en van zwarte driehoeken en balken, kan een waardig opvolger vinden wanneer afbeeldingen van rokende mensen - en dat staat te gebeuren - officieel als pornografie worden bestempeld. Thuis koester ik een Deens pornoblaadje - ‘waansblad,’ zou A. Moonen zeggen - dat geschikt is gemaakt voor de Japanse markt, wat wil zeggen dat alle geslachtsorganen zijn ver-

[p. 105]

borgen onder een zwarte overdruk. Op mijn favoriete pagina is een foto te zien die toont hoe twee paar ogen kijken naar een zwarte balk waaruit sperma omhoogspuit. Telkens weer levert die bladzijde mij plezier op. Het zal dan ook niemand verbazen, dat ik mij nu al zit te verkneukelen om een fotoboek met portretten van schrijvers of filmmakers - om mij opnieuw tot twee niet geheel willekeurige voorbeelden te beperken - die allemaal een zwart balkje tussen de vingers of lippen geklemd houden waaruit rookslierten opkringelen. Het zal even een angstig moment wezen tijdens de niet te ontkomen huiszoeking: zullen de functionarissen die foto's ontdekken van een rokende Romy Schneider? Foto's waarmee zij wil zeggen niet langer het idool van dweepzieke meisjes te willen zijn, omdat zij onder moeders rokken vandaan nu ook wel eens jongens het hoofd op hol wil brengen. Schoolvoorbeelden van vrije meningsuiting derhalve. Dat angstige moment zal ik echter weten te doorstaan in de verwachting van de fijne programma's 's avonds laat op televisie, waar in de studio een brede maatschappelijke discussie wordt gevoerd over de vraagstelling of functioneel roken in films voor een publiek van strikt volwassenen met onderscheidingsvermogen wellicht toelaatbaar zou kunnen zijn, zolang het inhaleren zelf maar buiten beeld blijft.

Er kleeft enig eigenbelang aan mijn toegeeflijke opstelling, zoals uit het voorgaande valt op te maken, maar er dreigt iets dat mij als een blad aan een boom kan doen omslaan: een algeheel rookverbod in café's. Als dat ervan komt, dan richt ik een politieke partij op, zelfs als mensen die de woorden ‘vrije meningsuiting’ voor in de mond hebben liggen zonder die evenwel te begrijpen, zullen proberen die te laten verbieden. Het café als vrijplaats waar ik met al dan niet gelijkgestemden een borrel kan drinken onder het branden van wierook voor de duivel is voor mij een nog heiliger erfgoed dan de verpakking van rookwaren, en dient dan ook onaantastbaar te zijn en te worden beschermd als monument. Al mijn helden en heldinnen zijn rokers, met uitzondering wellicht van de Heilige Maagd. En waar kan ik beter over hen praten dan in een rokerig café? Over de al genoemde foto's van Romy Schneider. Over dat kringetje rook dat Jean Cocteau zo mooi uitblaast in een van zijn films. Over het karakteristieke roken van Jean-Luc Godard. Over de ontroering die mij overviel toen ik in het reiskoffertje van Eric Gill zijn nog halfvolle pakjes vloeitjes ontwaarde. Over hoe onnavolgbaar Oscar Wilde het genot van het roken onder woorden heeft weten te brengen. Over de brandplekken in de scenario's van Rainer Werner Fassbinder. Over die gedenkwaardige avond in Machelen waarop ik in de tuin met Gerard Reve een sigaretje rookte. Over of zij net zo onvergetelijk zouden hebben kunnen scheppen indien zij nooit gerookt zouden hebben. Over mijzelf. En toch ook over de Heilige Maagd, die misschien wel net zo'n stiekeme rookster is als onze koningin volgens welingelichte kringen moet zijn. Die wolken aan de hemel moeten toch ergens vandaan komen.