Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

[p. 174]

Voetnoot zonder... tekst
Jacq Vogelaar

‘Bobi leek voortdurend op zoek, of hij nu zat te lezen of om zich heen te kijken. Waarnaar? Het is dezelfde vraag als: waarom las hij zoveel? Hij wilde werkelijkheid meemaken, zoveel mogelijk werkelijkheid (niet “kennen”, de wetenschap liet hem koud). “De waarheid weten,” zou ik ook kunnen zeggen. Wat hij zocht, en soms vond, denk ik, waren de momenten dat mensen en dingen aanwezig zijn, niet door een plaats in een geordend bestel in te nemen maar eerder door zich daaruit los te maken. Merkwaardig feit (dit zeg ik tegen lezers die het allemaal obscurantistisch vinden wat ik over Bobi Bazlen zeg): ik voelde mij helderder als ik Bobi ontmoet had.’ - Deze karakteristiek is afkomstig uit een van twee kronieken ‘Kwestie van lezen’^* die J.J. Oversteegen in 1997 in Raster (79 en 80) schreef over Roberto Bazlen, over hun vriendschap vanaf 1956; tevens een poging om de kennelijk voor iedereen in raadsels gehulde lezer die zelf niet schreef contouren te geven. Over dit raadsel dat er nauwelijks een hoeft te zijn schreef Oversteegen in zijn tweede kroniek: ‘Maar misschien is het allemaal banaler en had Bazlen teveel gelezen om nog in vrijheid te kunnen schrijven.’

In een roman uit 1983 van Daniele del Giudice, Het stadion van Wimbledon, over een jongeman die meer wil weten van een bekende persoon, vijftien jaar na diens dood, waarvoor Roberto Bazlen model stond, formuleert een van zijn zegslieden het zo: ‘“En verder,” herneemt hij, “beroepsmatig voor uitgevers lezen zoals hij deed... kijk, als ik mezelf als voorbeeld mag nemen, ik krijg nu ik bekend ben vaak boeken toegestuurd die ik vroeger niet kreeg. Al die boeken ontnemen me de moed om te schrijven...”’ Giudice voegt met zijn roman aan het beeld van de echte Bazlen weinig méér toe dan beschrijvingen van Triëst en Londen. De flaptekst van de Nederlandse vertaling van 1987, geschreven door Italo Calvino, heeft in geconcentreerde vorm meer te bieden dan de roman zelf, zoals dat voor Calasso's flapteksten - ‘Honderd brieven aan een onbekende lezer’ - soms ook geldt.

Ik stuitte op Bazlen, op zijn naam kan ik beter zeggen, omdat het voorwoord bij de Franse vertaling van Kapitein op de grote vaart geschreven was door Roberto Calasso, die het ook na de dood van Bazlen uit het Duits voor zijn uitgeverij Adelphi had vertaald. Van Calasso had ik in dat jaar, eveneens in het Frans, La ruine de Kasch gelezen. Zo gaat dat. Ik was ver-

* De achtdelige kroniek werd in 1999 gebundeld in Etalage: Uit het leven van een lezer.

[p. 175]

rast toen Oversteegen niet alleen de naam Bazlen kende maar ook alles wat hij geschreven had, en zelfs door zijn internationale zendingswerk voor de vaderlandse letteren met hem bevriend was geraakt. Oversteegen vertaalde enkele pagina's uit een tweede in het Duits geschreven boekje van Bazlen, dat bij Adelphi onder de titel Note senza testo in 1970 is uitgegeven. Eén aantekening daaruit: ‘Ik geloof dat er geen boeken meer geschreven kunnen worden. Daarom schrijf ik geen boeken - Bijna alle boeken zijn voetnoten die uitgedijd zijn tot boekdelen (volumina). Ik schrijf alleen voetnoten.’ Bazlen begint zijn opmerking aarzelend; de romanschrijver Giudice maakt daar een categorische uitspraak van: ‘Er kunnen geen boeken meer geschreven worden, ik schrijf alleen maar noten onder aan de pagina.’

Voor zijn boekje met flapteksten, Honderd brieven aan een onbekende lezer, waarvan de titel vermoedelijk ook een hint is naar Manganelli's Centuria (Cento piccoli romanzi fiume, 1984, vertaald als De roes van de briefschrijver en 99 andere gevleugelde romans, 1987), moet Calasso gedacht hebben aan de pittige uitgeversbrieven van Italo Calvino, en zeker aan de door hemzelf drie jaar na Bazlens dood uitgegeven adviezen aan uitgevers, Lettere editoriali (1968). De adviezen bestemd voor Einaudi en daarna vooral Adelphi, daterend uit de jaren 1951-1964, overigens niet voor publicatie bedoeld, tonen een even nieuwsgierige als dwarse geest, die zijn bevindingen de ene keer met veel amplomb de andere keer met de nodige reserves of gewoon twijfels ten beste geeft. Tegen de mode in moest hij weinig hebben van Robbe-Grillet, McLuhan, Kuhn, Bataille en Bettelheim, aarzelde hij ten aanzien van Musil, Lampedusa, Blanchot en Hamsun, maar plaatste hij het tweedelige, in Berns dialect geschreven Anne Bäbi Jowäger (1843/4) van Jeremias Gotthelf op gelijke hoogte als Stendhal en Dostojevski, en bijna als Cervantes. En hij pleitte met veel verve voor Jarry, Cage, Sologub, Gombrowicz. Over Ferdydurke schrijft Bazlen: ‘Ik heb me enorm geamuseerd; en het is een van de eerlijkste bondgenoten die er te vinden zijn in de echte revolutie tegen de liefde, de kunst, de onsterfelijke principes en die hele morele krullentrekkerij.’

Het is meestal veel moeilijker positief over boeken te schrijven dan negatief; daarom zijn de flapteksten van Calasso zo knap: portretten van boeken, tezamen een galerij - of om in de stijl van ‘De uitgeverij als literair genre’ te spreken: de becommentarieerde inhoudsopgave van een boek in multipele delen.