Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

[p. 128]

‘Absolute literatuur’
Roberto Calasso

‘wat bedoelen schrijvers als ze het over goden hebben? Hoe kunnen de goden voortbestaan als hun namen niet langer onderdeel uitmaken van een cultus - zelfs niet van de retoriek, die cultus in overdrachtelijke zin? (...) Want wat ze ook mogen zijn, ze manifesteren zich op de eerste plaats als psychische gebeurtenissen. In tegenstelling tot wat wij, moderne mensen, onszelf wijsmaken, herkennen we in psychische krachten iets van de goden, maar zijn goden niet louter psychische krachten.

Waar het om gaat is dat de wereld een plaats blijft waar epifanieën plaatsvinden. Om zich onder hen te kunnen bewegen zal de literatuur de laatste overlevende Pausanias zijn. Maar hebben we intussen al vastgesteld wat ‘literatuur’ betekent? Wie dat woord tegenwoordig in de mond neemt, ziet meteen de diepe kloof die het scheidt van wat een willekeurige schrijver uit de achttiende eeuw ermee aanduidde, en ook hoe het in het begin van de negentiende eeuw is verrijkt met een aantal connotaties die we vandaag de dag onmiddellijk herkennen: met name de gewaagde en veeleisende connotaties die de oude vertrouwde constructie van de belles lettres afwijzen en vooruit snellen naar een ‘weten’ dat op zichzelf is gebaseerd en naar alle kanten uitdijt, als een wolk die zich over elk profiel legt en zich om geen enkele grens bekommert. Dat nieuwe wezen, dat op een niet nader aangegeven dag opdook en nog steeds niet is vertrokken, kan worden gedefinieerd als absolute literatuur. Literatuur omdat er sprake is van een vorm van weten die onomwonden pretendeert alleen te kunnen worden benaderd via een literaire compositie; absoluut omdat het een weten is dat samenvalt met de zoektocht naar een absolute - dus betrekking moet hebben op het geheel. Tegelijkertijd is het ab-solutum, los van alle door gehoorzaamheid of engagement opgelegde banden, ontdaan van elke functionaliteit ten behoeve van de maatschappij. Soms luidkeels en arrogant, andere keren heimelijk en met weloverwogen sluwheid gedoseerd, zien we dat weten - als aanwezigheid of voorgevoel - vanaf de allereerste romantici in Duitsland in de literatuur doorschemeren. En het ziet ernaar uit dat het daar niet meer uit zal verdwijnen: als een soort onomkeerbare mutatie die, of we haar nu toejuichen of vervloeken, voortaan tot de fysiologie van het geschreven woord behoort.

[p. 129]

Met een knipoog naar het soms nuttige bijgeloof in data kunnen we zeggen dat het heroïsche tijdperk van de absolute literatuur in 1798 begint met een tijdschrift van een groepje twintigers, het ‘Athenaeum’, vaak anoniem geredigeerd door een handvol ‘trotse serafijnen’, waaronder met name Friedrich Schlegel en Novalis, en dat het in 1898 eindigt, met de dood van Mallarmé te Valvins. Precies een eeuw, lang genoeg om alle doorslaggevende kenmerken van de absolute literatuur de gelegenheid te bieden zich te manifesteren. Dat houdt in dat alles wat daarna gebeurde - en waarvan een deel de allebei even genante etiketten ‘modernisme’ en ‘avantgarde’ krijgt opgeplakt - zijn prille glans al kwijt was en mede daarom een voorkeur zou hebben voor getormenteerde vormen als die van het manifest. Nog voor het eind van de negentiende eeuw was dat duistere proces in grote trekken voltooid. Daarna zouden ontelbare vertakkingen, vervormingen en uitbreidingen naar andere terreinen nog een eeuw lang voortwoekeren en elkaar bestuiven. Maar hoe verklaren we het op gang komen van dat proces? Beslist niet met behulp van historische of maatschappelijke argumenten. Integendeel: we kunnen gerust aannemen dat het wijst op een radicale ontkenning van geschiedenis en maatschappij. Het is alsof er, zodra het web dat de maatschappij weeft zo dicht wordt dat het hele hemelgewelf is afgedekt en tegelijkertijd steeds onverbloemder een cultus voor zichzelf opeist, een sekte van dwarsliggers de kop opsteekt, waarvan sommige leden zwijgzaam en andere zeer luidruchtig zijn, maar allemaal even standvastig in hun afwijzing. En heus niet omdat ze een andere cultus trouw moesten blijven, maar omdat hun perceptie van de godheid zo intens was dat die niet eens een naam hoefde te hebben, en zo haarscherp dat ze zich instinctief afkeerden van het giftige conterfeitsel dat het Grote Beest van de maatschappij - volgens de definitie van Plato - zo ijverig en met zo'n angstaanjagend machtsvertoon van zichzelf schiep. In dat opzicht is er vanaf Hölderlin tot nu toe niets veranderd, behalve dat de dominante rol van de maatschappij tegenwoordig zo alomvattend is dat ze volstrekt vanzelfsprekend lijkt. Dat is haar grootste triomf, zoals de Duivel er uiteindelijk naar streeft iedereen ervan te overtuigen dat hij niet bestaat.

In een eeuw die zo op haar grondvesten schudde als de negentiende, zou de gebeurtenis die alle andere samenvat onopgemerkt passeren: de pseudomorfose van het religieuze naar het sociale. Dat bleek niet zozeer uit Durkheims uitspraak ‘Het religieuze is het sociale’, maar vooral uit het feit dat die zin van de ene dag op de andere doodgewoon klonk. In de loop van die eeuw had niet het religieuze nieuwe territoria buiten de liturgie en de cultus veroverd, zoals Hugo en tal van anderen in

[p. 130]

diens voetsporen beweerden, maar het sociale, dat gaandeweg steeds grotere terreinen van het religieuze had bezet en geannexeerd, door het eerst in te kapselen, er vervolgens in door te sijpelen tot er een ongezond mengsel ontstond, en het ten slotte te verzwelgen. Wat uiteindelijk overbleef was de naakte maatschappij, maar wel bekleed met al het gezag dat ze van het religieuze had geërfd door dat open te breken. In de twintigste eeuw zal ze haar grootste triomf vieren. De maatschappelijke theologie ontdoet zich van alle knellende banden en toont onbeschaamd haar ware aard: tautologisch, op publiciteit belust. De kracht waarmee totalitaire regimes botsen is alleen verklaarbaar als we toegeven dat het begrip ‘maatschappij’ zich een ongehoorde macht heeft aangemeten, een macht die aanvankelijk het religieuze toekwam. Het gevolg daarvan zijn liturgieën in stadions, positieve helden, vruchtbare moederdieren, slachtingen. Anti-maatschappelijk zijn zal worden gelijkgesteld aan de zonde tegen de Heilige Geest. Of ras of klasse als voorwendsel wordt aangevoerd, de reden om de vijand te elimineren blijft uiteindelijk dezelfde: het gaat altijd weer om personen die schadelijk zouden zijn voor de maatschappij. De maatschappij is het subject dat boven alle subjecten is verheven en waarvan het welzijn alles rechtvaardigt. In eerste instantie neemt de maatschappij haar toevlucht tot de plechtstatige taal die ze onbeschaamd van het religieuze leent (het offer voor het vaderland), maar gaandeweg spreekt ze steeds onverbloemder uit naam van het functioneren van zichzelf, dat het uitschakelen van elk storend element vereist.

Voor de niet erg talrijke en her en der verspreid levende sekteleden die zich daartegen verzetten, al was het maar vanwege hun fysiologische onaangepastheid, was het enige herkenningsteken ‘het woord literatuur zelf, een laat woord, niet langer geëerd, vooral gebruikt in handboeken’, dat zich eenzelviger en onkwetsbaarder profileert naarmate ‘de genres afkalven en de vormen teloorgaan, op het moment dat de wereld aan de ene kant geen behoefte meer heeft aan literatuur, en aan de andere kant elk boek vreemd tegenover alle andere schijnt te staan, en onverschillig ten opzichte van de werkelijkheid der genres’. Hier stuiten we op een merkwaardig verschijnsel: om de hobbelige, bochtige weg van de geschiedenis van de absolute literatuur te kunnen volgen, moeten we vrijwel uitsluitend op de schrijvers zelf afgaan; in ieder geval niet op historici, die zelfs nu nog niet doorhebben wat er is gebeurd - en slechts bij hoge uitzondering op critici. Een aantal disciplines die een rol voor zichzelf opeisten, zoals de semiologie, bleken overbodig - of zelfs ongewenst. Eigenlijk zijn alleen de schrijvers zelf in staat hun geheime werkplaatsen voor ons te openen. Grillige, ontwijkende gidsen, maar wel de enigen die het terrein

[p. 131]

grondig kennen: als we de essays lezen van Baudelaire of van Proust, Hofmannsthal of Benn, Valéry of Auden, Brodsky of Mandelstam, Marina Tsvetajeva of Karl Kraus, Yeats of Montale, Borges of Nabokov, Manganelli of Calvino, Canetti of Kundera, zien we meteen dat ze het allemaal - al had de een nog zo'n grote hekel aan de ander, negeerde hij hem of ging hij zelfs tegen hem in - over hetzelfde hebben. Maar daarom staan ze nog niet te trappelen om dat met name te noemen. Achter hun zeer uiteenlopende maskers weten ze dat de literatuur waar ze het over hebben niet herkenbaar is aan haar respect voor een bepaalde theorie, of aan een zekere vibratie, of aan de gloed van een zin (een paragraaf, een bladzijde, een hoofdstuk, een heel boek). Hun soort literatuur is een wezen dat genoeg heeft aan zichzelf. Maar dat wil niet zeggen dat het alleen naar zichzelf verwijst, zoals zal worden beweerd door een nieuw soort kwezels die, precies andersom dan de argeloze realisten, al van de wijs raken door één enkele zinsnede van Nabokov (over de ‘realiteit’ die ‘zonder aanhalingstekens’ niets betekent, terwijl hij elders zal zeggen dat die aanhalingstekens zich er ‘als klauwen’ in vastslaan). Die literatuur verwijst zonder enige twijfel naar zichzelf: wat zou een vorm anders kunnen? Maar tegelijkertijd is ze omnivoor, zoals de maag van sommige dieren waarin we spijkers, scherven en zakdoekjes aantreffen, vaak ongeschonden, als schaamteloze herinneringen aan wat hier heeft plaatsgevonden, in dit oord dat bestaat uit talloze uiteenlopende en moeilijk definieerbare realia, de bedding van de literatuur als geheel. Maar ook van het leven in het algemeen.’

Uit: De literatuur en de goden, een fragment
van het laatste hoofdstuk, een lezing.