Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

[p. 84]

De onreine dwaas
(L'impuro folle)
Over ‘Memoires van een zenuwzieke’ van Daniel Paul Schreber
Roberto Calasso

daniel paul schreber, president van het hof van Appèl te Dresden, zoon van een illuster pedagoog met meedogenloze, onwrikbare opvattingen, kreeg in 1893, op zijn eenenvijftigste, een ernstige zenuwinzinking en werd opgenomen in de psychiatrische inrichting van Leipzig, alwaar hij zich overgaf aan de gezaghebbende directeur, de anatoom P.E. Flechsig. De crisis was begonnen toen president Schreber op een dag, tussen waken en slapen, plotseling bedacht dat het ‘echt heel mooi moest zijn om een vrouw te zijn die zich onderwerpt aan de coïtus’. Vanuit die gedachte ontwikkelde zich in hem een wonderlijk waanbeeld dat hem meezoog naar alle uitersten van foltering en wellust, compleet met goden, hemellichamen, demiurgen en complotten, ‘zielenmoordenaars’, kosmische rampen en politieke omwentelingen. In het middelpunt van dit alles stonden Schrebers overtuiging dat hij op het punt stond te worden getransformeerd tot vrouw, en zijn zenuwslopende strijd tegen een tweeledige god die hem op de hielen zat. Het is in elk geval moeilijk om met een paar woorden een idee te geven van de onthutsende constructie van voorstellingen, verbanden, tragische en komische invallen waarop de lezer in dit boek zal stuiten, een boek dat Schreber na zes jaar ziek zijn schreef met de nauwgezetheid van een onberispelijke Pruisische magistraat, met een rotsvaste, onwrikbare logica, vonkjes schuwe intelligentie, de sombere vastberadenheid van de gnostische traktatenschrijver, waarin hij de hele reeks enormiteiten die hij had beleefd bedaard op een rijtje zette en van commentaar voorzag. Met deze Denkwürdigkeiten wilde hij, onder meer, bewijzen dat hij niet gek was - waar hij wonder boven wonder in slaagde, zodat hij zijn hoger beroep tegen zijn onder curatele stelling won en toe-

[p. 85]

stemming kreeg om weer een poosje in de maatschappij te leven.

De eerste die het uitzonderlijke belang van deze tekst inzag was Jung, die er al in 1907 uit citeerde en hem in 1910 aan Freud te lezen gaf. Ook Freud was er meteen van onder de indruk en schreef Jung dat Schreber ‘tot professor in de psychiatrie had moeten worden benoemd’. Door het lezen van deze Denkwürdigkeiten kon de theorie van de paranoia zich in Freud uitkristalliseren, en zo ontstond zijn fameuze essay dat alom bekend is als ‘Het geval Schreber’ en een van de aanleidingen tot onenigheid met Jung zou worden. Veel minder bekend - onder meer omdat Schrebers familie een groot deel van de oorspronkelijke uitgave in beslag liet nemen - zijn die Denkwürdigkeiten zelf, die het nu juist verdienen als een sleutelboek over onze tijd te worden beschouwd. In de loop der jaren, en vooral de laatste tijd, is er dan ook een heel kluwen van interpretaties omheen gesponnen, zodat deze tekst een soort vuurproef van de psychoanalytische theorie is geworden, zoals Lacan heeft gezien in het lange essay dat hij aan hem heeft gewijd. Maar ook buiten de psychoanalytische context functioneren Schrebers Denkwürdigkeiten als een belangwekkende uitdaging: we hoeven alleen maar te denken aan de memorabele bladzijden over Schreber in Massa und Macht van Elias Canetti, die het verband tussen paranoia en politieke macht toelichten.

Flaptekst bij Memorie di un malato di nervi, de
Italiaanse vertaling van Schrebers Denkwürdigkeiten
(Adelphi, ‘La collane dei casi’, 1974).